اواسط هفته پیش بود که بار دیگر دو اظهارنظر در خصوص شرایط داخلی گرجستان و تصویب قانون «شفافیت عوامل خارجی» این کشور را به صدر خبرها برگرداند. ۹ جولای (۱۸ تیر) بود که «پاول هرچینسکی» سفیر اتحادیه اروپا در گرجستان با بیان اینکه در حال حاضر روند الحاق گرجستان به اتحادیه اروپا توسط رهبران این اتحادیه تعلیق شده است از کاهش کمک‌های اتحادیه اروپا به دولت کنونی گرجستان و انتقال این کمک‌های مستقیم به جامعه مدنی و رسانه‌های گرجی خبر داد.
این موضوع همان دلیلی است که حزب حاکم رویای گرجستان برای تصویب قانون یادشده به آن استناد می‌کند. کمک‌های غیرشفاف نهادها و موسسه‌های غربی به سازمان‌های مردم‌نهاد گرجی با هدف تاثیرگذاری بر روندهای سیاسی در این کشور از جمله ایجاد اعتراض‌های خیابانی خشونت‌آمیز برعلیه دولت گرجستان.
واشنگتن مصمم به تغییر قدرت در گرجستان پس از اعلام نتایج انتخابات پارلمانی آتی در ۲۶ اکتبر(پنجم آبان) است. دولت بایدن یک پویش اطلاعاتی گسترده را برای بی‌اعتبار کردن حزب حاکم رویای گرجستان ایجاد کرده استاز سوی دیگر در همان روز «سرگئی ناریشکین» مدیر سرویس اطلاعات خارجی روسیه بیانیه‌ای را منتشر می‌کند که در آن به تلاش‌های ایالات‌متحده برای ایجاد یک کودتای رنگی دیگر در این کشور اشاره دارد. در بخشی از این بیانیه آمده است: «واشنگتن مصمم به تغییر قدرت در گرجستان پس از اعلام نتایج انتخابات پارلمانی آتی در ۲۶ اکتبر(پنجم آبان) است. دولت بایدن یک پویش اطلاعاتی گسترده را برای بی‌اعتبار کردن حزب حاکم رویای گرجستان ایجاد کرده است. طبق آن، پویش تبلیغاتی براساس اتهام‌هایی مبنی بر اینکه روسیه مسئول همه مشکلات گرجستان است، شکل خواهد گرفت.
براساس طرح آمریکا، «سالومه زورا بیشویلی» رئیس‌جمهوری گرجستان باید نقش اساسی در تحریک احساسات ضددولتی در گرجستان بازی کند. وی با رسانه‌های آمریکایی مصاحبه خواهد کرد و در آنجا دولت را به دلیل «تحقیر» مذاکرات در مورد الحاق تفلیس به اتحادیه اروپا مقصر معرفی می‌کند و در مورد پیامدهای فاجعه‌آمیز نزدیکی با مسکو هشدار می‌دهد.
لوایح شفافیت عوامل خارجی یا همان شفافیت سازمان‌های پیگیر منافع خارجی در اواسط ماه می (اردیبهشت ۱۴۰۳) در پارلمان گرجستان تصویب شد و در ادامه، وتوی رئیس‌جمهوری هم نتوانست از اجرایی‌شدن این قانون در گرجستان جلوگیری کند. درپی تصویب این قانون، بخشی از جامعه مدنی گرجستان با حضور در خیابان‌های تفلیس، اعتراض‌های خشونت‌آمیزی را شکل دادند که با برخورد قهری دولت مواجه شد. در فرایند شکل‌گیری اعتراض‌ها، برخی کشورها و نهادهای غربی به صورت مستقیم دخالت داشتند که در ادامه به بررسی نوع عملکرد آنان می‌پردازیم.
واقعیت لوایح چیست؟
۱۵ آوریل (۲۷ فروردین) ۲۰۲۴ حزب رویای گرجستان بار دیگر پیش‌نویس قوانینی را به مجلس این کشور ارائه کرد، لوایحی که «شفافیت نفوذ خارجی» و «ثبت عوامل خارجی» نام داشت. طبق این لوایح، سازمان‌های غیردولتی و رسانه‌های گرجستان که بیش از ۲۰ درصد بودجه‌شان را از منابع خارجی تامین می‌کنند، باید خود را به‌عنوان نماینده خارجی یا «عامل تحت نفوذ خارجی» ثبت و معرفی کنند.
سازمان‌های مشمول ملزم به ثبت‌نام به‌عنوان نماینده و ارائه اظهارنامه‌های مالی سالانه خواهند بود. در صورت تخلف، ۲۵ هزار لار (تقریبا ۱۰ هزار دلار) جریمه خواهند شد. هدف تهیه‌کنندگان قانون یادشده، جلوگیری از نفوذ کنترل‌نشده خارجی بر رسانه‌های گروهی و نهادهای سیاسی کشور و اثرگذاری منفی در جامعه‌مدنی بیان شده است.
لوایح شفافیت عوامل خارجی یا همان شفافیت سازمان‌های پیگیر منافع خارجی در اواسط ماه می (اردیبهشت ۱۴۰۳) در پارلمان گرجستان تصویب شد و در ادامه، وتوی رئیس‌جمهوری هم نتوانست از اجرایی‌شدن این قانون در گرجستان جلوگیری کنداما قانون «ثبت عوامل خارجی» که به نوعی مکمل طرح قانونی شفافیت نفوذ خارجی محسوب می‌شود به پاسخگو کردن اشخاص و مسئولیت کیفری آنان اشاره دارد. این قانون تاکید دارد هر شخص حقیقی یا حقوقی با سرمایه خارجی ملزم به ثبت‌نام به‌عنوان «نماینده خارجی» خواهد بود و در صورت عدم رعایت قانون، جریمه نقدی و حبس تا پنچ سال برای افراد مشمول پیش‌بینی شده است. براساس ادعای حزب «رویای گرجستان»، لایحه ثبت‌نام عوامل خارجی به طور کامل از قانون فارا (FARA) ایالات‌متحده (مصوب سال ۱۹۸۳) کپی شده است؛ عوامل خارجی در ایالات‌متحده که منافع قدرت‌های خارجی را در یک «ظرفیت سیاسی یا شبه‌سیاسی» نمایندگی می‌کنند باید روابط آنها با دولت خارجی و اطلاعات مربوط به فعالیت‌ها و امور مالی مربوط به آنها افشا شود.
مخالفان چه می‌گویند؟
اما مخالفان این لایحه که با در دست داشتن پرچم‌های اتحادیه اروپا در اعتراض به حزب جاکم رویای گرجستان در خیابان‌ها حضور دارند، این لایحه را ابزاری برای سرکوب آزادی مطبوعات و جامعه مدنی می‌دانند. آنان حزب حاکم رویای گرجستان را متهم می‌کنند که چنین لایحه‌ای را براساس مدل روسی تهیه کرده و راه را برای جهت‌گیری گرجستان به سوی نظام اقتدارگرایانه هموار می‌کند.
همچنین استدلال می‌کنند این لایحه توسط روس‌ها برای بی‌اعتبار کردن غرب در جامعه گرجستان به احزاب تحمیل شده است. «این قانون باعث شیطان‌سازی کشورهای دوست و شریک و همچنین جامعه مدنی حامی غرب می‌شود و آن‌هارا به عنوان نیروی متخاصم معرفی می‌کند که به هیچ‌عنوان قابل قبول نیست.» (در سال ۲۰۱۲ قانونی مشابه در روسیه به تصویب رسید که طبق آن، موسسه‌ها و رسانه‌های فعال در این کشور که با بودجه و منابع خارجی در حال فعالیت بر خلاف منافع ملی روسیه بوده‌اند با ممنوعیت مواجه شدند.)
از سوی دیگر مخالفان می‌گویند، تصویب این لایحه به خروج شدید سرمایه از گرجستان و کاهش شدید سرمایه‌گذاری‌ها در سازمان‌های گرجی منجر خواهد شد که توسط صندوق‌ها و ساختارهای غربی تامین مالی می‌شوند و از آنجایی که صندوق‌های غربی سهم اصلی سازمان‌های غیرانتفاعی اعم از سیاسی تا شراب‌سازی گرجستان را تامین می‌کنند، خروج منابع مالی، به سقوط واقعی اقتصاد این کشور منجر خواهد شد.
از همه مهم‌تر، مخالفان معتقدند این اقدام مجلس روند حرکتی گرجستان به سوی ساختارهای اروپای آزاد را کند می‌کند و در درازمدت، دوباره امکان سلطه روسیه بر این کشور را هموار خواهد کرد. این مطلب درست در مقابل بیانیه حزب رویای گرجستان است. در این بیانه آمده «دستگاه دروغ‌پردازی توانست این لایحه را به صورت کاملا منفی در جامعه نمایش دهد و بخش زیادی از مردم را گمراه کند. این لایحه به دروغ به‌عنوان قانون روسیه پرچسب‌گذاری و به مردم معرفی شد و تصویب آن در مجلس را انحراف از روند مسیر اروپایی شدن گرجستان نامیدند».
مشکل کجاست؟
اما چرا سازمان های غیردولتی گرجستان تصور می‌کنند تصویب این قانون به توقف بودجه خارجی آنها منجر می‌شود؟ در صورتی که تصویب این لوایح به‌هیچ وجه دریافت بودجه‌های غربی را در مخارج سازمان‌های غیرانتفاعی محدود نمی‌کند و در اصل هیچ‌گونه محدودیتی برسر راه فعالیت سازمان‌های غیردولتی گرجستانی که با پول‌های غربی اداره می‌شوند، اعمال نمی‌کند.
تصویب این لوایح به‌هیچ وجه دریافت بودجه‌های غربی را در مخارج سازمان‌های غیرانتفاعی محدود نمی‌کند و در اصل هیچ‌گونه محدودیتی برسر راه فعالیت سازمان‌های غیردولتی گرجستانی که با پول‌های غربی اداره می‌شوند، اعمال نمی‌کنددلایل اینکه چرا غرب باید کمک‌های مالی خود را قطع کند:
۱. نخستین و واضح‌ترین مورد این است که، سازمان‌های غربی که وظیفه تامین بودجه سازمان‌های غیردولتی فعال در گرجستان را برعهده دارند نمی‌تواند مشارکت خود را در اقدامات گسترده‌ای که در این کشور انجام می‌دهند، پنهان کنند. همه هدف تامین مالی سازمان‌های غیردولتی، چه سیاسی و چه آن‌هایی که با فعالیت‌های عمومی مرتبط هستند در انجام لابی پنهان و کسب منافع از طریق ساختارها و سازمان‌های محلی است.
اگر فهرست سرمایه‌گذاران و حامیان مالی سازمان‌های مردم‌نهاد نه تنها برای دولت، بلکه برای جامعه نیز آشکار شود، توان درک و شناخت فرایند عملکرد سازمان‌های یادشده به جامعه مدنی داده می‌شود. این امر به آن معناست که جامعه و دولت این فهم را به‌دست می‌آورند که فایده و دلیل سرمایه‌گذاری ساختارهای غربی در سازمان‌های غیرانتفاعی گرجی برای چیست و چرا به کارمندان آنان حقوق پرداخت می‌شود؟
۲. دلیل دیگر اینکه، قانون «شفافیت نفوذ خارجی» می‌تواند نه تنها فهرست افراد ذینفع، بلکه میزان سرمایه‌گذاری ساختارهای غربی در سازمان‌های غیردولتی گرجستان و همچنین مدل هزینه‌کرد این سرمایه گذاری‌ها را شفاف کند. به عبارت دیگر، مقام‌های دولتی می‌توانند دریابند که یک سازمان مردم‌نهاد چه مقدار پول خارجی را برای لابی‌کردن (بخوانید رشوه) با مقام‌ها هزینه می‌کند. چنین اطلاعاتی در دست دولت می‌تواند به‌طور جدی سازمان‌های غیردولتی گرجستان را بدنام کند.
بنابراین، همان‌گونه که «یوگنی پریماکوف» رئیس آژانس فدرال کشورهای مشترک المنافع روسیه (Rossotrudnichestvo) به درستی اشاره کرده، «کارگران و کارمندان غیردولتی و اپوزیسیون گرجستانی طرفدار غرب از «دموکراسی» دفاع نمی‌کنند، بلکه از حق خود برای ادامه دریافت پول از صاحبان غربیِ خود دفاع می‌کنند؛ به‌طوری که نه مقام‌های مالیاتی نه همکارشان و نه شهروندان گرجستان در مورد مبالغ دریافتی از منابع خارجی اطلاعی ندارند... در یک دموکراسی، جامعه حق دارد بداند که دست‌ها و گوش‌های چه کسانی در پس فرآیندهای سیاسی کشور قرار دارد».
ایالات‌متحده چه می‌گوید؟
در دورانی به نظر می‌رسید که مخالفان و سازمان‌های مردم نهاد، بیهوده اعتراض می‌کنند. حزب رویای گرجستان در ابتدا عزم خود را برای دفاع از دیدگاه و لوایح ارائه‌شده نشان داد، به باج‌خواهی متوسل نشد، تحریکات را نادیده گرفت و در برابر شورش‌های خیابانی عقب‌نشینی نکرد. با این حال، غرب آشکارا به حمایت از معترضان پرداخت؛ نه فقط به این دلیل که از سرمایه‌گذاری‌ها و برنامه‌ریزی‌های خود در «جامعه مدنی» گرجستان دفاع کند؛ بلکه به این دلیل که مقام‌های گرجستان نیز، به سمت تقویت حاکمیت‌ملی با فاصله گرفتن از معیارهای غرب حرکت کردند، هرچند این حرکت و فاصله بسیار اندک بود.
روسیه پس از ترکیه و چین، سومین شریک تجاری گرجستان محسوب می شود و در برخی اقلام مانند واردات انرژی، روسیه در جایگاه نخست قرار دارد. افزون بر ۹۰ درصد غلات این کشور توسط روسیه تامین می‌شودحرکت گرجستان به سمت حاکمیت‌ملی بیشتر، در دوره زمانی کنونی آغاز نشده است، بلکه زمانی آغاز شد که تفلیس مسیر عادی‌سازی جزئی روابط خود با مسکو را در پیش گرفت. سپس گرجی‌ها این اقدام خود را با دلایل اقتصادی توضیح دادند و واشنگتن نیز این تغییر اندک رویکرد را از دولت گرجستان پذیرفت. پس از شروع عملیات ویژه روسیه در اوکراین، گرجستان (باوجود درخواست های متعدد کی‌یف) نه فقط از گشودن جبهه دوم در اوستیای جنوبی و آبخازیا سرباز زد، بلکه حتی از پیوستن به تحریم‌های ضد روسیه خودداری کرد. سپس گرجی‌ها این اقدام را با بقای نظام سیاسی خود توضیح دادند و ایالات‌متحده نیز این اقدام را به عنوان یک امر مسلم برای بقای نظام سیاسی گرجستان پذیرفت.
روسیه پس از ترکیه و چین، سومین شریک تجاری گرجستان محسوب می شود و در برخی اقلام مانند واردات انرژی، روسیه در جایگاه نخست قرار دارد. افزون بر ۹۰ درصد غلات این کشور توسط روسیه تامین می‌شود و همچنین بیشترین سرمایه وارد شده به گرجستان در سال‌های پس از شروع جنگ اوکراین، توسط اشخاص روس بوده است. این موضوع سبب‌شده است دولت گرجستان ضمن پرهیز از سیاست‌های ضدروسی، در سال‌های اخیر بر خلاف میل سران اتحادیه اروپا از سطح تنش با مسکو کاسته و روند بهبود روابط با این کشور را در پیش بگیرد.
در سال ۲۰۲۳، صادرات محصولات گرجستان به روسیه ۲.۳ درصد افزایش یافت و به ۶۵۷ میلیون دلار رسید. سهم روسیه از کل صادرات گرجستان ۱۰.۸ درصد بوده که نسبت به سال ۲۰۲۲ برابر با ۰.۷ درصد کمتر است. همچنین در جدول بالا، مهمترین اقلام صادراتی گرجستان به روسیه بر حسب میلیون دلار مشخص شده است.
در سال ۲۰۲۳ واردات کالاهای روسی از گرجستان با ۵ درصد کاهش به ۱،۷۴۴ میلیون دلار رسید. سهم روسیه از کل واردات گرجستان ۱۱.۳ درصد بوده که ۲.۲ درصد کمتر از رقم سال ۲۰۲۲ است. در مقایسه با سال ۲۰۲۱، واردات از روسیه ۷۱ درصد افزایش یافته است. در سال ۲۰۲۳ فرآورده‌های نفتی از نظر واردات از روسیه با ۵۵۲ میلیون دلار در رتبه اول قرار گرفت. محصولات غذایی مختلف با ۲۸۵ میلیون دلار در مجموع رتبه دوم و گاز طبیعی با ۱۳۱ میلیون دلار در رتبه سوم قرار گرفته است.
تا ۳۱ دسامبر ۲۰۲۳(۱۰ دی ۱۴۰۲) حداکثر ۳۴ هزار شرکت در گرجستان ثبت شده که صاحبان آنها اشخاص حقوقی یا شهروندان فدراسیون روسیه هستند. ۷۷ درصد از این شرکت‌ها پس از شروع جنگ در اوکراین، از مارس ۲۰۲۲(اسفندماه ۱۴۰۰) تا پایان سال ۲۰۲۳ به ثبت رسیده‌اندتا ۳۱ دسامبر ۲۰۲۳(۱۰ دی ۱۴۰۲) حداکثر ۳۴ هزار شرکت در گرجستان ثبت شده که صاحبان آنها اشخاص حقوقی یا شهروندان فدراسیون روسیه هستند. ۷۷ درصد از این شرکت‌ها (۲۶ هزار و ۳۳۹ شرکت) پس از شروع جنگ در اوکراین، از مارس ۲۰۲۲(اسفندماه ۱۴۰۰) تا پایان سال ۲۰۲۳ به ثبت رسیده‌اند. در سال ۲۰۲۲، شهروندان روسیه ۱۴ هزار و ۹۷۷ شرکت در گرجستان و در سال ۲۰۲۳، ۱۱ هزار و ۵۵۲ شرکت ثبت کردند.
با این حال، اکنون مقام‌های گرجستان به این درک رسیده‌اند که پذیرش این امر از سوی واشنگتن ابدی نیست و چرخش و برخی سوگیری‌های دولت به سمت روسیه، می‌تواند با خشم آمریکا مواجه شود و نظام سیاسی کشور را متزلزل کند. این موضوع زمانی می‌تواند شدت یابد که اوضاع برای ایالات‌متحده در جبهه اوکراین به خوبی پیش‌نرود. بنابراین، حزب حاکم رویای گرجستان تصمیم گرفت کسانی را که آشکارا در جامعه مدنی و فضای سیاسی برای ترویج سیاست‌های غرب‌گرایانه فعالیت می‌کنند و می‌توانند در روندهای سیاسی و اجتماعی اثرگذار باشند را با لوایح یادشده محدود کند؛ اما واشنگتن دیگر نخواست و نتوانست در مقابل این اقدام حزب حاکم سکوت اختیار کند.
ایالات متحده نه تنها آشکارا همه روایت‌های معترضان را پذیرفت و همانند سال گذشته، از اقدامات بعضا خشونت‌آمیز آنها به صورت قاطعانه حمایت می‌کند، بلکه به‌شدت از «سالومه زورابیشویلی» رئیس‌جمهوری گرجستان در تقابل با دولت این کشور حمایت می‌کند. ایالات‌متحده، تمایل پارلمان گرجستان برای تصویب این قوانین را با الهام از کرملین، با مسیر روشن مردم گرجستان به سمت همگرایی اروپایی و توسعه دموکراتیک ناسازگار می‌داند.
سفارت آمریکا در بیانیه‌ای اعلام کرد: روز تصویب مقدماتی لوایح «روز سیاه دموکراسی گرجستان» بود و پیروی از این قانون به روابط گرجستان با شرکای استراتژیک غربی خود آسیب می‌رساند و کار مهمی را که بسیاری از سازمان‌های غیرانتفاعی و مردمی گرجستانی برای کمک به هم‌وطنان خود انجام می‌دهند، تضعیف می‌کند.
از همین‌روی واشنگتن و بروکسل قانون گرجستان در مورد عوامل خارجی را حرکتی با عنوان «لغزش به سوی استبداد و دسیسه‌های مسکو» توصیف کرده‌اند.
موضع اتحادیه اروپا چیست؟
اتحادیه اروپا نیز در راستای حمایت از معترضان اعلام کرد فقط مقابله نیروهای پلیس با اغتشاش‌گران را نقض حقوق بشر نمی‌داند، بلکه کمیسیون و اتحادیه اروپا از زبان «جوزف بورل» مسئول سیاست‌خارجه اتحادیه اروپا بیان می‌کند که این لوایح، با ارزش‌های اتحادیه اروپا ناسازگار است. تصویب این دو لایحه، دو شرط از ۱۲ شرط، یعنی ایجاد و حفظ محیطی مناسب برای سازمان‌های جامعه مدنی و همچنین تضمین آزادی رسانه‌ها را که گرجستان برای اعطای وضعیت نامزدی اتحادیه اروپا باید رعایت کند، نقض می‌کند؛ یعنی در واقع، بروکسل به روایت دیگری از معترضان حمایت کرد؛ به این شکل که این لایحه با رویاهای گرجی‌ها در مورد ادغام در ساختارهای اروپای آزاد در تضاد است و در صورت تصویب این لایحه، گرجستان اجازه ورود به اتحادیه اروپا را نخواهد داشت.
اتحادیه اروپا در آخرین موضع‌گیری خود خطاب به سران حکومت در گرجستان اعلام کرد، اتحادیه اروپا بارها تاکید کرده که قانون تصویب‌شده توسط پارلمان گرجستان در تضاد با اصول و ارزش‌های اصلی اتحادیه اروپاست. تصویب آن به عقب‌نشینی در حداقل سه مرحله از ۹ مرحله تعیین‌شده در توصیه کمیسیون برای وضعیت نامزدی مورد تائید رهبران اتحادیه اروپا منجر می‌شود و تأثیر منفی بر مسیر پیوستن گرجستان به اتحادیه اروپا خواهد داشت.
به نظر می‌رسد اکنون، ایالات متحده و اتحادیه اروپا آماده‌اند تا مقدمات یک بحران دیگر دولتی و یا یک انقلاب رنگی دیگر را در تفلیس ایجاد کنند
از سوی دیگر برخی از سران کشورهای اروپایی مانند ایسلند، لیتوانی و استونی در اقدامی کاملا مداخله‌جویانه در شامگاه ۱۵ آوریل(۲۷ فروردین)، در تظاهرات خیابانی علیه قانون عوامل خارجی در تفلیس شرکت کردند. آنها با راهپیمایی به همراه سایر معترضان به سمت ساختمان پارلمان در تفلیس، با تظاهرکنندگان صحبت و حمایت خود را از اقدامات ضددولتی در گرجستان اعلام کردند.
مسئولان دولتی گرجستان ضمن انتقاد از وزیران خارجه این کشورها، شرکت آنها در تظاهرات را مظهر خصومت و تلاش برای به راه‌انداختن انقلاب در گرجستان خواندند. همچنین آنان، وزیران خارجه اروپا را به نقض حاکمیت و رویه‌های دیپلماتیک گرجستان و همچنین تلاش برای سرنگونی دولت متهم کردند.
به نظر می‌رسد اکنون، ایالات متحده و اتحادیه اروپا آماده‌اند تا مقدمات یک بحران دیگر دولتی و یا یک انقلاب رنگی دیگر را در تفلیس ایجاد کنند؛ آن هم به دست زورابیشویلی رئیس‌جمهوری این کشور که گفته «این قانون که هیچ کس به آن نیاز ندارد، از ناکجاآباد ظاهر نشده؛ این قوانین توسط مسکو به ما دیکته شده است.»
وی پس از تصویب قانون یاشده در مجلس، در اقدامی نمایشی و در تقابل با حزب رویای گرجستان، این قانون را وتو کرد اما این وتو از سوی مجلس رد شد و رئیس‌جمهوری در نطقی به طرفداری از مخالفان گفت، ما جواب حرکت استبدادی حزب حاکم را در پای صندوق‌های رای خواهیم داد و از مردم دعوت کرد برای مخالفت با این قانون به خیابان‌ها بیایند و او نیز در این اعتراض‌ها شرکت کرد.
بنابراین در شرایط کنونی، حزب حاکم گزینه‌ای جز اجرای این قانون ندارد؛ یا باید برای حاکمیت خود و تقویت حاکمیت ملی گرجستان بجنگد و تا آخر پیش برود، یا اجرای این لوایح را تعلیق کند که البته با توجه به نزدیک‌بودن انتخابات مجلس، این امر بعید به نظر می‌رسد؛ زیرا نه تنها احترام و اقتدار حزب، بلکه اصول حاکمیت گرجستان را با تشکیک مواجه می‌سازد.
مسکو تلاش کرده با خویشتن‌داری و عدم دخالت سیاسی در تحولات گرجستان، آتش اغتشاش‌ها را شعله‌ورتر نسازد اما روس‌ها مطمئنند که ناآرامی‌ها در گرجستان در راستای تهدید منافع حیاتی و امنیت آنان در سرزمین‌های خارج نزدیک روسیه استموضع روسیه چیست؟
پس از شروع ناآرامی‌ها درگرجستان درپی تصویت لوایح شفافیت فعالیت عوامل خارجی در مجلس گرجستان توسط حزب حاکم و ایجاد ارتباط میان طرح قوانین یادشده با کرملین، مسکو تلاش کرده است با خویشتن‌داری و عدم دخالت سیاسی در تحولات گرجستان، آتش اغتشاش‌ها را شعله‌ورتر نسازد. اما روس‌ها مطمئن هستند که ناآرامی‌ها در گرجستان در راستای تهدید منافع حیاتی و امنیت آنان در سرزمین‌های خارج نزدیک روسیه است که توسط غرب‌جمعی به‌ویژه نیروهای وابسته به ایالات‌متحده در جامعه مدنی گرجستان در حال شکل‌گیری است.
با توجه به روندهای موجود، کارشناسان و سیاست‌مداران روس سه سناریو را برای تحولات گرجستان در نظر می‌گیرند:
۱. نخست آنکه ایالات‌متحده با ایجاد ناآرامی در تفلیس، در تلاش برای از بین بردن مخالفانی است که در مقابل خواست غربگرایان در جهت‌گیری و تصمیم‌گیری سیاسی به نفع غرب و ایالات‌متحده از خود مقاومت نشان داده‌اند. این عملیات، نخستین واکنش واشنگتن به تلاش‌های کرملین برای ادغام «اوستیای جنوبی» و «آبخازیا» در اتحادیه روسیه و بلاروس است.
۲. سناریو دوم بر وقوع یک «انقلاب رنگی» دیگر در گرجستان تاکید دارد. در این دیدگاه دو مسیر برای تحقق خواست‌های ایالات‌متحده در نظر گرفته می‌شود. نخست، در این فرایند تنش‌های به وجود آمده در گرجستان با رهبری رئیس‌جمهوری گرجستان و جامعه‌مدنی دست‌ساز آمریکا در این کشور به صورت مدیریت شده ادامه پیدا کند تا حزب حاکم رویای گرجستان و «ایراکلی کوباخیدزه» نخست‌وزیر این کشور و به‌ویژه «ایوانشویلی» پدر خوانده سیاسی رویای گرجستان را که تمایلاتی روس‌گرایانه دارد به‌شدت تضعیف و در انتخابات آینده به‌طور کل دولت را به غربگرایان واگذار کنند.
دوم اینکه، در این فرضیه می‌توان تنش‌های خیابانی را بر اساس همان قواعد انقلاب‌های رنگی به صورت خشونت بار گسترش داد و هم‌زمان از حمایت‌های غربی برای تضعیف حاکمیت رویای گرجستان استفاده کرد. غرب می‌تواند با استفاده از خواست مردم گرجستان در پیوستن به ساختارهای اروپایی، شعله آتش اعتراض‌های خشونت‌بار را در تفلیس و دیگر شهرهای بزرگ گرجستان تا سقوط دولت حاکم گرم نگه دارد.
۳. برنامه سوم، اوکراینیزه کردن گرجستان برای روسیه است. در حال حاضر این رویکردِ غالب در کرملین است و سیاست‌مداران مسکو تحولات تفلیس را با این رویکرد فهم می‌کنند. در این سناریو، هدف اصلی که ایالات‌متحده دنبال می‌کند، تبدیل گرجستان به یک منطقه متخاصم با روسیه و همانندسازی عملکرد رئیس‌جمهوری گرجستان با «ولادیمیر زلنسکی» همتای اوکراینی خود است.
رویکرد سوم دقیقا همان طرحی است که در بیانیه سرویس اطلاعات خارجی روسیه بیان شده است؛ از نظر این سرویس، زورابیشویلی باید نقش اساسی در تحریک احساسات ضددولتی در گرجستان داشته باشد. همچنین ناظران آمریکایی پیش از این به نیروهای مخالف در گرجستان دستور داده‌اند تا برنامه‌ریزی تظاهرات در این کشور را هم‌زمان با انتخابات آغاز کنند. از نظر روس‌ها، آمریکایی‌ها از همان قواعد «انقلاب میدان» که ۱۰ سال پیش در اوکراین استفاده کردند برای رخدادهای آینده گرجستان نیز بهره خواهند برد.
از نگاه مسکو، هدف اصلی که ایالات‌متحده در گرجستان دنبال می‌کند، تبدیل آن به یک منطقه متخاصم با روسیه و همانندسازی عملکرد رئیس‌جمهوری گرجستان با «ولادیمیر زلنسکی» همتای اوکراینی خود استروند تحولات سیاسی در گرجستان پس از شروع عملیات ویژه نظامی روسیه در اوکراین بیانگر این موضوع است که دولت کنونی این کشور با همه فشارهای موجود از سوی جریان‌های غرب‌گرا، برخی کشورهای غربی و سیاست‌مداران اوکراینی در جهت ورود به درگیری با روسیه به نفع منافع غرب، به‌هیچ‌وجه برخلاف منافع ملی این کشور وارد عمل نشد و جبهه جدیدی را علیه روسیه در مناطق اوستیای‌جنوبی و آبخازیا ایجاد نکرد.
اما در زمان کنونی و تغییر در معادلات میدانی به‌نفع روسیه، به‌نظر می‌رسد این رویکرد حزب حاکم گرجستان دیگر از سوی مقام‌های ناتو و ایالات‌متحده قابل‌پذیرش نباشد؛ بنابراین، تغییر دولت در تفلیس براساس همان دستورالعمل انقلاب رنگی کی‌یف در سال ۲۰۱۴ و روی‌کار آوردن دولتی همراه با سیاست‌های غرب، می‌تواند گرجستان را به اوکراینی جدید و پاشنه آشیل روسیه بدل کند.
این روند، همان نقطه نگرانی است که «سرگئی لاوروف» وزیر خارجه روسیه در مصاحبه خود در خصوص تحولات گرجستان اعلام کرد. «اعتراض‌ها در گرجستان علیه لایحه شفافیت عملکرد ماموران خارجی، فقط بهانه‌ای برای تغییر قهرآمیز قدرت در این کشور بود و این وضعیت به‌شدت یادآور حوادث میدان استقلال اوکراین در سال ۲۰۱۴ است».
چرایی وضع قانون جدید؟
اما با توجه به فضای سیاسی گرجستان، حزب حاکم از دلایل لازم برای تصویب قانون عوامل خارجی برخوردار بوده است. شاید مهمترین زمینه اتخاذ چنین تصمیم‌هایی را باید در گذشته این کشور جست‌وجو کرد. پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، گرجستان که زمانی یکی از ثروتمندترین جمهوری‌های اتحاد جماهیر شوروی بود، خود را در آستانه یک فاجعه اقتصادی بزرگ دید. در این دوره، ایالات متحده و اتحادیه اروپا با هدف جداسازی هرچه بیشتر این کشور از ساختارهای روسیه جدید، میلیون‌ها دلار برای تأمین مالی سازمان‌های دولتی و عمومی و عدم فروپاشی اقتصادی و اجتماعی این کشور اختصاص دادند.
در چندین دهه، بیش از ۱۰ هزار سازمان غیردولتی (NGO) در گرجستان ایجاد شده است که دامنه آنها کل کشور و زمینه‌های مختلف را دربر می‌گیرد. این ساختارها در سال ۲۰۰۳ و در دوران انقلاب رنگی «گل‌رز»، زمانی که «ادوارد شواردنادزه» رئیس‌جمهوری گرجستان سرنگون شد و تیمی از نیروهای جوان متشکل از «میخائیل ساکاشویلی»، «زوراب ژوانیا» و «نینو برجانیدزه» که از حمایت واشنگتن برخوردار بودند، بیشترین کارایی را از خود نشان دادند. بلافاصله پس از انقلاب، کنگره آمریکا به دولت جدید ساکاشویلی کمک مالی ۱.۳ میلیارد دلاری اختصاص داد.
در چندین دهه، بیش از ۱۰ هزار سازمان غیردولتی (NGO) در گرجستان ایجاد شده است که دامنه آنها کل کشور و زمینه‌های مختلف را دربر می‌گیرد. این ساختارها در سال ۲۰۰۳ و در دوران انقلاب رنگی «گل‌رز» بیشترین کارایی را از خود نشان دادنددولت ساکاشویلی تا سال ۲۰۱۴ دوام آورد اما سازمان‌های غیردولتی تحت حمایت مالی خارجی که در دوران حکومت او به‌شدت در سیاست و اجتماع گرجستان ریشه دوانیده بودند به کار خود با قدرت ادامه دادند و همچنان نقش مهمی در سیاست گرجستان ایفا می‌کنند.
به گفته منابع رسمی تفلیس، از دوران ساکاشویلی، بنیاد اروپایی «برای دموکراسی»، بنیاد «جامعه باز» جورج سوروس، بنیاد «کنراد آدناور»، بنیاد «فردریش ایبرت»، بنیاد «هاینریش‌بل»، موسسه ملی دموکراتیک آمریکا، بنیاد ملی دموکراسی (NED)، آژانس توسعه بین‌الملل ایالات‌متحده (USAID) و سایر سازمان‌ها در این کشور فعالیت می‌کنند.
بنیاد جامعه‌باز «جورج سوروس» به تنهایی از سال ۱۹۹۴ تا کنون بیش از ۱۰۰ میلیون دلار در ساختارهای سیاسی در گرجستان سرمایه‌گذاری کرده است. بر اساس همین اسناد، این دفتر در سال ۲۰۱۹، ۹۳ کمک بلاعوض به مبلغ بیش از یک میلیون و ۸۵۱ هزار دلار دریافت کرده است؛ با این حال، از تجزیه و تحلیل گزارش‌های سالانه چنین بر می‌آید که بودجه شعبه گرجستان بنیاد جامعه باز، بیش از چهار میلیون و ۷۰۰ هزار دلار آمریکا بوده است.
این واقعیت بیانگر هزینه نامشخص حدود سه میلیون دلاری آمریکا یعنی تقریبا ۶۰ درصد از بودجه این بنیاد است که به‌نظر می‌رسد صرف مصارفی مانند رشوه‌دادن به دولت‌مردان، مقام‌های محلی، تأمین مالی رسانه‌ها و اجرای پویش‌هایی برای طرفداری از پیوستن به ساختارهای اروپایی در گرجستان شده است. همچنین اهداف دیگری مانند انتقاد و تخریب کلیسای ارتدوکس و یا ترویج همجنس‌گرایی و سایر پدیده‌های مضر از دیگر فعالیت‌های بنیاد جامعه سوروس در گرجستان است.
شاید مهمترین فعالیت سوروس در جامعه گرجی، حمایت از فعالیت‌های سیاسی در این کشور است به شکلی که ۵۳ مورد از کمک‌های بلاعوض به شعبه گرجستان، جنبه سیاسی داشته و بخش قابل توجهی از وجوه این صندوق صرف تامین مالی رسانه‌ها گرجی شده؛ به‌گونه‌ای که در سال ۲۰۱۹ به طور کامل یا جزئی، این بنیاد از «مرکز اطلاع‌رسانی کاخِتی، نشریه آنلاین نِت گازِیتی «Netgazeti»، شرکت تلویزیونی «پیرولی»، اتحادیه روزنامه‌نگاران «خلخیس خما»، مرکز اطلاع‌رسانی سامتسخه_جاواختی، پورتال خبری و رادیو Samkhretis Karibche ،Noosphere Foundation ،Radio Ivrisi ،Radio Mozaika ،Radio NOR و بسیاری از نشریات دیگر حمایت مالی داشته است.
وقتی فردی مانند جورج سوروس در پروژه‌هایی مختلف سیاسی، اجتماعی و فرهنگی در گرجستان سرمایه‌گذاری می‌کند، این امکان را دارد که از طریق حمایت مالی از عوامل نفوذ و ایجاد اعتراض‌های خیابانی بر دولت‌ها و ساختار سیاسی گرجستان فشار بیاورد.
آژانس توسعه بین‌الملل آمریکا (بازوی عملیاتی وزارت‌خارجه این کشور) نزدیک به ۲ میلیارد دلار از مجموع ۶ میلیارد دلار کمک ایالات‌متحده به گرجستان را در طول سه دهه فعالیت خود در سازمان‌های مردم‌نهاد سرمایه‌گذاری کرده استاز سوی دیگر آژانس توسعه بین‌الملل آمریکا (بازوی عملیاتی وزارت‌خارجه این کشور) که از سال ۱۹۹۲ در این کشور شروع به‌کار کرده بر اسناد، نزدیک به ۲ میلیارد دلار از مجموع ۶ میلیارد دلار کمک ایالات‌متحده به گرجستان را در طول سه دهه فعالیت خود در سازمان‌های مردم‌نهاد با عنوان «تقویت امنیت، رفاه و نهادهای دموکراتیک و کمک به پیشبرد یکپارچگی یورو_آتلانتیک» سرمایه‌گذاری کرده است. بودجه این نهاد برای سرمایه‌گذاری در گرجستان در سال ۲۰۲۴ حدود ۷۰ میلیون دلار است.
این وضعیت برای مدت طولانی توسط ساختارهای سیاسی گرجستان قابل تحمل بود اما در چهار سال اخیر، با بدتر شدن اوضاع بین‌المللی و جنگ در شرق اروپا، وضعیت تا حدودی زیادی تغییر کرد. در حالی که حزب حاکم رویای گرجستان، با تکیه بر تجربه تلخ درگیری‌های گذشته با روسیه، به دنبال حفظ بی‌طرفی و حتی شاید، دریافت ترجیحات اقتصادی از میانجی‌گری اقتصادی بین مسکو و غرب است، اما اپوزیسیون طرفدار غرب و سازمان‌های غیردولتی وابسته به آن تلاش دارند تفلیس فعالانه‌تر از بلوک غرب حمایت کند.
در همین راستا از سال ۲۰۲۲، اپوزیسیون اقداماتی را برای بی‌ثبات کردن اوضاع در کشور آغاز کرده و دولت تصمیم گرفته است در واکنش به این اقدام، فعالیت سازمان‌های غیردولتی تحت حمایت غرب را محدود کند. برای نمونه، در دوم اکتبر ۲۰۲۳(۱۰ مهرماه ۱۴۰۲) سرویس امنیت دولتی گرجستان اعلام کرد: به دعوت USAID، چندین شهروند صرب مرتبط با سازمان Otpor (سازمانی که رهبری انقلاب‌های رنگی در این کشور را برعهده داشت) وارد گرجستان شدند و با بخشی از اعضای شبکه CANVAS و همچنین «Kmara» که از گروه‌های اصلی در ایجاد «انقلاب‌های رنگی» به ویژه انقلاب گل‌رز گرجستان بوده‌اند، در یکی از هتل‌های تفلیس دیدار کردند.
در این دیدار، آنها یک برنامه «آموزشی» برای فعالان سازمان‌های غیردولتی محلی با هدف آماده‌سازی برای سرنگونی خشونت‌آمیز یک دولت منتخب قانونی و به‌دست گرفتن قدرت از طریق ایجاد شورش‌های جمعی و خیابانی، چگونگی مقاومت در برابر پلیس و نیروهای امنیتی و چگونه نفوذ در بدنه نیروهای نظامی و ارتشی از طریق شبکه‌سازی را برگزار کردند.
قانون عوامل خارجی در کدام کشورها اجرا می‌شود؟
در اوایل سال ۲۰۲۳، قانون ماموران خارجی برای نخستین‌بار به پارلمان گرجستان ارائه اما به سرعت پس گرفته شد. به گفته «ماموکا پیپیا»، دبیر بین‌المللی حزب همبستگی برای صلح، «قانون ضعیف ارائه شد، مردم آن را نخواندند و به درستی در جریان نبودند.» قانون‌گذاران گرجستان در ابتکار خود به تجربه‌های خارجی اشاره می‌کنند.
البته باید به این نکته اشاره کرد که نخستین قانون ثبت نمایندگان خارجی یا FARA در سال ۱۹۳۸ در ایالات متحده به تصویب رسید. بر اساس این قانون، سازمان‌ها و افرادی که به‌عنوان عامل خارجی شناخته می‌شوند باید اطلاعات مربوط به خود و یا سازمان متبوعه را منتشر و به وزارت دادگستری ارائه کنند؛ همچنین هرآنچه که از سوی آنان در رسانه‌ای منتشر می‌شود باید برچسب‌گذاری شود تا دولت و مردم، از انتشار آن توسط عوامل کشورهای خارجی مطلع شوند. اگرچه در تعریف قانون عوامل خارجی گفته می‌شود هدف شناسایی افراد و یا گروه‌های است که برای منافع دول خارجی لابی می‌کنند تا بر سیاست خارجی ایالات متحده تأثیر گذارند، اما رویه نشان داده که فقط این قانون بر فعالیت‌های سیاسی نظارت دارد و در حوزه‌های فرهنگی و اجتماعی تا کنون واکنش خاصی نشان داده نشده است.
متخلفان این قانون با مجازات سختی روبرو هستند؛ برای مثال، عدم وجود نام و برند موسسه در زمان انتشار مطالب، جریمه نقدی تا ۵ هزار دلار یا حبس به مدت ۶ ماه و برای کار بدون ثبت‌نام در دادگستری، جریمه نقدی تا ۲۵۰ هزار دلار و حبس تا پنج سال را درپی دارد.
در آغاز قرن ۲۱، قانون عوامل خارجی در روسیه نیز با تفاوت‌های به تصویب رسید. از نظر منتقدان، ابهام شدیدی در این قانون وجود داشت؛ آنان معتقدند در مدل روسی این قانون، تقریباً هر سیاستمداری را می‌توان به عنوان عامل نفوذی یا همان خارجی طبقه‌بندی کرد. امروزه، عوامل خارجی در روسیه حق شرکت در انتخابات را ندارند و هر محصولی که از سوی آنان تولید شود باید علامت عوامل خارجی روی آنان منتشر شده باشد. همچنین این مراکز باید گزارش فعالیت‌های خود را به وزارت دادگستری روسیه ارسال کنند.
باید به این نکته اشاره کرد که قوانین نمایندگان خارجی در اسرائیل، استرالیا، بریتانیا، قرقیزستان، هند، کامبوج، اوگاندا، اتیوپی و چین نیز در حال اجراست. در فرانسه، قانون محلی در مورد عوامل خارجی برای افراد و سازمان‌هایی اعمال می‌شود که منافع نهادهای خارج از اتحادیه اروپا را نمایندگی می‌کنند. مجازات ثبت‌نام خلاف واقع در فرانسه می‌تواند شامل جریمه ۴۵ هزار یورویی و یا سه سال زندان باشد. بسیاری از کشورها این قوانین را برای حفاظت از حاکمیت ملی بسیار مهم می‌دانند. این قانون در ساختارهای اتحادیه اروپا نیز در حال اجراست.
گاهی، مشابه قوانین نمایندگان خارجی فقط در خصوص کشورهای خاصی اعمال می‌شود. در لتونی، «قانون جوامع و بنیادها» علیه نفوذ روسیه در این کشور است. آن‌گونه که تصویب‌کنندگان این قانون آن را توضیح می‌دهند: «یکی از مشکلات اصلی، بودجه زیاد روسیه است که فعالیت سازمان‌های عمومی در لتونی را تضمین می‌کند و این بودجه به سرعت در حال رشد است». اهدافی که این کمک‌های مالی برای آن هزینه می‌شود رویدادهای فرهنگی، پویش‌های اطلاعاتی (برای تغییر دیدگاه عمومی در مورد ارزش‌های دموکراتیک، علیه مشارکت دولت در اتحادیه اروپا و ناتو)، پویش‌های اطلاعات نادرست و اقدامات تحریک‌آمیز بر ضد تصمیم‌های دولتی است. شاید این فعالیت‌ها در نگاه اول مطابق با قانون اساسی جمهوری لتونی باشد اما در واقع فعالیت‌های برضد دولت مرکزی در حال انجام است و در جامعه ایجاد شکاف می‌کند.
در آخرین اظهارنظر از سوی «ایراکلی کوباخیدزه» نخست‌وزیر کنونی گرجستان، این کشور در راستای شفافیت عملکرد نهادها و موسسه‌های موجود در این کشور که یکی از بندهای درخواستی اتحادیه اروپا برای پیوستن این کشور به این اتحادیه است، قوانین یادشده را تصویب کرده است و در حال حاضر اعتراض‌های اروپایی‌ها را فهم نمی‌کند که چرا قانونی که از سوی آنها اجرا می‌شود، نمی‌تواند از سوی گرجستان هم قابل اجرا باشد.
موضوع کریدورها به‌ویژه کریدور شمال_جنوب را می‌توان به‌عنوان یکی از عناصر چهارچوب امنیت منطقه‌ای روسیه پس‌از شروع بحران اوکراین در نظر گرفت. از این‌رو دلایل اعتراض‌ها در گرجستان را می‌توان در رویارویی ژئوپلیتیکی و نظامی_استراتژیک روسیه و غرب جست‌وجو کردجمع‌بندی
با توجه به روند رویدادهای چند ماه اخیر همانند اقدامات تروریستی در تالار «کروکوس» مسکو و یا پیشرفت‌های میدانی نیروهای روسی در جبهه شمال و تصرف بخش‌هایی از استان خارکف، به‌نظر می‌رسد تلاشی برای برهم زدن تمرکز کرملین از روند جنگ در اوکراین در حال انجام است. این دست از اقدامات فقط برای اثرگذاری در وضعیت میدانی جنگ اوکراین نیست و باید اهداف گسترده‌تری برای اقدامات تخریبی غرب در لایه اول امنیتی روسیه در نظر گرفت. یکی از مهمترین این اهداف می‌تواند اثرگذاری مخرب روی یکی از شاهرگ‌های حیات اقتصادی روسیه یعنی کریدورهای مواصلاتی باشد.
موضوع کریدورها به‌ویژه کریدور شمال_جنوب را می‌توان به‌عنوان یکی از عناصر چهارچوب امنیت منطقه‌ای روسیه پس‌از شروع بحران اوکراین در نظر گرفت. از این‌رو دلایل اعتراض‌ها در گرجستان را می‌توان در رویارویی ژئوپلیتیکی و نظامی_استراتژیک روسیه و غرب جست‌وجو کرد.
بازی جدید غرب به مسکو اجازه نمی‌دهد تا سیستم اتحادهای منطقه‌ای موردنظر خود را در ماوراء قفقاز شکل دهد. از نظر غرب‌جمعی، مسکو باید در این منطقه با رقابت‌های جّدی و شدیدی روبرو باشد. اتحادیه اروپا و ایالات‌متحده پروژه‌های خود را در قبال روسیه با پس زمینه ژئوپلیتیکی و با هدف انزوای این کشور و بی‌اثر کردن منافع حاصل از کریدور شمال_جنوب دنبال می‌کنند.
و در آخر، به نظر می‌رسد اغتشاش‌ها و اعتراض‌ها در گرجستان در ذیل پروژه‌ای بزرگتر، علیه منافع روسیه در منطقه قفقاز طرح‌ریزی شده است و بر همین اساس چند سناریوی محتمل را می‌توان برای آن در نظر گرفت:
۱_ تغییر قدرت در گرجستان با هدف اوکراینیزه کردن این کشور و ایجاد جبهه جدید علیه روسیه.
۲_ ایجاد تحریم‌های گسترده از سوی دولت گرجستان علیه روسیه که در این صورت برنامه‌های اقتصادی مهمی همچون کریدور شمال_جنوب (بسته‌شدن جاده لارس‌علیا برای قطع ارتباط زمینی بین ارمنستان و روسیه) و یا مسیر عبور خطوط گازی روسیه به سمت ترکیه با مشکل مواجهه می‌شود.
باید منتظر بود و دید که جنگ قدرت در یکی از مهمترین کشورهای منطقه قفقاز جنوبی که به نوعی زمین درگیری‌های قدرت‌های بزرگ است به چه سمتی پیش خواهد رفت.
منابع:
https://www.euwatch.be/at-the-crossroads-between-europe-and-russia-stands-a-divided-georgia
https://www.usaid.gov/georgia
https://www.usaid.gov/news-information/press-releases/apr-۱۸-۲۰۲۴-georgian-draft-law-threatens-democracy
https://eurasianet.org/georgias-proposed-foreign-agent-laws-spark-fears-of-ngo-crackdown
https://www.gov.ge/files/۴۴۹_۸۱۶۳۲_۵۲۳۲۴۹_EXTERNALAIDINGEORGIAREPORT۲۰۲۰_FINAL_ENG.pdf
https://factcheck.ge/en/story/۴۱۷۳۷-foreign-grants-and-credits-account-for-over-۱۰-of-the-state-budget
https://www.gov.ge/files/۶۲۳۶۵_۶۲۳۶۵_۵۹۸۵۸۴_anualReport.pdf
https://csogeorgia.org/storage/app/uploads/public/۶۲۲/۶۳۲/ef۹/۶۲۲۶۳۲ef۹۸۸۲a۵۶۳۱۸۸۱۷۲.pdf
https://www.devex.com/news/a-billion-dollars-for-۵-million-people-۸۰۸۱۹
https://www.state.gov/wp-content/uploads/۲۰۲۱/۰۸/Georgia_FY-۲۰۲۰-Country-Assistance-Fact-Sheet_۸-۲۶-۲۰۲۱_Accessible.pdf
https://www.foreignassistance.gov
https://۲۰۰۹-۲۰۱۷.state.gov/documents/organization/۱۴۰۵۲۷.pdf
https://noev-kovcheg.ru/mag/۲۰۲۱-۰۱/۷۱۴۱.html
https://musavat.ru/ru/news/ostorozhno-granty_۱۰۶۶۶۵۴.html
https://crsreports.congress.gov/product/pdf/IN/IN۱۲۳۶۸
https://jam-news.net/financing-of-ngos-in-georgia-must-be-controlled-power-of-the-people
https://www.swp-berlin.org/۱۰.۱۸۴۴۹/۲۰۲۰RP۱۵
https://rm.coe.int/conf-exp-۲۰۲۴-۲-en-opinion-on-georgian-transparency-law-/۱۶۸۰afb۱d۵
https://gfsis.org.ge/blog/view/۱۵۵۴
https://civil.ge/archives/۵۸۸۷۴۹
https://civil.ge/archives/۵۶۱۶۶۵
https://civil.ge/archives/۵۶۶۳۹۶
https://www.accg.org/library/۲۰۱۴_۰۸_۲۱_State%۲۰Financial%۲۰Assistance%۲۰Programs.pdf
https://www.rbc.ru/politics/۰۴/۰۴/۲۰۲۴/۶۶۰ec۶۵۱۹a۷۹۴۷۱۹۱۹۷۴b۹۲۶
https://tass.ru/info/۱۷۲۲۳۵۹۹
https://civil.ge/ru/archives/۵۹۱۷۴۱
https://www.rbc.ru/politics/۲۴/۰۴/۲۰۲۴/۶۶۲۷b۷ae۹a۷۹۴۷e۸۸۳ddb۲۲۷
https://rtvi.com/news/slozhno-ponyat-kak-zapad-i-rossiya-otreagirovali-na-gruzinskij-zakon-ob-inoagentah
https://rtvi.com/stories/evrointegracziya-ili-sblizhenie-s-rossiej-chto-zhdet-gruziyu-posle-protestov-iz-za-zakonoproekta-ob-inoagentah
https://iz.ru/۱۶۹۱۳۰۵/kseniia-loginova/podverzheny-vliianiiu-v-gruzii-oppozitciiu-i-vlasti-rassoril-zakonoproekt-ob-inoagentakh
https://iz.ru/۱۶۹۰۹۱۰/valentin-loginov/predvybornyi-gon-zhdet-li-gruziiu-radikalizatciia-protesta
https://www.gazeta.ru/politics/news/۲۰۲۴/۰۵/۰۷/۲۲۹۵۲۶۱۱.shtml
https://www.ankasam.org/gurcistanda-siyasi-kriz-yabanci-ajan-yasasi/?lang=ru
http://ru.gruzinform.ge/news/۴۵۵۹۲/kogo-i-s-kakoj-celiU-finansiruet-fond-sorosa-v-gruzii-EksklUziv-gruzinform.html
https://turan.az/ru/kavkaz/gruziia-vosla-v-bratstvo-gosudarstv-protiv-inostrannyx-agentov-۷۷۹۴۹۷
https://yerkramas.org/article/۱۸۶۳۴۳/fond-sorosa-i-gruziya-ne-razlej-voda
https://arminfo.info/full_news.php?id=۵۷۳۸۴
https://ukraina.ru/۲۰۱۸۱۱۰۸/۱۰۲۱۶۷۶۶۹۰.html
https://umgazeta.ru/politika/shtat-georgia-kto-stoyal-i-stoit-za-finansirovaniem-gruzinskih-protestov
https://uic.am/ru/۱۵۹۸۰
https://vpoanalytics.com/tsvetnye-revolyutsii/gruzinform-zapad-vmeshivaetsya-vo-vnutrennie-dela-gruzii-cherez-npo-i-smi-i
https://rg.ru/۲۰۱۷/۰۹/۰۲/smi-rasskazali-ob-uchastii-sorosa-v-sverzhenii-rezhimov-po-vsemu-miru.html
https://noev-kovcheg.ru/mag/۲۰۲۱-۰۱/۷۱۴۱.html
https://lenta.ru/tags/persons/soros-dzhordzh
https://cominf.org/node/۱۱۶۶۵۱۷۵۰۹
https://www.mk.ru/politics/۲۰۲۱/۰۱/۰۷/vskryt-plan-dzhordzha-sorosa-po-osade-rossii-kto-sleduyushhiy.html
https://www.kommersant.ru/doc/۴۴۰۷۹
https://www.geostat.ge/media/۶۱۱۳۱/External-Merchandise-Trade-of-Georgia-in-January-February-۲۰۲۴.pdf
https://tradingeconomics.com/georgia/imports/russia
https://tass.com/economy/۱۷۹۰۶۳۵
https://carnegieendowment.org/russia-eurasia/politika/۲۰۲۳/۰۷/playing-with-fire-georgias-cautious-rapprochement-with-russia?lang=en
https://library.fes.de/pdf-files/bueros/georgien/۲۰۳۰۸.pdf
https://civil.ge/archives/۵۸۲۷۱۲
https://transparency.ge/en/blog/georgias-economic-dependence-russia-summary-۲۰۲۳
https://civil.ge/archives/۵۶۱۴۶۹
https://jam-news.net/georgias-economic-dependence-on-russia
https://regard-est.com/georgia-its-hands-tied-by-its-economic-dependence-on-russia
https://forbes.ge/en/georgia-stuck-in-the-russian-economic-trap
https://crsreports.congress.gov/product/pdf/IF/IF۱۰۴۹۹
https://www.justice.gov/nsd-fara
https://crrc.ge/in-the-know-about-ngos-in-georgia
https://english.caucasianjournal.org/۲۰۱۹/۰۳/usaid-tbilisi-grants-georgia-elections.html
https://۱tv.ge/lang/en/news/icelandic-fm-we-stand-with-you-you-are-not-alone-we-have-made-this-journey-out-of-respect-for-georgia-and-people
https://news.err.ee/۱۶۰۹۳۴۵۳۵۹/former-estonian-foreign-ministers-praise-tsahkna-s-actions-in-georgia
https://www.reddit.com/r/europe/comments/۱cst۱k۱/the_foreign_ministers_of_estonia_iceland_and/#lightbox
https://www.interpressnews.ge/en/article/۱۳۱۵۷۵-foreign-ministers-of-latvia-estonia-iceland-and-lithuania-arrive-at-rustaveli-avenue
https://www.dw.com/en/georgias-foreign-agents-law-estonian-fm-speaks-to-dw/video-۶۹۱۰۳۸۳۴
https://www.nbcnews.com/news/world/historic-ties-russia-looking-west-georgia-ukraine-rcna۷۴۱۲۷
http://sps.gov.ge/en/press-service/archive/article/۱۶۷۵۱-۱۳۶۴۲۴۱۶۰۰.html
https://www.opensocietyfoundations.org/voices/georgia-brave-step-toward-lgbt-rights
https://iz.ru/۱۷۰۵۳۰۰/۲۰۲۴-۰۵-۳۱/premer-gruzii-zaiavil-o-popytke-finansiruemykh-ssha-npo-sovershit-revoliutcii-v-strane
https://www.golosameriki.com/a/georgia-usaid-multimillion-grant/۵۸۹۹۴۷۷.html
https://www.ekhokavkaza.com/a/۲۲۴۸۳۱۹.html
https://www.newsgeorgia.ge/kak-ssha-i-es-pomogajut-gruzii-cifry-i-prioritety
http://ru.saqinform.ge/news/۲۵۸۳۴/politiCeskaA-roli-nepravitelistvennogo-sektora-v-gruzii---gruzinform.html
https://www.opensocietyfoundations.org/explainers/the-troubling-march-of-foreign-agents-laws