این معضل از چالش‌های عمده‌ای است که بسیاری محققان و دانشگاه‌ها در سطح جهانی با آن مواجه هستند و می‌تواند تاثیرهای منفی بر کیفیت و اعتبار پژوهش‌ها داشته باشد. در این یادداشت، به بررسی علل و پیامدهای این پدیده همچنین راهکارهای مقابله با آن پرداخته خواهد شد.
یکی از دلایل اصلی سرقت علمی، فشارهایی است که پژوهشگران برای انتشار مقالات و ثبت دستاوردهای علمی تحت آن قرار دارند. در نظام‌های آموزشی و پژوهشی، اغلب ارزیابی‌ها و ارتقاءها بر اساس تعداد مقالات منتشر شده انجام می‌شود، نه کیفیت محتوای آن‌ها. این فشار می‌تواند باعث شود برخی محققان به جای انجام پژوهش‌های اصیل، به سرقت علمی روی آورند.
دلیل دیگر، کمبود آگاهی در خصوص اصول اخلاقی پژوهش و اهمیت دادن به صحت و امانت‌داری علمی است. در بسیاری موارد، پژوهشگران جوان یا افرادی که در شرایط فشرده زمانی قرار دارند، ممکن است بدون درک کامل از عواقب سرقت علمی، ناخواسته مرتکب این عمل بشوند. همچنین، دسترسی آسان به منابع علمی از طریق اینترنت و پایگاه‌های داده، این امکان را برای برخی افراد فراهم می‌آورد که بدون ذکر منبع، مطالب دیگران را در مقالات خود استفاده کنند.
سرقت علمی پیامدهای زیادی دارد که نه تنها بر فرد محقق، بلکه بر جامعه علمی به طور کلی تاثیر منفی می‌گذارد. یکی از مهم‌ترین پیامدهای آن، آسیب به اعتبار علمی پژوهشگران است. زمانی که سرقت علمی کشف می‌شود، اعتبار فرد پژوهشگر به شدت آسیب می‌بیند و ممکن است منجر به از دست دادن موقعیت‌های شغلی و تحقیقاتی شود.
علاوه بر این، سرقت علمی می‌تواند موجب گمراهی و انتشار اطلاعات نادرست یا بی‌کیفیت شود که بر روند پیشرفت علمی تاثیر منفی می‌گذارد. وقتی که پژوهشگران از ایده‌های بی‌کیفیت یا نادرست استفاده می‌کنند، نه تنها به اعتبار خود آسیب می‌زنند، بلکه ممکن است نتایج تحقیقات غلط به عنوان مبنای تصمیم‌گیری‌های علمی و عملی مورد استفاده قرار گیرند.
راهکارهای مقابله با سرقت علمی
آموزش اصول اخلاقی پژوهش
مهم‌ترین راهکار برای مقابله با سرقت علمی، آموزش و ترویج اصول اخلاقی در محیط‌های آموزشی و پژوهشی است. دانشگاه‌ها و موسسات پژوهشی باید برنامه‌های آموزشی منظم برای دانشجویان و پژوهشگران در زمینه اخلاق علمی و اهمیت امانت‌داری در پژوهش‌ها برگزار کنند.
استفاده از نرم‌افزارهای تشخیص سرقت علمی
استفاده از نرم‌افزارهای تشخیص سرقت علمی نظیر Turnitin یا iThenticate می‌تواند به عنوان ابزاری مؤثر برای شناسایی و جلوگیری از کپی‌برداری در مقالات علمی و پایان‌نامه‌ها عمل کند. این نرم‌افزارها قادر اند مشابهت‌های متنی را شناسایی کرده و به محققان و اساتید کمک کنند تا پیش از انتشار مقالات، از صحت منابع استفاده‌شده مطمئن شوند. سامانه مشابهت یاب که توسط پژوهشگاه علوم وفناوری اطلاعات ایران (ایرانداک) در دسترس اساتید دانشگاه و دانشجویان قرار گرفته، ابزاری مناسب جهت مقابله با سرقت علمی در پژوهش های دانشگاهی است.
تقویت نظارت و ارزیابی‌های دقیق‌تر
ایجاد فرآیندهای دقیق‌تر برای ارزیابی مقالات و پژوهش‌ها می‌تواند مانع از پذیرش مقالات دارای محتوای کپی‌شده شود. داوران و اعضای هیات‌علمی باید به دقت مقالات را بررسی و از پذیرش مقالات سطحی و کپی‌شده جلوگیری کنند.
تشویق به پژوهش‌های اصیل و نوآورانه
در برخی سیستم‌های علمی، فشار زیادی برای چاپ مقالات زیاد وجود دارد. این فشار می‌تواند محققان را به سمت انجام پژوهش‌های کم‌ارزش و تکراری سوق دهد. با این حال، اگر دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی به پژوهشگران برای پژوهش‌های نوآورانه و اصیل انگیزه دهند، احتمال کپی‌برداری کاهش می‌یابد.
ایجاد فرهنگ شفافیت و صداقت در محیط‌های علمی می‌تواند باعث کاهش انگیزه‌های سرقت علمی شود. پژوهشگران باید بدانند پژوهش‌های اصیل نه تنها از نظر علمی ارزشمندتر هستند، بلکه اعتبار و احترام بیشتری نیز به همراه خواهند داشت.
برخی از قوانین بازدارنده موجود در ایران
الف) قانون حمایت از حقوق مولفان، مصنفان و هنرمندان (حقوق معنوی)
قانون حمایت از حقوق مولفان، مصنفان و هنرمندان که در سال ۱۳۴۸ تصویب شد، به عنوان یکی از مهم‌ترین قوانین در ایران در زمینه حمایت از حقوق معنوی محسوب می‌شود. این قانون به حقوق ناشران و مولفان در خصوص آثار علمی، ادبی و هنری پرداخته و نقض این حقوق به خصوص در قالب سرقت علمی یا کپی‌برداری غیرمجاز را ممنوع می‌کند.
طبق این قانون، هرگونه استفاده غیرمجاز از آثار علمی و پژوهشی دیگران می‌تواند منجر به مجازات‌های مختلف از جمله جریمه مالی یا حبس شود.
ب) مقررات دانشگاه‌ها و موسسات آموزشی
دانشگاه‌ها و موسسات آموزش عالی در ایران برای مقابله با سرقت علمی مقررات داخلی خاص خود را دارند که اغلب شامل استفاده از نرم‌افزارهای تشخیص سرقت علمی مانند Turnitin و بررسی دقیق مقالات و پایان‌نامه‌های دانشجویی است. اگر فردی در فرآیند تحقیقاتی خود از منابع غیرمجاز استفاده کند یا دست به کپی‌برداری بزند، ممکن است از ادامه تحصیل یا پذیرش مقالات علمی محروم شود.
در برخی دانشگاه‌ها، اگر سرقت علمی از فردی کشف شود، ممکن است مقاله یا پایان‌نامه مورد نظر به حالت تعلیق درآید و حتی اقداماتی مانند رد مقاله، اخراج از دانشگاه یا لغو مدرک تحصیلی انجام شود.
ج) قانون ثبت اختراعات و علایم تجاری
هرچند این قانون بیشتر به ثبت اختراعات و علائم تجاری پرداخته است، اما در مواردی که سرقت علمی مربوط به نوآوری‌های علمی و اختراعات باشد، می‌تواند با استناد به قوانین ثبت اختراعات و مالکیت صنعتی، اقدامات قانونی علیه افراد خاطی صورت گیرد.
د) قانون جرایم رایانه‌ای (مصوب ۱۳۸۸)
ماده ۲۵ این قانون به جرایم مربوط به سرقت علمی در فضای سایبری اشاره دارد و اعلام می‌کند که هر گونه استفاده غیرمجاز از داده‌ها و اطلاعات علمی و سرقت در این بستر قابل پیگیری است. این ماده در موارد سرقت علمی در محیط‌های دیجیتال و اینترنتی نیز به کار می‌رود.
سرقت علمی تهدیدی جدی برای اعتبار و پیشرفت علمی است که پژوهشگران، دانشگاه‌ها و نهادهای نظارتی باید بیشتر به آن توجه کنند. آموزش اصول اخلاقی پژوهش، استفاده از ابزارهای تشخیص سرقت علمی و تقویت فرآیندهای ارزیابی، از جمله راهکارهایی است که می‌توانند به مقابله با این معضل کمک کند. تنها با تقویت فرهنگ صداقت و امانت‌داری در جامعه علمی می‌توان به کاهش سرقت علمی و ارتقای کیفیت پژوهش‌ها دست یافت.
انتشار مطالب در باشگاه نخبگان ایرنا به منظور تبادل آرا و نظرات گوناگون جامعه است و الزاما به معنای تأیید کامل محتوای آن نیست. ایرنا آمادگی انتشار نقد و بررسی دیدگاه‌های منتشر شده را دارد.