رمضان المبارک، تنها نهمین ماه قمری و یک ماه از میان ماه ها و زمانی مانند دیگر زمان ها نیست؛ بلکه به نص صریح آیات قرآن، (شهر رمضان الذی انزل فیه القرآن / آیه ۱۸۴ سوره مبارکه بقره) زمان نزول کتاب مقدس مسلمانان است و به بیان پیامبر اکرم (ص) در خطبه شعبانیه «أَیهَا النَّاسُ إِنَّهُ قَدْ أَقْبَلَ إِلَیکمْ شَهْرُ اللَّهِ بِالْبَرَکةِ وَ الرَّحْمَةِ وَ الْمَغْفِرَة؛ شَهْرٌ هُوَ عِنْدَ اللَّهِ أَفْضَلُ الشُّهُورِ وَ أَیامُهُ أَفْضَلُ الْأَیامِ وَ لَیالِیهِ أَفْضَلُ اللَّیالِی وَ سَاعَاتُهُ أَفْضَلُ السَّاعَاتِ». ای مردم به درستی که ماه خدا با برکت، رحمت و آمرزش به شما رو کرده است، ماهی که نزد خدا بهترین ماه ها و روزهای آن بهترین روزها و شب هایش بهترین شب ها و ساعاتش بهترین ساعت‌هاست (عیون اخبار رضا، ج ۱، ص ۳۵۸).
در این ماه علاوه بر روزه که بر اساس آیه قرآن بر مسلمانان واجب است (یَا اَیُّهَا الَّذینَ ءَامَنُوا کُتِبَ عَلَیکُم الصِّیَام کَما کُتِبَ عَلی الَّذینَ مِن قَبلِکُم لَعَلَّکُم تَتَّقُون، آیه ۱۸۳ سوره مبارکه بقره)، اعمال دیگری وارد است.
خواندن قرآن و تدبر در مفاهیم آن به دلیل اهمیت این کتاب همچنین تاسی به سنت پیامبر، امامان و علمای مسلمان مهم ترین عمل بعد از انجام واجبات است. چنانکه سنت جزء خوانی یا ترتیل خوانی در این ایام همچنان در مساجد و اماکن متبرکه رواج دارد و بنابر اقوال متقن امامان شیعه این سنت را زنده نگه می داشته اند و برای نمونه امام رضا (ع) هر سه روز از ماه مبارک رمضان یکبار قرآن را ختم می کردند.
به مناسبت رمضان المبارک ۱۴۴۰ هجری قمری، گفتارهایی را در باب چرایی اهمیت خواندن قرآن، چگونه خواندن و تدبر در آن با هم می خوانیم.
حق تلاوت قرآن
الذین آتیناهم الکتاب یتلونه حقَّ تلاوته اولئک یومنون به و من کفر به فأولئک هم الخاسرون (سوره مبارکه بقره، آیه ١٢١).
کسانی که به آنان کتاب دادیم، آن را چنان که حق تلاوت است، تلاوت کنند. اینها همان ایمان آوردگان به قران هستند و هر که به آن کفر ورزد، پس آنها زیانکاران هستند.
همه انسان ها که کتاب آسمانی به آنها رسیده، در مقابل آن رفتاری یکسان نداشته اند. در این آیه شریفه از دو گروه نام می برد. کسانی که ایمان به کتاب آسمانی دارند و آن را تلاوت کرده و حق تلاوت را ادا می کنند و گروه دوم کسانی که به کتاب خدا ایمان نیاوردند و کافر شدند و اینها زیانکاران هستند. کلمه خسران در فرهنگ قرآن کریم در مواردی استفاده می شود که کسی تمام سرمایه اش را از دست بدهد. بنابراین از کفار چون سرمایه عمر و زندگی در دنیا؛ یعنی محل ایمان آوردن و تقرب به خداوند متعال را از دست داده اند، تعبیر به خاسرون می کند.
حق تلاوت عبارت است از: انصاف داشتن، حق طلب بودن، خوب تلاوت کردن، آگاهانه تلاوت کردن، تدبر در تلاوت و عمل کردن به آیات الهی.
کسانی که کتاب الهی به آنها رسیده است، اگر بدون تعصب و تقلید باطل (موانع باطنی درون هر انسانی) در ضمن تلاوت آیات الهی که با فطرت توحیدی انسان سازگار است، در آن تدبر کنند؛ به آن ایمان خواهند آورد و هر اندازه آن را بهتر درک کنند به درجات ایمانشان اضافه می شود.
کلمه یتلونه به معنای خواندن همراه با تدبر است و با کلمه قرائت که به معنی خواندن است، فرق می کند. در آیه شریفه از کلمه یتلونه استفاده شده تا هشدار دهد اگر آیات الهی را همراه با تدبر و تفکر بخواند به آن ایمان می آورد؛ اما قاری به کسی اطلاق می شود که زمان خواندن قرآن کریم نکات تجویدی را رعایت کند. البته قرائت آیات الهی می تواند، زمینه تلاوت آیات الهی را ایجاد کند. بنابراین اشتباه بزرگی است کسی به بهانه ناتوانی از فهم قرآن کریم، اصل قرائت آن را هم ترک کند؛ زیرا قرآن کتابی عادی نیست که خواندن آن بدون فهم معنا سودمند نباشد. قرآن کریم سراسر نور است؛ از این رو نگاه به الفاظ نورانی آن و صرف قرائت آن قلب را نورانی می کند.
افزایش ایمان در پرتو تلاوت مکرر
ایمان تلاوت کنندگان قرآن کریم در هر تلاوتی افزایش می یابد، کما اینکه در این آیه اشاره شده است: انما المؤمنون الذین إذا ذکر الله وجلت قلوبهم و إذا تلیت علیهم ایاته زادتهم إیمانا (سوره مبارکه انفال، آیه ٢). مومنون کسانی هستند که وقتی خدا نزدشان یاد می شود، دل هایشان می ترسد و هنگامی که آیات او بر آنان تلاوت شود بر ایمانشان می افزاید و در کارها و برنامه ها تنها بر پروردگارشان توکل می کنند. دلیل افزایش ایمان به دلیل اثر ادراکات جدید است.
موانع تلاوت
افلا یتدبرون القران أم علی قلوب أقفالها (سوره مبارکه محمد (ص)، آیه ٢٤). ایا در قرآن تدبر نمی کنند؟ بلکه بر دل های آنان قفل هایی قرار گرفت است. در این آیه شریفه به یکی از موانع مهم تدبر در آیات الهی اشاره می کند که اگر قلبی قفل شده باشد، محروم از تدبر آیات الهی است. (تفسیر تسنیم، علامه جوادی آملی، ج ٦، ص ٣٩٢-٣٧٨). قفل های قلب چه چیزهای است که سبب تدبر نکردن در آیات الهی و سرکشی در مقابل خداوند متعال و انبیا می شود؟ کلاً بل ران علی قلوبهم ما کانوا یکسبون (سوره مبارکه مطففین، آیه ١٤). کلمه «رین» به معنای غبار و زنگ یا تیرگی است که روی شیء گرانبها بنشیند. معنای آیه این می شود که گناهان مانند زنگ و غباری است که روی قلب انسان می نشیند و آن دل را از تشخیص خیر و شر کور می کند. در واقع آیه مذکور به سه نکته مهم اشاره می کند: نفس انسان امکان درک حق و باطل را به حسب فطرتش دارد که در آیه قران کریم هم به آن اشاره شده است و نفس و ما سواها فألهمها فجورها و تقویها (سوره مبارکه شمس، آیه ٨). اعمال زشت، روی قلب و نفس انسان نقش و صورتی بجا می گذارد و نفس انسان را به آن صورت در می آورد. این نقش ها مانع درک حقیقت توسط انسان می شود. (المیزان، علامه طباطبایی، ج ٢٠، ص٥٦١).
بنابر این بزرگترین مانع تدبر در آیات الهی این است که انسان با دست های خود روی قلب و نفسش انداخته؛ یعنی گناهان کوچک و بزرگ و تمام غفلت ها و نسیان ها از خداوند متعال. این مانع در طول عمر (اگر انسان توبه و استغفار نکند) می تواند هر روز سنگین تر شود و حتی باطن انسان را تغییر دهد.
نشانه بسته شدن قلب
اگر قلب بسته شود، نه موعظه الهی در آن نفوذ می کند و نه عقیده باطل و عادات بد از آن خارج می شود. (تفسیر تسنیم، علامه جوادی آملی، ج ٦، ص ١٢١). امام صادق (ع) در تفسیر حق تلاوت می فرمایند: آیاتش را روشن و شمرده می خوانند، سعی می کنند معانی اش را بفهمند، به وعده اش امیدوارند، از عذابش می ترسند، از داستان هایش سر مشق می گیرند، از مَثَل هایش پند می آموزند، امرهایش را به جا می آورند و از نهی هایش دوری می کنند. به خدا سوگند حق تلاوت قرآن به حفظ آیات و پشت سر هم خواندن حروف و کلماتش و تلاوت سوره ای و مطالعه حواشی نیست؛ بلکه به تدبر و تأمل در آیات آن است؛ همچنان که خداوند متعال می فرماید: کتاب أنزلناه الیک مبارک لیدّبَّروا آیاته" (سوره مبارکه ص، ایه ٢٩).کتابی مبارک و خجسته به سوی تو فرستادیم تا در ایات ان تدبر کنی (میزان الحکمة، ج٩، ص ٣٥١-٣٥٠).
فراهنگ **۹۱۵۷** ٩٠٥٣