گروه جامعه ایرنا- ایران سرزمین شگفتی هاست، از سازه های آبی گرفته تا قلعه های سرسبزی که توان تغذیه هزاران نفر را در مدت طولانی داشتند، به هر بخشی از ایران نگاه کنی آثاری خارق العاده از اجدادمان بر جای مانده که نگاه دنیای امروز و مدرن را به سمت خود کشیده اند، ایران از لحاظ جغرافیایی کشوری خشک و نیمه خشک است و همواره با خشکسالی و کم بارشی دست و پنجه نرم می کرد، این روند موجب شد تا نیاکان ما به فکر چاره باشند تا بتوانند از شرایط کم آبی عبور کنند، حاصل آن فناوری حفر قنات و احداث سازه شگفت انگیز آبی شوشتر است؛ البته اینها گوشه ای از نبوغ ایرانیان است از اینها در ایران زیاد است از جمله نحوه تقسیم بندی آب زاینده رود در شهر اصفهان در زمان شیخ بهایی و یا احداث پل خواجو و ۳۳ پل که میزان آب را تقسیم شده راهی پایین دست می کرد.
اجدادمان به این آگاهی رسیده بودند که کشورمان خشک و کم آب است بنابراین باید از داشته هایشان به خوبی محافظت می کردند تا آبادانی سرزمین حفظ شود، اینگونه شد که سازه های آبی شوشتر شکل گرفت، تاریخ ساخت این سازه های خارق العاده به دوران هخامنشیان بر می گردد اما برنامه های نوسازی و توسعه آن در قرن سوم میلادی و در دوران ساسانیان انجام شده است، به نقل از تاریخ، فرمانروای ساسانی دستور داد با نیروی کار سربازان اسیر رومی که در جنگ والرین از شاپور یکم شکست خورده بودند، سازه آبیاری عظیمی با یک آبراهه و ۲ بند بنا شود تا با استفاده از آن، جریان آب آن سرزمین کنترل شود.
اینطور شد که سازه های آبی شوشتر شکل گرفت و اکنون بعد از گذشت ۲ هزار سال همچنان جدال خشت و آب ادامه دارد و به یکی از شناخته شده ترین سازه های ایران در جهان تبدیل شده است، درکنار این اما فناوری قنات هم چشم دنیا به ایران دوخت که به دوره هخامنشی بر می گردد، قنات نماد تمدن بشر در ایران باستان و یکی از شاهکارهای تاریخی ساخت دست بشر در زمینه مهندسی آبرسانی است، در این میان قنات گناباد یا کاریز گناباد کهن‌ترین و پرعمق‌ترین قنات دنیا است که افسانه‌های مختلفی درباره نحوه ساخت این قنات پر رمز و راز روایت شده که به علت عمیق بودن گفته می شود که به دست دیوها ساخته شده است.
تاریخچه ساخت این کاریز با جنگ کیخسرو که به عنوان بزرگ‌ترین جنگ در تاریخ ایران از آن یاد می‌شود ارتباط دارد. البته ناگفته نماند که روایات متعددی درباره تاریخچه ساخت قنات قصبه وجود دارد و برخی احداث این شاهکار تاریخی را به بهمن، پسر اسفندیار، نسبت می‌دهند.
اینها را گفتم تا به اینجا برسیم که ما ایرانیان با این قدمت تاریخی و اقدامات مفید در راستای حفظ منابع آبی چرا این روزها و در عصری که علم تا حد بسیار زیادی پیشرفت کرده قادر به حفظ منابع آبی خود نیستیم، در حالیکه هزاران سال پیش پدرانمان توانستند آبشارهای مصنوعی بسازند تا آسیاب ها را به حرکت درآورند ، سیستم آبرسانی شهر را تامین و آب مورد نیاز کشاورزی را به آسانی و بدون تنش جاری می کردند، حالا چه شده است که هر روز از گوشه و کنار خبرهایی از خشک شدن تالاب ها ، فرونشست زمین، سیلاب های مخرب و از بین رفتن منابع آبی به گوش می رسد.
در همین یک ماه گذشته شاهد بروز چند مورد سیل در استان های شمالی کشور بودیم که خسارات جانی و مالی زیادی به همراه داشت این در حالیست که به علت موقعیت جغرافیایی شمال، اصلا نباید در آن سرزمین شاهد وقوع سیل باشیم چون دریا در پایین دست قرار دارد و با توجه به شیب منطقه به سمت دریا، باید هر آبی به دریا برسد اما عملا این اتفاق نمی افتد چون به حدی در مسیر سیلاب سازه های غیرقانونی ساخته شده که دیگر راهی برای حرکت آب باقی نمی گذارد، یا به حدی ساختمان سازی و جاده سازی انجام شده که مجالی برای فرو رفتن آب به منابع زیرزمینی نمی ماند، از طرفی جنگل ها در بالادست از بین رفته اند و این خود فرسایش خاک را افزایش داده و با هر بارشی حجم زیادی خاک به پایین دست سرازیر می شود، از این رو هر بارشی با حجم زیادی گل و لای به سیلی مخرب تبدیل می شود.
اما به نظر می رسد در کشور اقداماتی برای کنترل سیلاب آغاز شده است، بر این اساس در بند چ ماده ۳۸ نظام مدیریت یکپارچه منابع آب آمده که وزارت نیرو با همکاری دستگاه های ذیربط طرح جامع پیشگیری و کنترل سیلاب را با اولویت حوضه های آبخیز با خطرپذیری بالا انجام دهد که در لایحه برنامه هفتم هم آمده است.
مدیر کل حفاظت و مدیریت زیست محیطی آب و خاک سازمان محیط زیست در گفت و گو با خبرنگار محیط زیست ایرنا گفت: در ایران قدیم هزاران سال پیش آبخیزداری سنتی را در کشور داشتیم اما به مرور به سمت سدسازی پیش رفت و سازه محور شد، در حالیکه که با توجه به موقعیت جغرافیایی کشور، طرح آبخیزداری نباید به این سمت کشیده می شد، باید از دانش های بومی خود بهره کافی را ببریم.
لادن رضی کرد محله افزود: به عنوان مثال سازه آبی شوشتر متعلق به چند هزار سال پیش است دانش به کار رفته در آن هنوز مورد تعجب دنیاست، نباید به راحتی از کنار آن بگذریم، دانش بومی که سازگار با محیط ، تجربه و شرایط جغرافیایی است، قطعا اثرگذاری آن به مراتب بیشتر خواهد بود.
وی با اشاره به بروز سیل های مخرب و فرسایش خاک در چند سال اخیر گفت: تا زمانی که آب و خاک را جدا از هم ببینیم نمی توانیم به هدفمان که حفاظت از این منابع است برسیم، این دو مولفه باید در کنار هم دیده شوند، این روزها به این نتیجه رسیده اند که آلودگی هوا و انتشار دودکش ها بر روی زمین می نشیند و اثرات مخربی به همراه دارد بنابراین جدا مدیریت کردن هر کدام از این مولفه ها فایده ای به همراه نخواهد داشت.
وی اظهار داشت: بر اساس اعلام فائو یک چهارم تنوع زیستی دنیا داخل خاک است و سه چهارم بعدی هم در خاک نگهداری و حفظ می شود، در واقع بقیه تنوع زیستی موجود در جنگل ها هم در خاک حفاظت می شوند به این معنا که خاک از درختان نگهداری می کند و باعث می شود تنوع زیستی شکل بگیرد، علاوه بر این در مناطق کویری هم خاک باعث شکل گیری و حفظ تنوع زیستی می شود.
رضی کرد محله تاکید کرد: بنابراین باید بحث آب، خاک، هوا و تنوع زیستی به صورت اکوسیستمی و مدیریت همه جانبه در کنار هم دیده شود، یکی از مواردی که باید در این بخش از مدیریت به آن توجه شود بحث پخش سیلاب است، یعنی اگر خاکی داشته باشیم که قدرت نفوذ مناسبی نداشته باشد در صورت بروز باران، آب فرصت نفوذ در خاک را پیدا نخواهد کرد و وقتی که سرعت و حجم باران زیاد می شود به سیل تبدیل شده و روی زمین جاری می شود و هر آنچه که در مسیر باشد را با خود می برد.
وی ادامه داد: بنابراین اگر به آب فرصت نفوذ بدهیم سیلی جاری نخواهد شد، این کار زمانی اتفاق می افتد که خاک تخریب نشده باشد تا قدرت نفوذ را از دست ندهد و آنرا حفظ کند، در این صورت آب به جای اینکه به سیلاب تبدیل شود در خاک نفوذ می کند و باعث تغذیه منابع آبی زیر زمینی می شود که همزمان با آن رطوبت خاک هم حفظ می شود که در این صورت دچار فرسایش و تخریب نخواهد شد.
مدیر کل حفاظت و مدیریت زیست محیطی آب و خاک سازمان محیط زیست با تاکید بر اهمیت پخش سیلاب در زمان وقوع سیل گفت: این یکی از موضوعات مهمی است که در آبخیزداری هم بسیار حایز اهمیت است، در واقع ارتباط زیادی بین آبخوانداری و آبخیزداری با پخش سیلاب وجود دارد اگر بتوانیم رابطه بین آبخیزداری، آبخوانداری، آب ، خاک و تنوع زیستی را درک کنیم و حفاظت از آنها را در سیاست گذاری ها کنار هم ببینیم موفق خواهیم شد، در این زمینه اتفاق خوبی در دولت سیزدهم افتاد و تمام خط مشی ها و استراتژی ها نوشته، تصویب و ابلاغ شد و در برنامه هفتم هم آورده شده است که اگر به طور کامل اجرایی شوند نتایج خوبی حاصل خواهد شد.
وی ادامه داد: در این راستا طرح پخش سیلاب در دستور کار وزارت نیرو قرار گرفته و برای اولین بار در برنامه هفتم به طور کامل به این طرح پرداخته شده است که قطعا اجرای آن نقش بسیاری در کاهش تخریب سیلاب ها و به طور کلی بروز سیل خواهد داشت، در واقع مهار سیلاب‌ها، تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی، بهبود پوشش گیاهی و افزایش تولید مراتع از پیامدهای اجرای طرح‌های پخش سیلاب در کشور است که باید جدی به آن پرداخته شود.