با پایان کلاس‌های درس اغلب دانش‌آموزان، باز هم مساله‌ای تکراری برای خانواده آنان خودنمایی می‌کند؛ مساله‌ای که سال‌هایی طولانی است ذهن والدین را به خود مشغول ساخته و دغدغه برخی از تصمیم‌سازان نظام آموزش کشور نیز هست. سال ۸۴ یعنی تقریبا دو دهه پیش بود که مدیرکل کانون‌های وزارت آموزش و پرورش اعلام کرد: به طور متوسط سالانه ۲۰ میلیارد ساعت اوقات فراغت دانش‌آموزان کشور هدر می‌رود.
اوقات فراغت، دوره تربیت غیررسمی برای دانش‌آموزان است که حتی بیش از تربیت رسمی می‌تواند در تغییر رفتار فرد موثر باشد زیرا فعالیت‌های غیررسمی این دوره غالبا مورد علاقه بچه‌هاست و آن را آزادانه انتخاب می‌کنند
اوقات فراغت بخشی مهم از زندگی هر فرد را تشکیل می‌دهد و برنامه‌ریزی صحیح و مفید برای آن حائز اهمیت است؛ به طوری که اگر در برنامه‌ریزی برای گذران اوقات فراغت دقت و توجه ویژه اعمال نشود ممکن است آسیب‌های جبران‌ناپذیری به افراد بزند. تحقیقات زیادی درباره اوقات فراغت صورت گرفته و نتایج این تحقیقات بیانگر اهمیت آن در زندگی هر شخص است. در این راستا «مژگان فریدون نژاد» [۱] در مقاله‌ای با عنوان «ضرورت غنی‌سازی اوقات فراغت دانش‌آموزان با هدف ارتقای سلامت و بهداشت روان آنان» در تلاش است تا با ارائه پیشنهادهایی به مسئولان و خانواده‌ها به غنی‌سازی اوقات فراغت دانش آموزان کمک کند؛
اهمیت و ضرورت توجه به کیفیتِ گذران اوقات فراغت
از آنجا که اوقات فراغت در رشد فرهنگ نیز تأثیر بالایی دارد نباید از هدفمند کردن آن چشم پوشی کرد و با استفاده از اوقات فراغت می‌توان استعدادهای فرزندان را کشف و آنها را در مسیر رشد و شکوفایی قرار داد. بهداشت روانی را مهم‌ترین کارکرد اوقات فراغت می‌دانیم. فعالیت بدنی در اوقات فراغت خطر مرگ و میر زودرس را کاهش می‌دهد. همچنین فعالیت بدنی بیشتر در اوقات فراغت با امید به زندگی طولانی‌تر مرتبط است.
اوقات فراغت، مناسب‌ترین و مطلوب‌ترین موقعیت برای اندیشه و تفکر خلاق و تبلور رفتارهای مطلوب و خوشایند فردی و اجتماعی است. اوقات فراغت، در واقع دوره تربیت غیر رسمی برای دانش‌آموزان است که این تربیت غیر رسمی حتی بیش از تربیت رسمی می‌تواند در تغییر رفتار فرد مؤثر باشد. چرا که فعالیت‌های غیررسمی این دوره غالباً مورد علاقه بچه‌ها است و آن را آزادانه انتخاب می‌کنند.
اوقات فراغت یکی از موقعیت‌های بسیار مناسب است که فرد می‌تواند با استفاده از آن به شناسایی و تقویت استعدادهای خود بپردازد. استعدادهای انسان اگر در زمینه و شرایط مساعدی قرار گیرد به فعل تبدیل می‌شوند.
از مزایای بهره بردن بهینه از اوقات فراغت می‌توان به این موارد اشاره کرد: توسعه و رشد شخصی، سلامت جسمانی، عزت نفس و اعتماد به نفس، خلاقیت و حس موفقیت، ایجاد سرگرمی بیشتر، افزایش لذت، کاهش استرس، افزایش رضایت از زندگی و ...
بایسته‌هایی که والدین برای اوقات فراغت فرزندان باید رعایت کنند
- به علایق بچه‌ها توجه کنید: برای تنظیم زمان و فراهم کردن اوقات فراغت فرزندانتان با آنها مشورت کنید و هماهنگ باشید.
برنامه‌ریزی اوقات فراغت برای فرزندان به معنای خسته کردن و پر کردن همه لحظات روز آنها با کلاس‌های متعدد نیست. تابستان نباید برای بچه‌ها تبدیل به مهرماه و روزهای مدرسه شود- دانش آموزان در ایام فراغت می‌توانند به کارهایی که علاقه دارند بپردازند و تجربیات خوبی به دست آورند. حتی گاهی همین کارهایی که در اوقات فراغت انجام می‌دهند سبب می‌شود که مسیر زندگیشان عوض شود.
- انتخاب نوع گذراندن اوقات فراغت را به بچه‌ها بدهیم: شرکت در کلاس‌های تابستانی اگر همراه با فشار روانی خانواده باشد، تأثیر نامطلوبی هم به جا می‌گذارد. خانواده می‌تواند با جملاتی مانند بهتر نیست برای اوقات فراغت خود برنامه‌ریزی کنی؟ و به حالت پیشنهاد فرزندش را به این کار ترغیب کند. در واقع خانواده باید نقش راهنمایی و هدایت را ایفا کند، نه تصمیم‌گیری. از طرف دیگر انتخاب کلاس‌ها اگر درست انجام شود، می‌تواند موجب رشد استعدادها و جهت‌دهی مثبت به توانایی‌های دانش آموزان شود.
- در انتخاب فعالیت‌های اوقات فراغت از دیگران تقلید نکنید. افراد از لحاظ میزان لذتی که از فعالیت‌ها می‌برند، متفاوتند.
- فرصت مطالعه کتاب‌های غیردرسی ایجاد کنید: در خانواده مسابقه کتابخوانی راه بیاندازید. همچنین جایزه دادن می‌تواند تشویق خوبی برای این امر باشد.
- تابستان فصل درس و امتحان نیست: برنامه‌ریزی اوقات فراغت برای فرزندان به معنای خسته کردن و پر کردن همه لحظات روز آنها باکلاس‌های متعدد نیست. تابستان نباید برای بچه‌ها تبدیل به مهر ماه و روزهای مدرسه شود. یک یا دو کلاس آن هم برای کسب مهارت‌های جدید و ورزش و برای معاشرت با دوستان و کسب تجربه کافی است.
- برای رشد و کسب تجربه‌های بیشتر سفر بروید. پیامبر اکرم با اشاره کردن به عنوان یک تفریح سالم می‌فرمایند :مسافرت کنید تا سلامت بمانید.
- به بچه‌ها مهارت یاد دهید. مثل انواع هنرها، انجام کارهای دستی، نجاری، داستان‌نویسی، برنامه‌نویسی، باغبانی یا ساخت وسایل کوچک. هریک از این مهارت‌ها در کشف استعداد و علایق فرزندتان، پیدا کردن مسیر آینده یا در انجام بهتر کارهای عمومی در هر شغلی که باشند به آنها کمک خواهد کرد و یک ارزش مضاعف محسوب می‌شود.
متاسفانه بیشتر بایدهای خانواده‌ها محدود می‌شود به کلاس زبان که البته به جاست و نباید از آن غافل شد اما دوره‌های هنری هم اگر به درستی و در یک مسیر روشن و مشخص سپری شود، می‌تواند فرصت‌هایی طلایی فراهم کند- هنر را در برنامه اوقات فراغت بگنجانیم: متاسفانه بیشتر بایدهای خانواده‌ها محدود می‌شود به کلاس زبان که البته به جا است و نباید از آن غافل شد، اما دوره‌های هنری هم اگر به درستی و در یک مسیر روشن و مشخص سپری شود، می‌تواند فرصتی طلایی برای رشد کردن در عرصه هنر را فراهم آورد.
- آماده کردن فرزندان برای مسئولیت: فصل تابستان بهترین فرصت را برای محک زدن توانایی‌ها و پذیرش نقش‌های فرزندان برای آینده است.
- از فرزندتان در مورد بهتر کردن محیط خانه یا اتاق او سؤال بپرسید و به او کمک کنید تا فضا را آن گونه که می‌خواهد تغییر دهد.
- فرصت‌های شغلی ایجاد کنید: بچه ها را در یک حرفه‌ای وارد کنید تا کار کنند و در کنار کسب مهارت، پول تو جیبی درآورند. به این ترتیب قدر پولی که برایش زحمت کشیده شده را هم بیشتر خواهند دانست.
- گاهی برای خود و فرزندتان بلیط کنسرت یا سینما تهیه کنید. بگذارید در کنار تجربیاتی که نوجوان در کنار دوستان خود کسب می‌کند رابطه با شما را نیز حفظ کند.
- افراد در سنین نوجوانی تمایل بسیار زیادی به گذراندن اوقات با دوستان و همسالان خود پیدا می‌کنند. آنها از این طریق به دنبال کسب تأیید از جانب دیگران هستند و می‌خواهند هویت دلخواه خویش را پیدا کنند. در این موقعیت به جای مخالفت کردن با روابط دوستانه فرزندتان و ایجاد تنش در خانواده، تلاش کنید تا دورادور اوضاع را مدیریت کنید.
چند توصیه به مسئولان، سیاستگذاران و برنامه‌ریزان
۱- ایجاد زمینه مناسب برای محیطی نشاط‌آور و تفریحات لذتبخش متناسب با الگوهای فرهنگی جامعه جهت پیشگیری از تأثیر تهاجم فرهنگی دشمن با رواج تفریحات انحرافی در این قشر، ایجاب می‌کند که به مساله اوقات فراغت نوجوانان و جوانان بیش از پیش توجه شود.
چگونگی گذران اوقات فراغت بازتابی از شرایط اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی هر جامعه است و برنامه‌ریزی برای استفاده مطلوب از این اوقات به ویژه برای نسل جوان می‌تواند تاثیر قابل توجهی در بهبود کیفیت زندگی اجتماعی و اقتصادی جامعه داشته باشد
۲- چگونگی گذران اوقات فراغت بازتابی از شرایط اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی هر جامعه است و برنامه‌ریزی برای استفاده مطلوب از این اوقات به ویژه برای نسل جوان می‌تواند تاثیر قابل توجهی در بهبود کیفیت زندگی اجتماعی و اقتصادی جامعه داشته باشد. برنامه‌ریزی در این زمینه و توجه به نیازهای مخاطبان و وابستگی بین نیازها و بستر سازی فراغتی جامعه لازم و ضروری است.
۳- اجرای برنامه‌های وسیع و جاذب در تابستان مستلزم برنامه‌ریزی و وجود نیروی انسانی کارآمد و امکانات و اعتبارات مناسب است. باید از ظرفیت خیرین و همسو کردن فعالیت فرهنگی دستگاه‌های دیگر در جهت غنی‌سازی اوقات فراغت دانش آموزان استفاده کرد.
۴- باید مساله اوقات فراغت، با یک رویکرد گروهی و مشارکت جمعی و در قالب یک نظام برنامه‌ریزی یکپارچه و منسجم سازماندهی شود و تمام ارگان‌ها و سازمان‌ها در این زمینه احساس مسئولیت کرده و فعال شوند اعم از: رادیو، تلویزیون، سینما، کتابخانه و پارک‌های شهری، مساجد، بسیج، شهرداری، فرمانداری، استانداری و... پر کردن اوقات فراغت دانش آموزان به شیوه‌ای درست و عملی توان فوق‌العاده همه مسئولین کشور را می‌طلبد.
۵- آموزش و پرورش و سازمان دانش‌آموزی به عنوان متولیان امر تعلیم و تربیت می‌توانند با ارائه فعالیت‌های متنوع، جذاب، بانشاط و هدفدار زمینه رشد و شکوفایی استعدادهای درخشان دانش آموزان را ایجاد کنند.
۶- با گسترش آموزش‌های فنی و حرفه‌ای از طرفی مهارت‌آموزی هدفمند و اصولی دانش آموزان را با رویکرد پرورش تفکر کارآفرینی خواهیم داشت و از طرفی این حرفه‌آموزی خود راهی به سوی خودکفایی و تحقق اقتصاد مقاومتی است.
۷- به دلیل آنکه ورزش در اولویت فعالیت‌های مورد علاقه نوجوانان و جوانان برای پر کردن اوقات فراغت قرار دارد، از این رو، باید ایجاد و توسعه مراکز مختلف ورزشی از قبیل باشگاه‌ها، میادین و سالن‌های ورزشی از طریق مبادی ذیربط ورزشی صورت پذیرد و برای جذب هرچه بیشتر قشر جوان به ورزش، مسابقات و اردوهای مختلف ورزشی را راه‌اندازی و امکان رقابت‌های سازنده بین آنها را فراهم کرد و در این زمینه راه‌اندازی تمامی رشته‌های ورزش در همه شهرستان‌ها و برگزاری مسابقات مختلف بین آنها ضروری است.
۸- توجه ویژه به مساله اقتصاد فراغتی از چالش‌های اوقات فراغت در کشور ما و مورد توجه ویژه خانواده‌ها است. می‌توان ترتیبی داد که در مناطق فقیرنشین بچه‌ها با کارت‌های دانش آموزی از امکانات ورزشی و سرگرمی و آموزشی دولتی به طور مجانی یا با هزینه اندک استفاده کنند. یا می‌توان بخشی از هزینه شرکت بچه‌های فقیر در کلاس‌ها یا مکان‌های تفریحی و ورزشی را تأمین کرد و بر نحوه خرج آن هم نظارت کرد.
۹- عده کثیری از نوجوانان و جوانان به دلیل مشکلات اقتصادی نمی‌توانند از امکانات محدودی که در جهت گذران اوقات فراغت آنان تدارک دیده می‌شود، استفاده کنند.
عده کثیری از نوجوانان و جوانان به دلیل مشکلات اقتصادی نمی‌توانند از امکانات محدودی که در جهت گذران اوقات فراغت آنان تدارک دیده می‌شود، استفاده کنند
۱۰- تشکیل اردوهای کار در زمینه‌های تولیدی اعم از صنعتی، کشاورزی و خدماتی، به گونه‌ای که مقرری مشخصی نیز برای نوجوانان و جوانان در نظر گرفته شود که این امر نه تنها در پر کردن بهینه اوقات فراغت آنان مؤثر خواهد بود و باعث رشد اجتماعی آنان می‌شود، بلکه دانش‌آموزان و دانشجویانی که از طبقه متوسط به پایین‌اند می‌توانند ضمن کار در تابستان هزینه تحصیلی خود را نیز تأمین کنند.
پیشنهادهایی برای اوقات فراغت دانش‌آموزان
برنامه‌ریزی و هدفمند تفریح کنید
مطالعه کتاب یا مشاهده وب‌سایت‌هایی با محتوای مفید
به سینما بروید یا در خانه فیلم ببینید
ساعت مطالعه غیردرسیتان را افزایش دهید
از اوقات فراغت خود در برابر استرس محافظت کنید
دایره فعالیت‌های خود را وسیع و ماجراجویی کنید یا طبیعت‌گردی کنید
به دیگران کمک کنید، زندگی خود را جمع‌وجور و پاکسازی کنید و یادگیری را کنار نگذارید
تشکیل اردوهای کار در زمینه‌های تولیدی اعم از صنعتی، کشاورزی و خدماتی، به گونه‌ای که مقرری مشخصی نیز برای نوجوانان و جوانان (به خصوص در طبقه متوسط به پایین) در نظر گرفته شود نه تنها در پر کردن بهینه اوقات فراغت آنان موثر خواهد بود، باعث رشد اجتماعی آنان هم می‌شود
به فعالیت‌هایی مانند آشپزی، باغبانی، نقاشی، کارهای دستی و... مشغول شوید
انجام بازی‌های رایانه‌ای، حل جدول، سودوکو و شطرنج
به موسیقی‌های الهام بخش گوش دهید
فکر کردن درباره ایده‌های جدید، برای رسیدن به خودآگاهی تلاش کنید، مدیتیشن کنید
روابط اجتماعی و تعاملات خود را افزایش دهید
و وقت گذراندن با خانواده، انجام کارهایی که در جهت اهداف هستند و نهایتا در کلاس‌های جذاب شرکت کنید
پی‌نوشت
[۱] . مژگان فریدون‌نژاد، «ضرورت غنی‌سازی اوقات فراغت دانش‌آموزان با هدف ارتقای سلامت و بهداشت روان آنان»، فصلنامه مطالعات و تحقیقات در علوم رفتاری، سال پنجم، شماره ۱۴، بهار ۱۴۰۲.