این نکته به ما گوشزد می‌کند که دیگر همانند گذشته امکان توسعه صنعتی و کشاورزی برای استان وجود ندارد و علاوه بر تلاش برای بهبود تا در نتیجه آن، مسائل به صورت ریشه‌ای و برای طولانی مدت حل شوند و دوباره شاهد بروز مجدد مشکلات نباشیم چراکه در صورت پرداختن به علل لایه اول و دوم مسائل و ارائه راه‌حل‌های موقت مربوط به این علل، ممکن است به صورت مقطعی مساله موردنظر را رفع یا اثر آن را کم کنیم ولی پس از چند سال ممکن است باز با همان مسائل و حتی مسائل پیچیده تر روبرو شویم.
به عنوان مثال ناترازی شدید منابع و مصارف آب در اصفهان نشان می‌دهد که صرفا با مدیریت مصرف و تقاضا امکان احیای دائمی زاینده‌رود وجود ندارد و تأمین آب از منابع جدید برای اصفهان ضروری و غیرقابل انکار است؛ اما در عین حال اگر صرفا بر روی تامین آب و طرح‌های انتقال آب تمرکز کنیم و این آب را مجددا برای حل مشکلات صنعت و کشاورزی اختصاص دهیم، با گسترش کمی صنعت و کشاورزی و در ادامه با مهاجرت افراد بیشتر به اصفهان مواجه می شویم که این موضوع سبب افزایش مجدد مصارف بیش از منابع انتقال داده شده می شود و مجددا شاهد کم آبی یا بی آبی یا خشکی زاینده رود خواهیم بود. پس باید به دنبال یک راهبرد تحولی برای توسعه اصفهان باشیم تا از مسیر آن، هم مسائل فعلی رفع شده یا کاهش یابند و هم از به وجود آمدن مشکلات در آینده پیشگیری شود.
اولین نکته حائز اهمیت این است که راهبرد تحولی باید مبتنی بر ظرفیت‌ها و توانمندی‌های اصفهان و با کمک خود مردم تعریف شود تا در نتیجه پایدار بماند در غیر اینصورت خود این راهبرد نیز به صورت موقت اجرا شده و پس از اتمام دوره مسوولیت مدیران یا تغییرات اقتصادی و اجتماعی جامعه و کشور، فراموش شده یا از اولویت خارج می‌شود.
مرزهای استانی را بشکنیم
نکته دیگر این است که برای طراحی و اجرای یک راهبرد تحولی، باید نگاهی کلان و فرااستانی و حتی فراملی داشت تا بتوان نیازها، تحولات و روندهای ملی و جهانی را به موقع تشخیص داده و با توجه به داشته‌های اصفهان، بتوان برای رفع نیازهای آن به طراحی و اجرای برنامه بپردازیم.
یکی از تجارب موفق در جهان که همچنان مورد توجه کشورهای مختلف قرار دارد، استفاده از اقتصاد «دریا پایه» است به گونه‌ای که پیشرفته‌ترین شهرها و توسعه‌یافته‌ترین کارخانجات و فعالیت‌های اقتصادی، در کنار سواحل شکل گرفته و بالندگی کشورها را رقم می‌زند. در ایران اما سهم بسیار پایینی در GDP ایران از حوزه اقتصاد دریا پایه است. مفهوم توسعه دریامحور آن بخش از توسعه کشور است که معطوف به دریا و مرتبط با آن است و شامل سه حالت می‌شود: ۱- در دریا انجام می‌شود. ۲- از دریا نشأت می‌گیرد و به خشکی عرضه می‌شود. ۳- از خشکی نشأت می‌گیرد و به دریا عرضه می‌شود. این توسعه در ابعاد «اقتصادی» (تجارت، صنعت، کشاورزی، خدمات)، «اجتماعی- فرهنگی»، «علمی و فناوری»، «محیط‌زیست» و «دفاعی و امنیتی» قابل پیگیری است.
با اینکه این حوزه مدت زیادی در کشور ما مورد غفلت بوده اما در ۲۰ سال گذشته بارها توسط مقام معظم رهبری مورد توجه قرار گرفته است. به عنوان نمونه ایشان در ۸ شهریور سال ۱۴۰۱ در دیدار با هیئت دولت فرمودند: «یکی دیگر از اولویت‌های بخش اقتصاد مساله دریاست. بنده چند سال است که درباره دریا تأکید می‌کنم. حرکت‌های کوچکی انجام گرفته اما نه آن کاری که باید انجام شود. دریا خیلی مهم است؛ خود دریا، آب دریا، محصولات دریایی، بنادر موجود و مناطق مسکونی که اطراف دریا می‌توان به وجود آورد. دریا منبع ثروت فوق‌العاده‌ای برای کشور است. هم در شمال دریا داریم و هم در جنوب دریاهای آزاد داریم؛ این یکی از امتیازات بزرگ کشور است که باید از آن حداکثر استفاده را کنیم.» یا ایشان در هفتم آذر ۱۳۹۱ در دیدار فرمانده و مسوولان نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی فرمودند: «سواحل گسترده جمهوری اسلامی و به ویژه ساحل دریای عمان و عقبه آن در منطقه مکران ثروت عظیم ملی است. اگر دولت و دیگر مسوولان با نگاه راهبردی به مناطق دریایی، به کمک بیایند، این منطقه عظیم و مهم، میتواند توانایی‌های بسیاری برای جمهوری اسلامی پدید آورد».
دریغ از سال‌هایی که دور از دریا بودیم
ما باید تلاش کنیم نقش اصفهان را در زمینه اقتصاد دریا پایه روشن کرده تا در نتیجه آن هم بتوان منابع جدید درآمدی برای استان تعریف کنیم و هم بتوان مسائل استان را رفع کرده یا بهبود دهیم. البته این راهبرد باید به گونه‌ای طراحی شود که منافع آن برای استان‌های ساحلی و هم‌وطنان آن مناطق نیز روشن باشد و در واقع یک بازی برد-برد برای طرفین ایجاد کند. اصفهان میتواند با هرمزگان و بلوچستان پیوند برادری ببندد و علاوه بر ایجاد منافع مشترک برای هر سه استان، حداکثر منافع را برای ایران نیز ایجاد کند.
مطابق با آمار ارائه شده از سوی گمرک جمهوری اسلامی ایران، طی سال‌های ۱۳۹۵ الی ۱۳۹۹ به طور متوسط حدود ۹۰ درصد کل واردات و صادرات کشور از طریق دریا انجام می‌شود. این آمار بدین معنی است که بخش زیادی از محصولات صادراتی استان یا مواد اولیه مورد نیاز صنایع استان از بنادر ایران به کشورهای دیگر صادر یا به کشور وارد می‌شوند. حال اگر بتوان شرایطی ایجاد کرد که بخشی از فرآیند تولید محصولات استان یا صنایع پایین دستی با ارزش افزوده بالا مرتبط با صنایع مادر استان، با سرمایه‌گذاری خود صنایع یا سرمایه‌گذاران دولتی و خصوصی استان در مناطق ساحلی و اطراف بنادر انجام شود، می‌توان هم بسیاری از هزینه‌های اضافی مانند انتقال مواد اولیه از بنادر به اصفهان و سپس انتقال محصولات ساخته شده از اصفهان به بنادر را کاهش داد و هم بخشی از صنعتگران و نیروهای کار استان را به این مناطق منتقل کرد.
به عنوان مثال در چهارچوب سند توسعه سواحل مکران و با رویکرد صادرات محصولات، چابهار پس از ماهشهر و عسلویه به عنوان سومین هاب پتروشیمی کشور معرفی شده است که با آماده‌سازی اراضی شهرک پتروشیمی توسط شرکت توسعه پتروشیمی نگین مکران در زمینی به وسعت ۱۱۰۰ هکتار، برای تولید ۲۰ میلیون تن محصولات بالادستی و پایین دستی پتروشیمی در آن برنامه‌ریزی شده است. باتوجه به این ظرفیت، می‌توان برخی صنایع پایین دستی پتروشیمی را با سرمایه گذاری پالایشگاه و پتروشیمی اصفهان و توسط نخبگان یا شرکت‌های دانش‌بنیان اصفهانی ایجاد کرد.
یکی از مناطق ساحلی مهم کشور که علی رغم داشتن ظرفیت‌های متنوع که بسیاری از آن‌ها هنوز بکر و دست نخورده مانده، بیش از دیگر مناطق ساحلی کشور مورد غفلت بوده است، منطقه مکران یعنی سواحل دریای عمان است که به گواهی اهالی توسعه، آینده اقتصاد ایران در سوحل مکران پنهان است.
در حوالیِ اقیانوس زندگی جاری‌ست
سواحل راهبردی مکران که در کرانه دریای عمان قرار دارد و به عنوان تنها ساحل اقیانوسی ایران شناخته می‌شود، از میناب و سیریک هرمزگان در غرب تا چابهار و گواتر سیستان و بلوچستان در شرق، بیش از ۶۰۰ کیلومتر ساحل را در برمی‌گیرد. سواحل مکران قرار است با تاکید ۲ سند بالادستی برنامه ششم توسعه و سند مختص به توسعه سواحل مکران به مرکز تولید، صنعت، تجارت و ترانزیت تبدیل شود؛ در این ۲ سند پیش‌بینی شده سواحل مکران با استقرار صنایع پتروشیمی و فولاد و استفاده از آب دریا برای آن‌ها به تولید ۴۰ میلیون تن محصولات پتروشیمی و فولاد در سال برسد. در صورتی که صنایع فولاد و پتروشیمی اصفهان و صنایع وابسته آن‌ها بتوانند نقش خود را در مکران پیدا کنند، هم می توان به توسعه سریع‌تر سواحل مکران کمک کرد هم می‌توان منابع درآمدی جدیدی هم برای استان و هم برای مناطق مورد اشاره ایجاد کرد.
مکران به لحاظ ظرفیت‌های اقتصادی دارای سه سطح ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی است. تسلط این منطقه بر یکی از مهمترین و استراتژیک‌ترین راه‌های آبی جهان، همجواری با ۲ کشور افغانستان و پاکستان و نزدیکی به جمهوری‌های محصور ضلع شمال شرقی ایران، ویژگی های خاصی به این منطقه بخشیده است. دریای عمان جزو حوزه استراتژیک اقیانوس هند و یکی از پنج حوزه استراتژیک جهان است. گذرگاهی با اهمیت به سمت خاورمیانه، جنوب شرق آسیا، شبه قاره هند، سراسر آسیای جنوبی و آسیای جنوب شرقی است که روزانه میلیون‌ها بشکه نفت و حجم وسیعی از کالا و سرمایه از این طریق مبادله می‌شود. در بعد سیاسی و بین‌المللی نیز توسعه منطقه جنوب شرق کشور موجب تقویت پیوندهای اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی با کشورهای همجوار شرقی و شمال شرقی خواهد شد.
بندر چابهار به عنوان تنها بندر اقیانوسی ایران، به علت نزدیکی به کشورهایی نظیر افغانستان، پاکستان و آسیای میانه، در آینده‌ای نزدیک با اتصال به شبکه ریلی کشور اهمیت ویژه ای در ترانزیت کالا خواهد داشت. همچنین این بندر به علت موقعیت استراتژیک و دستیابی به آب های آزاد بین‌المللی، یکی از نقاط کلیدی در حاشیه دریای عمان بوده و در کریدور شمال - جنوب که در حال توسعه است، نقش مهمی ایفاد خواهد کرد و جایگاه ویژه‌ای در تجارت ایران با سایر کشورهای منطقه خواهد داشت.
بر اساس راهبرد ملی و سند توسعه سواحل مکران، این محدوده به عنوان منطقه تجاری و هاب انرژی معرفی شده است. با توجه به اینکه در بحث حمل‌ونقل نیز یکی از مسائل مهم، زمان و هزینه‌های حمل است، می‌توان از ظرفیت‌های موجود برای تبدیل سواحل مکران به هاب توزیع کالا نیز استفاده کرد چراکه با عنایت به فاصله نزدیک چابهار به آبهای آزاد، حمل‌ونقل دریایی هزینه‌ها را به شدت کاهش داده و سرعت بالای حمل را به دنبال دارد.
رو به دریا کنیم
استان اصفهان هم برای جلوگیری از بحرانی تر شدن مسائل خود مانند تراکم جمعیتی، کم آبی، آلودگی، آسیب‌های اجتماعی و ... و هم برای نقش‌آفرینی در پیشرفت ایران اسلامی براساس ظرفیت‌های استان اعم از سرمایه، دانش فنی، نیروی انسانی و ...، باید با یک چرخش راهبردی، به دریا رو کند و ظرفیت‌های انسانی، فنی و مالی خود را برای سرمایه‌گذاری، تولید فرااستانی و حتی زندگی در مناطق استراتژیک و ساحلی کشور به ویژه در سواحل مکران به کار گیرد.
*رئیس هیئت مدیره شرکت دانش‌بنیان رویش نوین نصیر ایرانیان