به گزارش خبرنگار کتاب ایرنا، روز ادبیات کودکان و نوجوانان در تاریخ ۱۸ تیر، همزمان با روز درگذشت مهدی آذریزدی در تقویم رسمی ثبت شده است. «قصه‌های خوب برای بچه‌های خوب»، «قصه‌های تازه از کتاب‌های کهن»، «گربه ناقلا»، «گربه تنبل»، «مثنوی» (برای بچه‌ها)، «مجموعه قصه‌های ساده» و تصحیح «مثنوی» مولوی (برای بزرگسالان) از جمله آثار این نویسنده کودک و نوجوان است.
هرچند سلیقه ادبی نسل‌های جدید تفاوت معناداری با گذشته کرده است، هنوز هم کتاب «قصه‌های خوب برای بچه‌های خوب» یکی از آثاری است که در کتابخانه‌ها آمار بیشترین امانت را دریافت کرده است و همچنین از فروش قابل توجهی برخوردار است.
به بهانه روز ادبیات کودکان و نوجوانان میزگری با عنوان «نشست ادبیات کودک و نسلِ آلفا؛ چالش‌ها و راهکارها» با حضور مریم جلالی عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی، طاهره شاه‌محمدی نویسنده کودک و مدرس دانشگاه و محمدمهدی سیدناصری مدرس دانشگاه و پژوهشگر حقوق کودکان و قائم مقام انتشارات ذکر در ایرنا برگزارشد که قسمت نخست آن را در ادامه می‌خوانید.
درباره شکاف نسلی و اختلاف سلیقه ادبی نسل آلفا و نسل‌های گذشته توضیح دهید.
جلالی: شکاف نسل‌ها یک موضوع امروزی و جدید نیست، اگر در بستر تاریخی نگاه کنیم هر نسل در مقایسه با نسل قبل خود فاصله، مختصات و نیازهای خود را داشته است. آنچه امروز موجب مهم شدن این موضوع شده، شتاب ایجاد این شکاف‌ها و نزدیک شدن آنها به یکدیگر است، اگر توجه کنیم در مفهوم گسترده، این شکاف‌ها به هم نزدیک و نزدیک‌تر می‌شوند و شکل آنها تغییر می‌کند. تغییر شکل نسل‌ها تحت تاثیر مسائل مختلف اتفاق افتاده است، مسائل فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و حتی بهداشت، کووید ۱۹ باعث شد نسل جدید آلفا شکل بگیرد و مسیر تکامل خود را سپری کند. در حال حاضر عامل اصلی شکاف نسل‌ها پیشرفت تکنولوژی است هرچه این پیشرفت سریع‌تر اتفاق بیفتد فاصله بین نسل‌ها بیشتر می‌شود.
عامل اصلی شکاف نسل‌ها پیشرفت تکنولوژی است هرچه این پیشرفت سریع‌تر اتفاق بیفتد فاصله بین نسل‌ها بیشتر می‌شود
امروز به شکل اختصاصی روی نسل آلفا متمرکز می‌شویم، یعنی درباره نسل زد و پیش از آن صحبت نمی‌کنم، زیرا درباره نسل زد در دو یا سه سال اخیر صحبت شده است. افرادی که متمرکز بر حوزه کودک و نوجوان هستند متاسفانه در ابتدا بحث نسل‌ها را جدی نگرفتند، تنش‌ها و کنش‌هایی که پیش آمد ما را بر مساله اینکه «نسل زد وجود دارد» متمرکز کرد. این در حالی است که بر اساس داده‌های علمی، حتی یک تحقیق جامع نداریم که نسل زد در ایران چگونه شکل گرفت و چه نیازها و مختصاتی داشتند.
نسل زد به کودکانی گفته می‌شود که از سال ۱۹۹۵ تا ۲۰۰۹ به دنیا آمدند، یعنی بازه زمانی ۱۴ تا ۱۵ ساله و از ۲۰۰۹ تا ۲۰۲۴ نسل تغیر می‌کند. بازه زمانی تغییر نسل‌ها در این سال‌ها حدود ۱۵ سال بوده است، در حالی که پیش از این حرکت از نسل قبلی طولانی‌تر و در بازه زمانی نزدیک ۴۰ سال اتفاق می‌افتاد.
در گفت‌وگویی که با روانشناسان داشتیم تاکید داشتند که روی تغییر نسل دقت کنیم با توجه به مسائل شناختی عاطفی و رفتاری این فاصله به سه سال رسیده است، نیازهای کودکان در فاصله سه سال با هم فرق می‌کند و همین نشان می‌دهد که شکاف نسل‌ها نزدیک‌تر می‌شود. فکر می‌کنم اگر این مساله مدیریت نشود، ممکن است دچار بحران شویم و خطرهایی وضعیت حاضر را تهدید کند و بخشی از این تهدید شامل حال ادبیات به خصوص ادبیات کودک و نوجوان می‌شود.
نسل آلفا دو میلیارد از جمعیت جهان را تشکیل می‌دهد
آیا جزء مسائلی که نسل‌ها را از هم جدا می‌کند، سلیقه ادبی افراد هم درنظر گرفته شده است؟
جلالی: اگر نسل ایکس را با نسل آلفای امروز مقایسه کنید، آنقدر تفاوت زیاد است که فکر می‌کنید با دو گروه متفاوت انسانی مواجه شده اید، خیلی وارد حوزه جزئیات جمعیت‌شناسی نمی‌شوم اما علل فرهنگی، سیاسی، زیست محیطی و تغییرات آب و هوایی در ایجاد این شکاف‌ها تاثیر گذاشته است و به نسل آلفا رسیدیم در حالی که این نسل هنوز پدیده مجهول است و بزرگ‌ترین آنها ۱۳ تا ۱۴ سال سن دارد. همچنان در نسل آلفا هستیم و اعضای جدید آن به دنیا می‌آیند. نسل آلفا دو میلیارد از جمعیت جهان را تشکیل می‌دهد.
در قرن اطلاعات هستیم و نمی‌توانیم شکاف این نسل و نسل‌های بعدی را کنترل کنیم و قرار هم نیست که کنترل کنیم
حداقل به این رسیدیم که ابزار، بر شکل‌گیری نسل‌ها تاثیر می‌گذارد و باورهای نسلی را تغییر می‌دهد. از مشخصات نسل آلفا می‌توان به این موارد اشاره کرد: خیلی راحت با دنیای مجازی ارتباط برقرا می‌کنند و از گوشی‌های هوشمند به راحتی استفاده می‌کنند.
در قرن اطلاعات هستیم و نمی‌توانیم شکاف این نسل و نسل‌های بعدی را کنترل کنیم و قرار هم نیست که کنترل کنیم. ما در شکاف افتادیم و فقط می‌توانیم برنامه‌ریزی کنیم تا دچار بحران نشویم. غوطه‌ور بودن در فناوری یکی دیگر از مشخصات این نسل است آنها کودکانی هستند که با گفت‌وگو پیش می‌روند و طبق تحقیقاتی که انجام شده است شغل‌هایی خواهند داشت که نه ما آنها را می‌شناسیم و نه این شغل‌ها در این زمانه تعریف شده است یعنی کودکانی کارآفرین خواهند بود. در آینده شغل‌هایی خواهیم داشت که الان وجود ندارد و این نسل این شغل‌ها را رهبری خواهند کرد.
نگاه نسل آلفا نگاهی جهانی است
آیا نسل آلفا کتاب را از روی کاغذ می‌خوانند یا ترجیح می‌دهند در فضای الکترونیک از کتاب استفاده کنند؟
جلالی: درباره نسل زد به شکل عمومی نویسنده توانست با چیزهای که بر اساس تجربه به دست آورده بود، تصویری شکل دهد، ولی در مواجهه با نسل آلفا باید برنامه درست داشته باشم.
برای تولید محتوا نسل آلفا، روی این سوال‌ها می‌توان تامل و برای آنها برنامه‌ریزی انجام داد. این نسل با چالش زیست محیطی مواجه است، چقدر آثاری که منتشر می‌شود حلال این مسائل است؟ آیا برای تسلط بر ابزاری که سازگار با دنیای نسل آلفا باشد، برنامه‌ریزی شده است؟ الان برای برقراری ارتباط نیاز به ابزاری داریم که به ذائقه آنها نزدیک باشد و اگر ما این ابزار را مهیا نکنیم یک دنیای پیشرفته دیگر با فرهنگ خود این کار را می‌کند و بعد دیگر به نقطه‌ای می‌رسیم که بر اساس ادبیات فولکلور باید «کاسه چه کنم» به‌دست بگیریم. الان دیر هم شده است اما باید به این مساله از همین روزها توجه کرد.
اگر مقابل نسل آلفا بایستیم بزرگ‌ترین شکست خورده در جامعه خواهیم بود، این در حالی است که باید کنار آنها و در موازات آنها حرکت کنیم
در محتوایی که تولید می‌شود باید توجه کنیم که نسل آلفا با مسائل ایدئولوژیک مشکل دارد و برای هر چیز چرا؟ و به چه علت؟ می‌آورد؛ باید پاسخ این نسل به شکلی برنامه‌ریزی شود که نیاز چرایی آنها را تامین کند و نه اینکه که چرایی آنها را وارد فیلتر ذهنی یک بزرگسال کنیم و بگوییم بزرگسالی که در نسل ایکس زندگی می‌کرده پاسخ‌گو بوده است؛ زیرا این پاسخ نمی‌تواند مناسب نسل آلفا باشد.
کسی که می‌خواهد پاسخ دهد باید به اندازه نسل آلفا اطلاعات داشته باشد و با همین‌ها مسیر را برود. اگر مقابل نسل آلفا بایستیم بزرگ‌ترین شکست خورده در جامعه خواهیم بود، این در حالی است که باید کنار آنها و در موازات آنها حرکت کنیم جایی اگر نیاز دارند دست خود را در خستگی‌ها روی شانه کسی بگذارند روی شانه افرادی بگذارند که فرهنگ کشور را پیش می‌برند و روی شانه ناشر و نویسنده بگذارند و این بخشی است که بهتر است به آن دقت کنیم.
نگاه نسل آلفا نگاهی جهانی است و به ارزش‌ها در ابعاد جهانی نگاه می‌کنند اگر به صلح، همدلی نگاه می‌کنند به شکل جهانی نگاه می‌کنند. این به این معنی نیست که ما تعریفی از صلح داریم که دنیا با آن در تضاد است، تعریفی که در حیطه زندگی انسانی داریم با دنیا و جهان مشترک است و چه خوب است که مشترکات را پیدا کنیم و نسل آلفا با ما غریبی نکند، این اتفاق برای نسل زد نیافتد و این نسل با ما غریبگی کرد، زیرا ما آنها را درک نکردیم. اما برای پرداختن به نسل آلفا فرصت هست و می‌توان این کار را کرد و از مسیر ادبیات و رعایت حقوق کودک و نوجوان با توجه به بومی‌سازی که در کشور ما طی می‌شود می‌توان این مسیر را تکمیل کرد و از بحران‌های احتمالی گذشت.
قبلا انتظار داشتیم که نسل جدید به دنبال نسل قدیم برود و به آنها ااحترام بگذارد اماالان وقتش رسیده ما به نسل جدید احترام بگذاریم. فکر می‌کنم که نسل قدیم برای آنکه به هدفش مانند انتقال میراث فرهنگی برسد، که به امانت در دست ما بوده و قرار است آن را به انتقال دهیم باید در این رابطه پیش قدم شود، زیرا نسل آلفا به سمت نسل قدیم نمی‌روند، این نسل قدیم است که باید به سمت آنها حرکت کند.
موضوع شکاف میان نسلی در ادبیات کودک بحث مهمی است
آیا می‌توانیم این توقع را از ناشران داشته باشیم که با توجه به سلایق نسل‌های جدید آثار خود را به روز کنند؟
در عصر انقلاب صنعتی چهارم یعنی نسلی هستیم که در آن کرامت انسانی در مقابل نقض حقوق بشر توسط تکنولوژی مطرح استسیدناصری: شکاف میان نسلی بحث مهمی است که در ادبیات کودک و نوجوان به عنوان ناشر کودک و نوجوان و به عنوان پژوهشگر حقوق کودکان بسیار مهم است و همانطور که خانم جلالی فرمودند شکاف بین نسلی از زمان خلق بلاکچین (نوعی سیستم ثبت اطلاعات) و شیوع بیماری کرونا عمیق‌تر شد شاهد حضور فناوری و ابزار تکنولوژیک در زندگی افراد جامعه بودیم
اینترنت شمشیر دو لبه است فواید و مضراتی دارد اگر بخواهیم درباره ادبیات کودک ونقش ناشر کودک و نوجوان صحبت کنیم باید این را قبول کنیم که در عصر انقلاب صنعتی چهارم و نسل پنجم حقوق بشر هستیم. نسلی که در آن کرامت انسانی در مقابل نقض حقوق بشر توسط تکنولوژی مطرح است. در بحث کودکان از نسل زد عبور کردیم نسلی که در روزهای انتخبات کاندیداها نیاز به حضور نسل زد داشتند و بیشتر روی حضور این نسل کار می‌کردند.
در بحث حقوق کودک برای من سوال بود که هیچ کدام از کاندیداها هیچ وقت درباره حقوق کودک صحبت نکردند، اما امسال در مناظره‌های انتخاباتی یکی از کاندیداها درباره حق سلامت کودک و کودکان پروانه‌ای صحبت کرد البته کوتاه و کم، اما امیدوار کننده بود.
برای برنامه‌ریزی برای کودکان نسل زد فرصت را از دست دادیم
به عنوان ناشر در این حوزه چه اقداماتی می‌توانید انجام بدهید؟
سیدناصری: به عنوان ناشر امسال در نمایشگاه بین‌المللی کتاب دهلی‌نو حضور داشتیم. در آنجا درباره جدیدترین گزارش دانشگاه اکسفورد درباره ادبیات کودک صحبت کردند و چالش‌ها و بحران‌های نسل آلفا و نسل آلفاپلاس را مورد بررسی قرار دادند. یعنی اساتید و کارشناس‌های دانشگاه اکسفورد نسل آلفاپلاس را تجزیه و تحلیل می‌کنند.
برای برنامه‌ریزی برای کودکان نسل زد فرصت را از دست دادیم اما به عنوان ذی‌نفعان مستقیم و غیرمستقیم حقوق کودک، می‌دانیم که کنوانسیون حقوق کودک در ماده سه می‌گوید ذی‌نفعان مستقیم و غیرمستقیم کودک باید مصالح عالیه کودک را رعایت کنند. من به عنوان ناشر به عنوان ذی‌نفع غیرمستقیم باید خودم را به‌روز کنم باید از نویسندگان تصویرگران و مترجمانی استفاده کنم که ملموسانه نسل زد و آلفا را درک کند یعنی طوری که تصویرگری می‌کنند، طوری که می‌نویسند وترجمه می‌کنند باب میل نسل آلفا باشد.
نسل آلفا از پدر و مادر خود عبور کرده بود
در نمایشگاه کتاب تهران شاهد این بودم که نسل آلفا از پدر و مادر خود عبور کرده و تصمیم گرفته بود که کدام کتاب را از کدام ناشر خرید کند و دیگر گذشت دورانی که پدر و مادر برای کودکان تصمیم می‌گرفتند که کدام کتاب خریداری شود. کتاب علمی یکی از کم رونق‌ترین کتاب‌ها در غرفه ما بود و شاهد این بودم که کودک تصمیم می‌گرفت و به پدر و مادر خود می‌گفت که خودش می‌تواند برای خودش تصمیم بگیرد.
اگر ناشران خود را به روز نکنند عقب می‌افتند و این عقب افتادگی موجب حذف آنان از بازار کتاب کودک و نوجوان می‌شود
پس من به عنوان ناشر یادداشت برداشتم تا در سال ۱۴۰۴ طوری عمل کنم که مخاطب نسل آلفای خود را از دست ندهم این نسل از همه ما برای حضور تکنولوژی و اینترنت در زندگی و به روز بودن، انتظار دارد. اگر ناشران خود را به روز نکنند عقب می‌افتند و این عقب افتادگی موجب حذف آنان از بازار کتاب کودک و نوجوان می‌شود.
ما در بحث و گزاره حقوق کودک، آموزش حقوق کودک را باید از ۳ تا ۶ سال، ۶ تا ۹ و ۹ تا ۱۵ سال داشته باشیم. موضوعات مهمی که در حوزه حقوق کودک و حقوق شهروندی کار کردیم، بعد از سه سال فعالیت در این حوزه، می‌دانم که این بازار بزرگی است که در آن هرچه بنویسیم باز هم به محتوا نیاز دارد.
برای نسل آلفا و برای برون رفت از چالش‌هایی که این نسل دارد و خواهدداشت می‌خواهم این نکته را عرض کنم، از زمانی که بازی «همستر» وارد زندگی کودکان شد، آنها وارد دوره جدیدی شدند و دوستان حقوقدان من برای آن نقد می‌نویسند و برای آن کار می‌کنند هر روز شاهد یک نوع بحران و چالش و نیازمند این هستیم که حامی حقوق کودک باشیم و حقوق شهروندی را برای کودک شروع کنیم و شروع می‌تواند از اینجا باشد که به یک زبان مشترک در ادبیات کودک و نوجوان باید برسیم، زیرا خیلی از بزرگان ما در ادبیات کودک فعالیت کردند. نقش ناشر برای ساماندهی ادبیات کودک و نوجوان برای ادبیات کودک خیلی مهم است. در بازاری که هر لحظه شاهد تحول است، ملزم به به‌روز شدن هستیم.
ادبیات را بستری امن برای تجربه می‌دانیم
به نظر شما ادبیات چه جایگاهی در نسل آلفا دارد؟
شاه‌محمدی: همیشه ادبیات را بستری امن برای تجربه می‌دانیم و معتقدیم که تابع محدودیت‌های زمانی و مکانی نیست. این روزها که با کودکانی از نسل آلفا مواجه هستیم، ادبیات می‌تواند به کمک ما بیاید و بتوانیم از آن به عنوان راه نجات برای تربیت، آموزش و برقراری ارتباط با این نسل استفاده کنیم؛ اما شاهد این هستیم که هنوز موفق نیستیم و نتوانستیم کودکان کتابخوانی تربیت کنیم. معلم‌ها در مدارس هنوز نتوانستند دانش‌آموزان را به سمت کتابخوانی سوق دهند.
ادبیات باید وارد میدان شود و با تاثیری که از نسل آلفا و زد می‌گیرد، برای روبه‌رویی با مدرنیته افسارگسیخته راهکار ارائه دهد
ادبیات در واقع از دو بخش تشکیل شده است بخشی که تاثیرگذار بر جامعه است، یعنی آن چیزی که از گذشته تا حال درباره ادبیات دیدیم و تمام متون کلاسیک روی جامعه و نسل‌ها تاثیر گذاشتند و موضوع دیگر درباره ادبیات تاثیرپذیری از اجتماع است.
الان زمان آن است که ادبیات با این کار کرد وارد میدان شود و با تاثیری که از نسل آلفا و زد می‌گیرد، برای روبه‌رویی با مدرنیته افسارگسیخته که هر روز در حال پیشرفت است، راهکار ارائه دهد. جا دارد ادبیات هم به روز شود و آنقدر جذاب باشد که کودکان به سمت آن بروند. همچنین ادبیات می‌تواند با راهکارهای جدید و با ابزار دیجیتال به کودکان ارائه شود، همه اینها مستلزم این است که نویسندگان، ناشران، اساتید و پژوهشگران در این زمینه وارد میدان و به روز شوند.
بزرگترها به دلیل ناآگاهی عامل نقض شدن حریم شخصی کودکان خود هستند
وقتی صحبت از بالا بودن سواد دیجیتال نسل آلفا می‌کنیم نشانگر این است که موشکافانه با ابزار دیجیتال آشنا هستند و از آن استفاده می‌کنند. در بسیاری از موارد نسل آلفا برای آموزش دیدن از ابزار دیجیتال استفاده می‌کنند. کودکان از بسترهای مجازی مطالب مختلف یاد می‌گیرند اما واقعیتی که وجود دارد این است که این موضوع هنوز علمی نیست و هنوز هیچ قانون مُدونی تا این لحظه برای آموزشِ حفظ حریم شخصی کودکان، در فضای مجازی وجود ندارد. خیلی از مواقع بزرگترها به دلیل ناآگاهی عامل نقض شدن حریم شخصی کودکان خود هستند، این معضل خطرناک است. شاید کودک در قلمرو فکری خودش به این موضوع توجه نمی‌کند اما شاید بزرگترش هم توجهی ندارد و آموزشی ندیده‌است. ادبیات می‌تواند به عنوان راه نجات وارد این عرصه شود.
خیلی از پدر و مادرها که کتابی را برای فرزندان خود می‌خوانند خودشان هم به مسائل مطرح شده در کتاب توجه می‌کنند
هنوز اطلاعات سزاواری درباره رفتار درست با محیط زیست نداریم. این آموزش در نسل قبل ضعیف عمل شده و شاید به آن پرداخته نشده یا غیرمستقیم پرداخته شده است، اما آموزش مدون نیست جای دارد که آموزش و پروش که نظریه‌های درستی در اختیار نویسنده قرار بدهد تا مولفان و مترجمان بتوانند متن جدید، کتاب جذاب و هیجان انگیز ارائه کنند. در نتیجه مرزها برای کودکان از بین می‌رود. نباید فراموش کنیم که امانت‌دار هستیم و قرار است زمین را با همه محصولات تحویل نسل آینده دهیم وقتی خودما ناآگاه هستیم و آموزش ندیدم نمی‌توانیم امانت را به درستی تحویل نسل بعدی بدهیم.
خیلی از پدر و مادرها که کتابی را برای فرزندان خود می‌خوانند خودشان هم به مسائل مطرح شده در کتاب توجه می‌کنند شاید مسائل کوچکی که در زندگی به آنها توجه نمی‌کردند اما جزء حقوق فردی کودک، همسایه و دوست است در کتاب‌ها وجود دارد. جای آموزش و فرهنگ‌سازی همیشه خالی بوده و هنوز هم خالی است و امیدوارم جبران شود.