هنر قلمزنی عبارت است از نقر کردن نقوش بر روی سطوح فلزی به ویژه مس، طلا، نقره و برنج به وسیله انواع قلمها که با ضربه چکش و بر روی اجسام فلزی انجام می گیرد.
پیشینه هنر قلمزنی در ایران نشان از تاریخی بودن و حتی به دوره پیش از تاریخ آن باز می گردد، به نقل از برخی منابع، قدمت استفاده از مس بر اساس مدارک و شواهد باستانشناسی به ۹۵۰۰ ق. م می رسد و تا قبل از هزاره پنجم ق. م(کشف ذوب مس) بصورت خالص به کار رفته و از شیوه چکش کاری سرد برای شکل دادن به آن استفاده می شده است.
امروزه با استناد به مدارک غیرقابل انکار که از گوشه کنار ایران یافت شده، می توان شمال و مرکز ایران را جزو قدیمی ترین مراکز فلزکاری جهان و نیز فلزکاران ایران از پیشگامان کشف ذوب مس در جهان باستان دانست که فراوانی معادن مس در ایران، مؤید این نکته است.
با توجه به بررسی های پژوهشگران سابقه تاریخی این هنر به (سکاها) می رسد که در حدود پنج هزار یا هفت هزار سال پیش در قفقاز زندگی می کرده اند. از این قوم آثار بسیاری به دست آمده است که اکثر از طلا و نقره و برنز می باشند.
این هنر در دوره های مختلف فراز و نشیب های زیادی داشته است که پیشینه هنر قلمزنی در زنجان نیز قابل تامل است.
در دوران سلجوقی نیز اکثر سازندگان آثار نفیس فلزی هنرمندان خراسانی ساکن در شرق و شمال شرقی ایران بودند که عده ای از آنان به علت جنگ های خونین و زد و خورد های محلی، ترک وطن کرده، در سایر شهرها از جمله زنجان، بروجرد، همدان، تبریز و به ویژه شهر موصل اقامت گزیدند.
با توجه به آنچه که اشاره شد احتمال می رود هنرمندان خراسانی هنر فلز کاری از جمله قلمزنی را در سال پنجم هـ. ق در زنجان رواج دادند.
بیشتر فرآورده‌های فلزی که ظرف یکی دو قرن اخیر در زنجان ساخته شده اند از مس هستند و بسیاری از این فرآورده‌ها که برای مصرف روزانه ساخته شده اند، بدون تزئین بوده و عنصر اصلی زیبایی آنها همان شکل آنهاست، ولی اشیای مسی که ارزش نمایشی بیشتر داشته اند، معمولا مورد توجه صنعتگران و هنرمندانی چون قلمزن، کنده کار و گاه نیز برجسته کار قرار گرفته اند.
با نگاهی به مطالب یاد شده می توان قدمت این هنر اصیل به ویژه صنایع دستی مس را مشاهده کرد، هنرمندان و فعالان این عرصه هم معتقدند در صورت حمایت و سرمایه گذاری لازم می توان به رونق بیش از گذشته آن امیدوار بود.
میترا کلانتری از جمله هنرمندان صنایع دستی است که در رشته فیروزه کوبی روی مس فعالیت می کند، او در این خصوص گفت: از سال ۹۹ به همراه ۲ نفر از اقوام مشغول تولیدات هستیم.
وی با اشاره به نحوه کار این هنر دستی گفت: فیروزه کوبی روی مس با استفاده از سنگ های فیروزه ای که قابل استفاده نیستند انجام می شود، به این صورت که این سنگ ها جلا داده می شوند و سپس روی ظروف مسی، نقره و برنز و یا زیور آلات و به طور کل هر شئ از این جنس با چسب مخصوص فیروزه کوبی به صورت منظم چسبانده می شوند و ارزش زیادی پیدا می کنند.
این هنرمند افزود: هرچه فاصله بین این سنگ ها کمتر باشد به مراتب ارزش بیشتری دارد و سنگ های بیشتری نیز در آن استفاده خواهد شد.
کلانتری با بیان اینکه شیارهای بین این سنگ ها را با لاکی تقریبا مشکی رنگ پر می کنند افزود: با این کار هم زیبایی محصول بیشتر می شود و هم فضای خالی بین سنگ ها کمتر به چشم می خورد.
وی با بیان اینکه با انجام مراحل مختلف ساخت و پرداخت نهایی به اصفهان ارسال می شود گفت: مرحله پرداختکاری اهمیت دارد که در این مرحله سنگ های فیروزه صیقل داده شده را پولیش می‌زنند تا جلوه و نمای بهتری داشته باشد و سپس در آخر کار یک لایه پلی استر روی ظرف های فیروزه کوبی شده قرار می گیرد که این لایه از آسیب های احتمالی بر روی ظرف جلوگیری می کند و موجب می شود سنگ های فیروزه چسبانده شده بر روی کار از ظرف جدا نشوند.
این هنرمند با بیان اینکه این هنر از استانی دیگر فرا گرفته شده و در این استان ترویج یافته است، گفت: این هنر در استان نو بوده که نیازمند آگاهسازی و اطلاع رسانی است.
وی با اشاره به اینکه افزایش قیمت مس خود مشکلاتی دارد، اظهار داشت: حمایت های متولیان امر نقش بسزایی در ارائه تولید آثار و شرکت در نمایشگاه های مختلف دارد.
به گفته کلانتری هم اکنون برای سه رشته اصلی، صنایع دستی استان اسکان و غرفه رایگان داده می شود، اما چنین امکانی برای چنین رشته ای چنین چیزی نیست و حتی اعطای تسهیلات با معضل مواجه شده است.
وی اظهار داشت: فیروزه کوبی روی مس از صنایع پر طرفدار و پرسود است و در هر فرد با آموش آن می تواند چه در خانه به صورت خرد و چه در کار گاه در حجم بزرگتر صاحب درآمد شود و هم کارآفرینی کند و این هنر زیبا را تولید، آموزش و گسترش دهد، پس می توان با یک دوره کوتاه آموزش فیروزه کوبی هم برای خود هم برای دیگران تولید شغل و درآمد کرد.
هنرمند دیگر که خود را رقیه تیموری معرفی می کند، در ارتباط با نوع فعالیت هنری خود اظهار داشت: هم اکنون ۱۲ سال است در زمینه قلم زنی مس فعالیت می کنم، از همان دوران نوجوانی به رشته هنری علاقه زیادی داشتم و به رشته قلمزنی گرایش پیدا کردم.
این هنرمند با بیان اینکه در آن زمان که فعالیت در این هنر را شروع کردم، شمار هنرمندان بسیار محدود بود، ادامه داد: به تدریج، علاقمندی ام به قلمزنی روی مس بیشتر شد و این مسیر را ادامه دادم.
وی با بیان اینکه هم اکنون شمار علاقه‌مندان به قلمزنی بر روی مس در استان بیشتر شده است، اظهار داشت: تداوم این وضعیت موجب شده تولیدات آثار در مقایسه با گذشته بیشتر باشد و در واقع علاقه‌مندان خاص خود را پیدا کرده است.
تیموری با اشاره به اینکه هم اکنون اغلب هنرمندان در استان قلمزنی بر روی مس کار می کنند، گفت: فعالیت بر آثار تولیدی این بخش موجب شده کارهایی نیز به کشورهای دیگر ارسال شود.
وی با اشاره به اینکه مسوولان بیش از گذشته از هنر قلمزنی مس و هنرمندان این عرصه حمایت کنند، اظهار داشت: کمک به فروش محصولات هنری می تواند به رشد و پویایی این هنر کمک زیادی می کند.
این هنرمند با بیان اینکه با کارهای انجام گرفته کیفیت قلمزنی نیز به مراتب افزایش یافته است، گفت: قلمزنی این استان با استان های دیگر تفاوت هایی داشته و سبک کنده کاری مورد استفاده قرار می گیرد که قدمت زیادی دارد و احیای آن امری مهم است.
وی اضافه کرد: این در حالی است که اغلب هنرمندان این عرصه قلمزنی به روش اصفهان فعالیت می کنند و برای گسترش این هنر حمایت های مالی و شرکت هنرمندان در نمایشگاه های بین المللی به ترویح و رونق این هنر کمک زیادی می کند.
معاون صنایع دستی و هنرهای سنتی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان زنجان نیز ادامه داد: یکی از برنامه های مهم این اداره کل، احیای رشته های منسوخ شده صنایع دستی استان بوده و این مهم در مناطق مختلف مورد توجه قرار گرفته است.
سید میکائیل موسوی با بیان اینکه قلم زنی و کنده کاری روی مس یکی از صنایع دستی اصیل زنجانی ها به شمار می رود، اضافه کرد: این رشته ها در گذشته کمرنگ تر شده بود که در قلم زنی با برگزاری کلاس آموزش توسط استادکاران متبحر این بخش شکل مطلوبی به خود گرفته است.
این مسوول ادامه داد: همچنین در زمینه کنده کاری بر روی مس نیز از تجارب اساتید بهره گرفته شد به طوریکه ۲ رشته یاد شده در شهر زنجان دوباره فعال شده است.
وی با بیان اینکه قلم زنی روی مس طی سال های گذشته در استان رونق گرفته است، گفت: هم اکنون جوانان زیادی در رشته های مختلف روی مس، از قبیل فیروزه کوبی، الماس تراشی، منبت بر چوب، چرم دوزی و غیره فعالیت می کنند که حمایت ها نیز در حال انجام است.
موسوی با بیان اینکه در زمان حاضر سه هزار نفر در زمینه صنعت مس زنجان فعالیت می‌کنند اضافه کرد: فعالیت هنرمندان زنجانی در رشته‌های نظیر فیروزه کوبی بر روی ظروف مسی در مقایسه با گذشته ترویج یافته است.
وی با اشاره به اینکه تلاش می‌شود دستگاه‌های مورد نیاز از قبیل نورد ذوب مس به زنجان آورده شود اضافه کرد: هرچند اصفهان در زمینه مس نیز فعالیت خوبی دارد اما زنجان هم به لحاظ تولیدات و کیفیت وضعیت بهتری یافته است.
معاون صنایع دستی زنجان با تاکید بر اینکه سال گذشته ۲ دوره آموزش قلمزنی شاغلین برگزار شده است خاطرنشان کرد: سال گذشته دوره های قلمزنی نیز در شهرستان سلطانیه برای علاقه‌مندان برگزار شده است.
وی یادآور شد: به طور حتم ارائه آموزش‌های لازم از طریق هنرمندان به ویژه در رشته‌های جدید می‌تواند به توسعه صنعت این بخش نیز کمک کند.