تاکید قرآن بر توجه به منابع خبر و پرهیز از انتشار اخبار خصوصی

اخلاق جمع خُلق است و در لغت خُلْق و خَلْق از یک ریشه؛ یعنی (خ ل ق) هستند. خَلْق به شکل ظاهری انسان نظر دارد و خُلق به شکل باطنی و نفسانی. همان‌گونه که شکل ظاهری انسان، متصف به صفت نیک و بد است، شکل باطنی انسان هم اوصاف خوب و بد دارد. هدف انسان در فرهنگ اسلام، تقرب به خداوند است و اخلاق پسندیده اساسی‌ترین راه وصول به این مقصد. پیامبر اسلام (ص) نیز به بیان خود (انما بعثت لاتمم مکارم الاخلاق، کنزالعمال، ج ۳، ص ۱۶) برای تکمیل مکارم اخلاق مبعوث شده است.

اهتمام فوق‌العاده قرآن مجید به عنوان کتاب مقدس مسلمانان به مسائل اخلاقی و تهذیب نفوس، موضوعی اساسی و زیربنایی است که برنامه‌های دیگر از آن نشأت می‌گیرد؛ به تعبیر دیگر، بر تمام احکام و قوانین اسلامی سایه افکنده است. اخلاق از مهم‌ترین مباحث قرآنی است و از یک نظر مهم‌ترین هدف انبیای الهی؛ زیرا بدون اخلاق، دین برای مردم مفهومی ندارد.

انسان‌ها در هر شرایطی اعم از فردی، خانوادگی و اجتماعی نیازمند ارتباط هستند و مهم‌ترین پل ارتباطی انسان و خداوند متعال و انسان‌ها با یکدیگر، رعایت قانون است تا با رعایت قوانین هم به حقوق خود برسند هم حقوق دیگران را رعایت کنند. از این قوانین در حیطه ارتباطات فردی می‌توان به اخلاق یاد کرد.

اما انسان چگونه می‌تواند اخلاقی و درست عمل کند و به تزکیه در اعمال برسد؟ با توجه به اهمیت موضوع در سلسله یادداشت‌هایی به بیان آیات مرتبط با اخلاق و ترجمه روان آنها بر اساس آیات سوره مبارکه رعد (از آیه ۱۹ به بعد) پرداختیم که صفات خردمندان یا به تعبیر قرآن اولوالباب را توصیف می‌کند. این مجموعه در نهایت هشت صفت از صفات خردمندان را بر اساس آیات قرآن بیان کرد.

در مجموعه جدید از این یادداشت‌ها به بیان آیاتی از سوره مبارکه حُجُرات می پردازیم. این سوره مبارکه چهل و نهمین سوره و از سوره‌های مدنی قرآن در جزء ۲۶ است. حجرات جمع حجره به معنای اتاق است و این واژه در آیه چهارم آمده است. سوره حجرات درباره آداب برخورد با پیامبر (ص) و اخلاق اجتماعی همچون سوء ظن، تَجَسُّس و غیبت سخن می‌گوید. اولین نوبت از این مجموعه یادداشت‌ها را با آیه شش سوره حجرات در مورد ضرورت تحقیق در مورد اخباری که به ما می رسد و عمل بر اساس علم آغاز می‌کنیم.

به اخبار فاسقان اعتماد نکنید

یا ایها الذین امنوا إن جاءکم فاسق بنبإ فتبینوا أن تصیبوا قوما بجهالة فتصبحوا علی ما فعلتم نادمین؛ (سوره مبارکه حجرات، آیه ٦)؛ ای کسانی که ایمان آورده‌اید؛ اگر فاسقی برای شما خبری آورد، تحقیق کنید تا مبادا ندانسته به گروهی بی‌گناه حمله کنید و بعد که اطلاع پیدا کردید از کار خود پشیمان شوید. کلمه فاسق به فردی اطلاق می‌شود که اطاعت خداوند متعال را نمی‌کند و به سمت معصیت الهی می‌رود. خدای سبحان در این آیه اصل عمل کردن به خبر را  امضا می‌کند؛ اما در مورد شخص فاسق و کسی که اطاعت خدواند متعال را نمی‌پذیرد؛ دستور می‌دهد نه رد کنید و نه قبول، بلکه تحقیق کنید. در واقع با امر به تحقیق، پرده از بی‌اعتباری خبر فاسق بر می‌دارد.

اعتماد به خبر؛ یعنی پذیرفتن خبر و ترتیب اثر قرار دادن خبر، مثلا وقتی می‌گویند یک نفر درخت تو را شکست، در حالی که من خودم فرد را ندیدم که درخت من را بشکند، چون دیگران می‌گویند، اگر خبر آنان برای من معتبر باشد، به آن عمل می‌کنم. پس اعتماد به خبر دیگران، تاحدی پذیرفته شده است. اگر خبر از راه‌های گوناگون به انسان برسد؛ در حدی که فرد یقین پیدا کند به آن خبر متواتر اطلاق می‌شود. اما اگر خبری را یک نفر آورد و فرد هم از آن خبر به یقین نرسد؛ حداقل برای عمل به خبر واحد باید اطمینان پیدا کند. در آیه شریفه به همین مطلب اشاره می‌کند که خبر فاسق یقین‌آور نیست؛ باید تحقیق شود اگر اطمینان کردید عمل کنید. (تفسیر المیزان، علامه طباطبایی، ج ١٨، ص ٤٩٣- ٤٩٠).

این موضوع در شرایط کنونی که اخبار از منابع مختلف و گاه ناموثق منتشر و گاه خبری در کمتر از چند دقیقه در جهان پخش می‌شود بسیار اهمیت دارد. آن‌چنانکه شنوندگان خبر تا از صحت و سقم خبری مطمئن نشده‌اند نباید آن خبر را پخش کنند. همچنین هر کس با ابزار پیشرفته کنونی می‌تواند به انواع مختلف یک خبر را بیان و منتشر کند؛ به این جهت بجاست همگان تا از خبری مطمئن نشده‌اند آن را پخش نکنند. زیرا قرآن کریم خبر می‌دهد احتمال پشیمانی از انتشار خبری که به آنان اطمینان نیست وجود دارد. انسان مومن نباید زودباور و سطحی باشد، زیرا ایمان با زودباوری سازگاری ندارد از طرفی کار فاسق ایجاد فتنه بین مسلمانان است. با تحقیق و بررسی، می توان از رشد فتنه و کار افراد فاسق جلوگیری کرد (تفسیر نور، قرائتی، ج ١١، ص ١٦٩).

از انتشار اخبار مربوط به زندگی خصوصی مردم بپرهیزید

این آیه در مورد خبرهای مربوط به اجتماع دستور تحقیق و تفحص می‌دهد. اما اخبار زندگی شخصی مردم که اثری در زندگی دیگران ندارد و به انسان‌های دیگر مربوط نمی‌شود، شامل آیه نشده و همه باید از پخش کردن این نوع اخبار خانوادگی مربوط به یک شخص خاص و زندگی خصوصی وی پرهیز کنند. واژه فسق ٥٤ بار در قرآن کریم به کار رفته است؛ از جمله:

الف) انحرافات فرعون و قومش "إنهم کانوا قوما فاسقین" (سوره مبارکه نمل، آیه ١٢).

ب) افراد منافق"إن المنافقین هم الفاسقون" (سوره مبارکه مائده، آیه ٤٧).

ج) حیله‌گران "بما کانوا یفسقون" (سوره مبارکه اعراف، آیه ١٦٣).

د) کسانی که امر به معروف و نهی از منکر را ترک کردند" أنجینا الذین ینهون عن السوء و أخذنا الذین ظلموا . . . بما کانوا یفسقون" (سوره مبارکه اعراف، آیه ١٦٥).

ه) گناهان علنی و انحرافات جنسی و شهوت‌رانی "رجزا من السماء بما کانوا یفسقون" (سوره مبارکه عنکبوت، آیه ٣٤).

و) خوردن غذاهای حرام "حرّمت علیکم المیتة و الدم . . . ذلکم فسق" (سوره مبارکه مائده، آیه ٣).

ز) کسانی که به زنان پاکدامن تهمت زنند "یرمون المحصنات . . . اولئک هم الفاسقون" (سوره مبارکه نور، آیه ٤).

از آیات فوق مشخص می‌شود فاسق شخصی است که گناهان کبیره را آشکارا انجام می‌دهد.

در مورد ضرورت پخش اخبار نادرست یا اخباری که از اشخاص فاسق به دست انسان می‌رسد باید توجه کرد اخباری که به دین نسبت می‌دهند هم زیاد است. بنابراین پیامبر اکرم (ص) در سال آخر عمر شریفشان در سفر حج فرمودند: کسانی که خبرهای دروغ از من نقل می‌کنند، زیاد هستند و در آینده هم زیاد خواهند بود، هر کس آگاهانه به من نسبت دروغ بدهد، جایگاهش دوزخ است. هر چه از من شنیدید به قرآن و سنت عرضه کنید، اگر موافق آن دو بود بپذیرید و اگر نبود، رد کنید. (بحار الانوار، علامه مجلسی، ج ٢، ص ٢٢٥. همچنین تفسیر نور، قرائتی، ج ١١، ص ١٦٨-١٦٦).

منظور پیامبر اکرم (ص) از عرضه اخبار به قرآن کریم، یعنی کسانی که علم به قرآن دارند و قرآن ناطق هستند؛ یعنی همان اهل بیت پیامبر. بنابراین تنها راه مطمئن برای طی کردن مسیر  انسانیت؛ توسل به قرآن و اهل بیت پیامبر اکرم (ص) است؛ زیرا فقط آنان از خطا مصون و محفوظ هستند.