نوشتن در مورد استاد ندوشن کار بسیار پرمخاطره‌ای است، با این‌حال علی‌اکبر جعفری‌ندوشن که تعلق خاطری عمیق به دیده‌ور فرهنگ و ادبیات ایران محمدعلی اسلامی ندوشن دارد، این راه پرمخاطره را با عشقی ستودنی در کتابی با عنوان سخنگوی فرهنگ ایران طی کرده است.
این عشق را خواننده لابه‌لای تمامی فصل‌ها، پاراگراف‌ها، جمله‌ها و حتی حروف کتاب سخنگوی فرهنگ ایران می‌تواند ببیند. جعفری ندوشن که استاد حقوق دانشگاه یزد است، بر خلاف نثر حقوقی که نثری ثقیل و پرتکلف است و خواندن یک متن حقوقی از عهده بخش عظیمی از جامعه ایرانی خارج است، متنی ساده و روان تهیه کرده است. ایشان هم‌ذات‌پنداری بسیاری در این اثر با محمدعلی اسلامی ندوشن از خود به نمایش می‌گذارد. او که علاوه بر هم‌ولایتی بودن، مانند اسلامی تحصیلات دانشگاهی حقوق دارد و علاقه‌ای وافر به ادبیات و فرهنگ ایران نشان می‌دهد؛ عنوان کتاب را در یک ایهام ادبی برگزیده است: «سخنگوی فرهنگ ایران» در معنای اصلی اشاره دارد به اسلامی ندوشن که در طی چندین دهه مقاومتی نستوه در سخن گفتن از ایران و فرهنگش داشت، اما این عنوان معنای دیگری هم می‌تواند داشته باشد و آن هم سخنگویی «جعفری ندوشن» از «اسلامی ندوشن» است. در واقع این کتاب سعی دارد سخنگویِ سخنگوی فرهنگ ایران باشد.
کتابِ مذبور، تاملی در زندگی، آثار و آرای محمدعلی اسلامی ندوشن، نویسنده و اندیشمند برجسته ایرانی، است که در ۱۸۲ صفحه با یک دیباچه، ۷ بخش و سخن پایانی در بهار۱۴۰۱همزمان با کوچ اسلامی ندوشن از عالم زمینی توسط انتشارات مروارید به زیور طبع آرسته شده است. در ادامه طی سه بخش به معرفی محتوای کتاب، نقاط قوت و ضعف اثر از زبان یک خواننده عامی می‌پردازیم:
محتوای کتاب
کتاب «سخنگوی فرهنگ ایران» از سه دریچه به زندگی، آثار و آرای اسلامی ندوشن می‌پردازد.
دریچه اول: به معرفی شخصیت و زندگی محمدعلی اسلامی ندوشن در قالب کتاب روزهای ایشان می‌پردازد.
دریچه دوم: به بررسی و تحلیل آثار ندوشن، از جمله مقالات، سفرنامه‌ها، رمان، نمایشنامه و کتاب‌های او در طی هفت جستار بنا به اقتضای موضوعی اختصاص دارد.
نثر ادبی نویسنده با خواندن دیباچه کتاب آشکار می‌شود. در دیباچه نویسنده با ادبیاتی داستانی از دوران کودکی خود و نحوه مواجهه با شخصیت اسلامی ندوشن می‌گوید
دریچه سوم: به آرای و اندیشه‌های ندوشن در زمینه‌های مختلف، از جمله فرهنگ، تاریخ، سیاست و مذهب می‌پردازد. این دریچه درواقع راهنمایی جذاب برای اندیشه‌شناسی اسلامی ندوشن در حوزه‌های مختلف است. خواننده این کتاب بارقه‌های روشنی از اندیشه اسلامی ندوشن پیدا می‌کند و با توجه به آدرس منبع می‌تواند به متن اصلی رجوع و به شناخت کامل‌تری از اندیشه سخنگوی فرهنگ ایران دست پیدا کند.
جعفری ندوشن، تمام تلاش خود را معطوف به هم زبانی و هم دلی با اسلامی ندوشن کرده و سعی دارد به زبان خود او به شناخت او بپردازد ولذا از نثر اکادمیک دوری کرده است و با نثری ادبی به امتزاج افق خود با اسلامی ندوشن پرداخته است.
نثر ادبی نویسنده با خواندن دیباچه کتاب آشکار می‌شود. در دیباچه نویسنده با ادبیاتی داستانی از دوران کودکی خود و نحوه مواجهه با شخصیت اسلامی ندوشن می‌گوید. در این دیباچه سه نکته ادبی و تربیتی به چشم خواننده می‌آید. نخست: سَبک تربیتی مادر نویسنده که فرزندانی کوشا و نستوه پرورش می‌دهد. دوم: ترسیم و تداعی زیبا از دل‌فریبی آب و قنات در دل کویر و سوم: به نمایش گذاشتن شباهت نثر نویسنده با نثر اسلامی ندوشن. توضیح عقبه فامیلی اسلامی، به خصوص خاله مشتاق سعدی ایشان از جذابیت‌های دیباچه کتاب است. نکته این بخش یادآور بخش‌های جذاب کتاب روزهای اسلامی است که همه ایرانیان در کتاب ادبیات دوره دبیرستان با نحوه آشنایی اسلامی با سعدی را در گوشه خاطرات خود به همراه دارند.
پس از دیباچه نویسنده فصلی را با عنوان «زندگی» آغاز می‌کند که با ادبیاتی رفت‌وبرگشتی میان داستان زندگی خود نویسنده و نحوه آشنایی‌اش با اسلامی ندوشن و زندگی اسلامی ندوشن در قالب کتاب «روزها» خواننده را با زندگی اسلامی ندوشن آشنا می‌کند.
بخش بعدی کتاب با عنوان «شاهنامه‌پژوهی» آثاری مانند سرو سایه‌فکن، داستان داستان‌ها، زندگی و مرگ پهلوانان در شاهنامه، نامه نامور و ایران و جهان از نگاه شاهنامه توصیف و تحلیل شده‌اند و در میان تحلیل تجربه‌های شخصی نویسنده کتاب هم آورده شده است که کمکی شایان در شناخت آثار مذکور دارد.
در جستار بعدی کتاب با عنوان «فرهنگ‌مداری» نویسنده با خاطره‌گویی به اهمیت فرهنگ نزد اسلامی ندوشن می‌پردازد. در این بخش نویسنده ضمن معرفی برخی آثار بِکر اسلامی ندوشن مانند نمایشنامه «ابرزمانه و ابر زلف» به تحلیل دیدگاه فرهنگی و سیاسی ایشان هم توجه دارد. نگاه انتقادی او به غرب‌زدگی و سنت‌مآبی و همچنین نقدش به معرکه ایدئولوژی‌های سیاسی سوسیالیسم و سرمایه‌داری نقطه برجسته این جستار است و خواننده را به عمق نگاه اسلامی ندوشن، آشنا می‌کند.
نکات برجسته اندیشه ایران‌مدارِ اسلامی ندوشن
اما بخش برجسته و تحقیقی کتاب با عنوان «ایران‌شناسی» نکات برجسته و فصوصِ (جمع واژه فص به معنای نگین است) اندیشه ایران‌مدارِ اسلامی ندوشن را به نمایش گذاشته است. این بخش با اتکا به برخی آثار برجسته اسلامی ندوشن مانند «ایران چه حرفی برای گفتن دارد»، «ایران و تنهایی‌اش»، «ایران را از یاد نبریم»، «دیروز، امروز، فردا» تحلیلی چندوجهی از نگاه اسلامی ندوشن به ایران و غرب، ایران و اسلام، عرفان ایرانی، هویت ایرانی و ارمغان ایرانی ارائه می‌شود. در این بخش جعفری ندوشن خاطرات و خطرات خود از دوران دانشجویی در دهه ۷۰ و اشتیاقش به همنشینی با اسلامی ندوشن در انتشارات یزدان در ذیل نگاه اسلامی ندوشن به ایران را روایت می‌کند، روایتی که منتهی می‌شد به ارمغان ایرانی برای جهان پراشوب پس از حادثه ۱۱ سپتامبر و آن هم اصل «رواداری» است. نکته برجسته این بخش بهره‌گیری نویسنده از آثار متعدد اسلامی ندوشن در اعصار مختلف برای تشریح ایران‌شناسی اوست. جعفری ندوشن حتی از متن سخنرانی ایشان در سمینار بین‌المللی دانشگاه هاروارد برای بیرون کشیدن دیدگاه ایشان صرف نظر نکرده است.
جعفری ندوشن حتی از متن سخنرانی اسلامی ندوشن در سمینار بین‌المللی دانشگاه هاروارد برای بیرون کشیدن دیدگاه ایشان صرف نظر نکرده است
بخش «ادب‌سنجی» کتاب، عمق همراهی و هم‌دلی نویسنده با اسلامی ندوشن را به نمایش می‌گذارد. در آغاز این فصل نویسنده شرحی جالب از چگونگی نگارش کتاب «سخنگویان وجدان ایران» ارائه می‌دهد. شاید انتخاب عنوان کتابِ سخنگوی فرهنگ ایران برگرفته از همین کتاب باشد و دلیل آن را می‌توان در میزان اشتیاق نویسنده از حضور در جلسات هفتگی موسسه شهر کتاب در تابستان سال ۱۳۷۷ یافت. نویسنده برای آشکار کردن نگاه اسلامی ندوشن به شاعران بزرگی چون فردوسی، مولوی، سعدی و حافظ و شاعران خاصی مانند خیام و حتی نویسندگان و شاعران معاصری مانند صادق هدایت و نیما یوشیج در قالب ادبیاتی داستان گونه از چگونگی آشنایی خود با این آثار در طول سال‌ها سخن می‌گوید و برای عمق‌بخشی به بزرگی اسلامی ندوشن حتی به سخنان دیگرانی مانند مصطفی ملکیان رجوع می‌کند. در این بخش نویسنده، اسلامی ندوشن را بیش از همه به سعدی شبیه می‌داند که مانند او موجز و مسجع می‌نویسد. البته خودِ اسلامی ندوشن در کتاب روزها به این علاقه به سعدی اعتراف می‌کند.
در گفتار«سفرنامه‌نویسی» جعفری ندوشن به خوبی نگاه «جهان‌وطنی» و در عین حال «ایران‌دوستی» اسلامی را به نمایش می‌گذارد. آنجایی که او در دیباچه کتاب صفیر سیمرغ تفاوتی میان انسان‌ها و سرزمین‌ها پس از گشت‌وگذار از نقاط مختلف عالم نمی‌بیند و در عین حال کتاب را با این بیت سعدی به ایران تقدیم می‌کند که «جهان بگشتیم و آفاق سربه‌سر دیدم/ به جان تو اگر از تو عزیزتر دیدم». همچنین نشان داده شده است که این سفرنامه‌ها، صرفا شرح سفر نیستند، بلکه نگاه نقادانه نویسنده به غرب و ایدئولوژی‌های سرمایه‌داری و کمونیسم را نیز دربرمی‌گیرد.نویسنده اهمیت شناخت انسان و دردهایش را در نگاه اسلامی ندوشن پررنگ می‌داند، به خصوص در سفرنامه هند و به تاسی از اسلامی ندوشن، خودش نیز چندبار به هند سفرکرده است تا شناختش پررنگ‌تر شود. نگاه ویژه اسلامی به ایران تاریخی را در سفرنامه افغانستان به نمایش می‌گذارد و به معرفی شهرهای آن به یاد اندیشمندان و شاعران می‌پردازد. سفرهای دانمارک، قونیه، تاجیکستان هریک درس‌های درون خود داشتند که نویسنده آنها را به شیوه‌ای موجز نمایش می دهد.
بخش آخر شرح آثار و اندیشه‌های اسلامی ندوشن با عنوان «مجله‌نگاری» به شرح دغدغه ایشان برای تاسیس نهاد فرهنگی «ایرانسرای فردوسی» در اوایل دهه ۷۰ شمسی اشاره دارد که منتهی به تاسیس مجله «هستی» شد که در آن آثاری غنی از بزرگان ادب فارسی طی چندین سال به نگارش در آمد.
سخن آخر این کتاب، نمایش عشق و علاقه نویسنده به اسلامی ندوشن است که چگونه هم‌نشینی‌اش با اسلامی ندوشن که در کودکی در همان‌کوچه‌ای که برای خرید گوشت رفته بود، اینبار در جوانی با اسلامی ندوشن به ذکر خاطرات در آن کوچه می‌پردازد. نویسنده با انتخاب جمله‌ای از اسلامی ندوشن درباره زندگی به عنوان جمله پایانی کتاب، اوج اندیشه فرهنگی ایشان را به نمایش می‌گذارد.
نقاط قوت کتاب
نویسنده از آن رو که سعی دارد پا به پای اسلامی ندوشن در متن کتاب پیش بیاید، از نثری زیبا و موجز بهره برده و ضمن حفظ نظم و توالی مطالب، اطلاعات بسیاری از زندگی، آرا و آثار اسلامی ندوشن در اختیار خوانندگان قرار می‌دهد. همراهی بیش از ۳ دهه نویسنده کتاب با اسلامی ندوشن شناختی فراتر از آثار ایشان فراهم کرده است و در جای جای کتاب با بهره بردن از خاطرات شخصی، زوایا و لایه‌های پنهان اندیشه اسلامی ندوشن را به نمایش می‌گذارد. این عمق آشنایی نویسنده کتاب با اسلامی ندوشن را به وضوح می‌توان از تسلط بر متون ایشان و ذکر جملاتی دقیق از لابه‌لای آثار ایشان یافت. گاهی مشاهده می‌شود از کتابی ۵۰۰ صفحه‌ای یک جمله زیبا و دقیق با عنوان مربوطه بیرون می‌کشد تا خواننده را با نگاه اسلامی ندوشن به فرهنگ یا سیاست آشنا کند. یا زمینه‌های تاریخی و اجتماعی نگارش برخی آثار ایشان مانند چهار سخنگوی وجدان ایران را به تصویر می‌کشد.
لحن کتاب روان و خواندنی است و برای مخاطبان عام نیز جذاب است. جعفری ندوشن با استفاده از زبانی ساده و صمیمی، مطالب را به گونه‌ای بیان می‌کند که برای مخاطب قابل فهم و درک باشد
سبک نگارش جعفری ندوشن روان و قابل فهم است. نویسنده توانسته با زبانی ساده و در عین حال دقیق، مطالب را به مخاطب منتقل کند. این ویژگی به ویژه برای خوانندگان غیرمتخصص که علاقه‌مند به شناخت شخصیت‌های فرهنگی هستند، یک امتیاز محسوب می‌شود.جعفری ندوشن در این کتاب با دقت و ظرافت به تحلیل آثار و اندیشه‌های ندوشن می‌پردازد و نکات ظریف و قابل تأملی از آنها را استخراج می‌کند. او به درک عمیقی از اندیشه‌های ندوشن رسیده است و به خوبی می‌تواند آنها را به مخاطب خود منتقل کند. لحن کتاب روان و خواندنی است و برای مخاطبان عام نیز جذاب است. جعفری ندوشن با استفاده از زبانی ساده و صمیمی، مطالب را به گونه‌ای بیان می‌کند که برای مخاطب قابل فهم و درک باشد.
نکته برجسته دیگر این کتاب تناسب زیبای عناوین با محتوای ذیل عناوین است که خواننده را مجاب به خواندن متن می‌کند. همچنین نظم و توالی منطقی و ادبی مطالب خواننده را دچار گیجی نمی‌کند و قطع و وصل مرور متن باعث پاره شدن رشته کلام نمی‌شود. سلاست و روانی متن از دیباچه تا سخن آخر وجود دارد. دیدگاه‌های مختلف اسلامی ندوشن در حوزه فرهنگ، تاریخ، سیاست، جامعه و انسان را مستند و مستدل در کتاب آرایش شده‌اند. از جملات زائد و اضافی تاحد امکان دوری شده است و مستقیم وارد بحث اصلی می‌شود.
علاوه بر موارد بالا نکات ظاهری و شکلی متن نیز برجسته هستند. ویرایش ادبی و فنی دقیق از کتاب صورت گرفته است، به گونه‌ای که به ندرت غلطی یا جاافتادگی دیده می‌شود. کتاب همچنین از صفحه بندی مناسب، فاصله‌گذاری مناسب و استاندارد حاشیه متن و بین خطوط، استفاده از کاغذ بالک سوئد که خواندن و دست‌گرفتن کتاب را راحت‌تر می‌کند، برخودار است.
و در پایان باید به جامعیت این کتاب در شرح زندگی، آثار و اندیشه‌های محمدعلی اسلامی ندوشن اذعان کرد. و تصویری جامع را که از این شخصیت برجسته ارائه می‌دهد، ستود. همچنین کتابشناسی غنی و کامل از آثار اسلامی ندوشن کار هر پژوهش‌گر دیگر در تحقیق و پژوهش در باب اندیشه‌های اسلامی ندوشن را راحت می‌کند.
نقاط ضعف کتاب
هرچند برجستگی‌های متعدد این کتاب، کار را برای یافتن نقاط ضعف کم می‌کند، اما ضروری است با عینک بدبینی نیز به کتاب بنگرم. شاید نقطه برجسته کتاب یعنی عشق و علاقه نویسنده به اسلامی ندوشن و نگارش وسواس‌گونه سطور کتاب خود نقطه ضعف آن باشد. جعفری ندوشن در شرح زندگی، آثار و آرای اسلامی ندوشن مشتاقانه به دنبال برجسته کردن نوشته‌های ایشان بوده است. بدیهی و طبیعی است که نتوانسته یا نخواسته که نگاهی نقدانه و نکته‌سنج به اسلامی ندوشن داشته باشد. این در حالی است که نویسنده از زبان اسلامی ندوشن در صفحه ۱۶۱ کتاب یکی از آسیب‌های فکری ایرانیان را در «غلو، تملق و سبک گرفتن»می‌داند.
البته به هیچ وجه نویسنده در متن به بیان غلوآمیز آراء و اندیشه‌های اسلامی ندوشن نپرداخته است، اما بی‌توجهی به نگاه نقادانه مشهود است. یک نمونه آن در شرح سفرنامه‌هاست که اسلامی ندوشن در سفرنامه شوروی به اشتباه نظام سیاسی شوروی و چین را سوسیالیستی می‌خواند درحالی که این نظام‌ها کمونیستی هستند و کمونیسم که بر اصل اشتراک تاکید دارد تفاوت‌های زیادی با سوسیالیسم دارد که در کشورهای اروپای شمالی امروزه طرفدار دارد. در واقع شوروی و چین هرچند در لفظ خودشان را سوسیالیست می‌خواندند اما هیچ گاه سوسیالیست نبودند.
این احتمالا ناشی از عدم آشنایی اسلامی ندوشن با ایدئولوژی‌های سیاسی و فلسفه سیاسی مارکس باشد. جعفری ندوشن نیز که با نگاهی عاشقانه به متون اسلامی ندوشن می‌نگرد، تفاوتی میان، این دو نمی‌بیند و به شرح دیدگاه او در مورد دو کشور شوروی و چین به همان شکل می‌پردازد.
عدم وجود فهرست موضوعی در انتهای کتاب می‌تواند مورد توجه باشد. این امر باعث می‌شود که خواننده در یافتن مطالب مورد نظر خود در کتاب با مشکل مواجه شود
همچنین جا داشت نویسنده در بخش «ادب‌سنجی» که نگاه اسلامی ندوشن به ادبیات معاصر و نویسندگانی مانند جلال ال احمد را شرح می‌دهد، نسبت فکری ایشان با این نویسندگان را برجسته کند. جعفری ندوشن می‌توانست به تأثیر آثار ندوشن بر اندیشه معاصر ایران بپردازد و جایگاه او را در تاریخ اندیشه ایران تبیین کند. اگرچه کتاب به تحلیل آثار اسلامی ندوشن پرداخته است، اما نقدهای تطبیقی با سایر نویسندگان و شخصیت‌های فرهنگی معاصر می‌توانست به درک بهتر جایگاه و تأثیرات او در فرهنگ و ادبیات ایران کمک کنند.
نقد دیگری که به متن این کتاب وارد است، عدم پرداختن به برخی از جنبه‌های زندگی ندوشن در بخش «زندگی» کتاب است. اسلامی ندوشن علیرغم اثرگذاری بسیار و اندیشه‌های ناب، متاسفانه شناخت محدودی از زندگی و زمانه او و چگونگی عبور از رشته حقوق و ورود به ادبیات و مناسباتش با حکومت‌های پهلوی و جمهوری اسلامی و انقلاب اسلامی وجود دارد. نویسنده این موضوع را به آرامی گذر کرده است و برخلاف وجه شخصی زندگی او که به خوبی ترسیم شده است، بخش اجتماعی و سیاسی آن مستور است.
نقطه برجسته تسلط به تمام آثار اسلامی ندوشن و ذکر دقیق تمام منابع و صفحه اثر و جملات بدون غلط ویرایشی به جای خود است. اما متنی که از کتاب سرو سایه فکن در صفحه ۴۳ کتاب آورده شده است، سهواً بدون ارجاع مانده است یا منبع لقب «کردارگرایی بُرنده» برای شوهرخواهر اسلامی ندوشن بدون منبع است و حرف «از» در صفحه ۱۶۲ سطر ۱۵ جا افتاده است. البته کم بودن این اشکالات خود نشان از دقت در ویرایش کتاب است.
عدم وجود فهرست موضوعی در انتهای کتاب می‌تواند مورد توجه باشد. این امر باعث می‌شود که خواننده در یافتن مطالب مورد نظر خود در کتاب با مشکل مواجه شود. همچنین در برخی بخش‌ها، استفاده از اصطلاحات تخصصی ادبی مانند نخجیرگاه صفحه ۱۲، مجعد صفحه ۱۶ بدون ارائه توضیحات کافی در پاورقی ممکن است باعث سردرگمی خوانندگان غیرحرفه‌ای شود. توضیح بیشتر این اصطلاحات می‌تواند به فهم بهتر مطالب کمک کند.
با این حال، کتاب «سخنگوی فرهنگ ایران» اثری ارزشمند و خواندنی است که به علاقه‌مندان به فرهنگ و تاریخ ایران و همچنین به کسانی که به دنبال شناخت بیشتر محمدعلی اسلامی ندوشن هستند، توصیه می‌شود. تلاش نویسنده برای ارائه تصویری کامل از زندگی و آثار اسلامی ندوشن، قابل تقدیر است. این کتاب می‌تواند منبعی مفید برای پژوهشگران، دانشجویان، و علاقه‌مندان به تاریخ و فرهنگ ایران باشد.