شاید این طور به نظرتان بیاید که با دفاع از پایان نامه و گرفتن نمره ۱۸ یا ۲۰ و صحافی کردن حاصل ماه ها دسترنج شما، کار این پایان نامه ها هم تمام شد، حتی امکان دارد سال به سال سراغ پایان نامه خود هم نروید و گاهی برای نشان دادن مهم ترین سند افتخار علمی تان به اطرافیان، خاکی از روی جلدش بتکانید و نگاهی به آن بیندازید.
باید بگوییم هر چند شما دیگر با پایان نامه خود کاری ندارید، اما جایی در دل تپنده خیابان انقلاب وجود دارد که تا قبل از ممنوعیت دریافت کاغذی پایان نامه ها، میزبان تعداد چشمگیری از پایان نامه ها و رساله های دانشجویان تحصیلات تکمیلی بود و البته هنوز هم به طور محدود و خاص این آثار را می پذیرد.
پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران که در اصطلاح به آن ایرانداک می گویند زیرمجموعه وزارت علوم، تحقیقات و فناوریو یکی از مهم ترین آرشیوهای علمی ایران است.
البته چند سالی می شود که ایرانداک دیگر پایان نامه های چاپی را نمی پذیرد و تنها به دریافت فایل پایان نامه ها بسنده می کند؛ اما مخزن بزرگی برای نگهداری از این آثار چاپی که گنج های ملی کشور هستند، در دل ایرانداک تعبیه شده و مانند کتابخانه های بزرگ و حرفه ای، از این پایان نامه ها و رساله ها نگهداری می شود.
پایان نامه یا پارسا
ایرانداک اصطلاحی دیگر را برای پایان‌نامه و رساله ها در نظر گرفته است و به طور خلاصه اگر پایان‌نامه و رساله را کنار هم بگذاریم، نام پارسا شکل می گیرد که ترکیبی از پایان نامه و رساله است.
سری به ایرانداک زدیم تا از نزدیک در جریان نگهداری این پارساها قرار گیریم و دانشجویان قدیم و جدید بدانند سرانجام پارساهای شان به کجا ختم می شود.
تا چندی قبل دانشجویان برای بهره‌مندی علمی از آرشیو ملی پایان‌نامه‌ها مجبور بودند از شهرستان به ایرانداک مراجعه کنند تا بتوانند منابع علمی پایان نامه‌های خود را تکمیل کنند اما این مرکز تخصصی برای رفاه حال دانشجویان شهرستانی امکان جستجوی اینترنتی را در میان انبوهی از پایان نامه ها در سایت خود فعال کرده است و دیگر نیازی به مراجعه حضوری و تحمل رنج راه دور نیست.
گنجی نهان در دل یک ساختمان ۵۰ ساله
ایرانداک گنجی نهان در دل خود دارد که شاید برای دانشگاهیان هم جالب باشد؛ در ادامه گزارش به این گنج نهان هم می پردازیم.
پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران در دل خیابان انقلاب و حدفاصل چهار راه ولیعصر و فلسطین قرار دارد. ساختمانی چند طبقه و قدیمی که بنای آن سال ۱۳۴۷ گذاشته شد. ایرانداک هر چند از آن سال آغاز به کار کرد، اما پایان نامه هایی با قدمت بیش از ۷۰ سال هم دارد.
ایرانداک که از سال ۱۳۸۸ به این نام خوانده می‌شود، بر پایه گاه‌شمار و همچنین نخستین سند در این زمینه یکم مهر ماه ۱۳۴۷ با نام «مرکز اسناد ایران» تأسیس شد. هنوز استادان، دانشجویان و پژوهشگران در ایران و جهان ایرانداک را به خوبی و بیش از دیگر نام‌ها می‌شناسند و به‌کار می‌برند. نمایه‌نامه «اسکوپوس» با این نام ده‌ها اثر را از سال ۱۹۷۱ نمایه کرده است و موتور کاوش «گوگل» با این نام بیش از یکصد هزار صفحه را بازیابی می‌کند.
وارد حیاط این ساختمان که می شویم، هر طبقه از این ساختمان یک رنگ مجزا برای نشاط کارمندان و البته مراجعه کنندگان دارد که در نوع خود جالب توجه است.
به محض اینکه از درب کوچک سبز رنگ وارد ساختمان اصلی ایرانداک می شوید و تا زمانی که منتظر آسانسور هستید، چشم به سالنی بزرگ می افتد که مخزن اصلی نگهداری از پایان نامه هاست، اما درب آن قفل است و مراجعه کنندگان اجازه ورود به آن را ندارند. اینجا همان گنج نهان ایرانداک است.
مهدی محمودیان رئیس اداره ثبت و فراهم آوری اطلاعات در ایراندک در این گزارش میدانی همراهمان شد و ما را با بخش های مختلف ایرانداک آشنا کرد.
یکی از قسمت های پنهان و خاص این آرشیو ملی، بخش نگهداری از خاص ترین پایان نامه ها در کشور است. پایان نامه های قدیمی شامل اولین پایان نامه در ایران، نخستین پایان نامه هایی که به صورت دست نویس و به زبان فارسی و انگلیسی نگاشته شده اند و اولین پایان نامه ای که یک دانشجوی ایرانی خارج از کشور آن را به رشته تحریر درآورده است.
ابتدا سراغ اولین پایان نامه در ایران می رویم. این پایان نامه در سال تحصیلی ۱۳۲۳ – ۱۳۲۴ توسط «سهراب حقیقت» متولد سال ۱۳۰۰ هجری شمسی از دانشکده دامپزشکی دانشگاه تهران تهیه شد.
موضوع این پایان نامه هم «اجرام شبه عامل پلوروپنومونی و بیماری های مربوطه در ایران» است. روی جلد این پایان نامه نوشته شده است: «برای دریافت دکترای دامپزشکی از دانشگاه تهران». تصورش را بکنید آن سال ها دانشجویان با چه مشقتی این پایان نامه ها را می نوشتند و خبری از امکانات امروزی برای نگارش یک پایان نامه نداشتند.
پارسای دیگری که در این میان جلب توجه می کند مربوط به اولین پایان نامه ای است که یک دانشجوی ایرانی خارج از کشور به نام میرزا علی خان آن را نوشته و دفاع کرده است. این پایان نامه ها هر چند به نظر قدیمی می رسند، اما با گذشت حدود ۷۰ سال سندی با ارزش از سرزمین تحصیل علم در ایران در بیش از نیم قرن گذشته محسوب می شوند، گویی که اصلاً علم از دل این پایان نامه ها خود را عرضه کرده است.
یکی دیگر از پایان نامه هایی که در ایرانداک نگه داری می شود پایان نامه ای دستنویس است که تمام فرمول های ریاضی آن با دست به رشته تحریر در آمده و موضوع این پایان نامه معادلات انتگرال بوده و در مقطع کارشناسی ارشد دانشکده علوم دانشگاه تهران در سال ۱۳۴۸ نوشته شده است.
جنس کاغذ بعضی از این پایان نامه ها از کاغذهای روغنی است که شاید دهه شصتی ها این کاغذها را به خوبی در خاطر داشته باشند.
پارساهای میکروفیلمی
تصورش را نکنید که از همان ابتدا پایان نامه ها و رساله ها به صورت کاغذی نوشته و بعد هم دفاع می شدند. بعد از اولین پایان نامه ها حدود ۱۰ تا ۱۵ سال که جلوتر بیایم به پارساهایی از جنس میکروفیلم می رسیم که تهیه کردن آنها از پایان نامه های خاص هم سخت تر به نظر می رسد؛ چرا که دانشجو باید از تک تک مراحل عملی کار خود عکس می گرفت و در قالب میکروفیلم به استاد تحویل می داد.
از خاص ترین پایان نامه ها که بگذریم به سراغ پایان نامه هایی می رویم که در قالب میکروفیلم به ایرانداک تحویل داده می شد. پیش از آنکه پایان نامه های کاغذی در اختیار ایرانداک قرار بگیرد، پایان نامه به صورت میکروفیلم هایی تهیه می شد و دانشجویان قدیمی بر اساس این پایان نامه ها نمره دریافت می کردند. به جرأت می توان گفت پایان نامه های فعلی خیلی راحت تر از ۵۰ تا ۶۰ سال گذشته نوشته می شوند.
تصورش را بکنید شاید برای به تصویر کشاندن چنین پایان نامه ای یک سال زمان از دانشجو گرفته می شد تا این پایان نامه را عکاسی کرده و در قالب میکروفیلم به استادش تحویل دهد.
ایرانداک درحال حاضر تعداد زیادی از این پایان نامه ها را در کشوهایی مخصوص نگهداری می کند. دستگاه هایی نیز از کشور آلمان برای خواندن این میکروفیلم‌ها در دل ایرانداک وجود دارد که آن زمان این میکروفیلم ها را می خواند.
در یکی از طبقات ایرانداک که هوایی گرم و به شدت نفس گیر دارد، قرار است موزه ای برای نگهداری از پایان نامه ها راه اندازی شود؛ حتی پایان نامه هایی که در قالب میکروفیلم و در مخزن هایی که در عکس می بینید، نگهداری می شوند.
پایان نامه های چاپی تنها تا سال ۹۴ اجازه ورود به ایرانداک یافتند، اما بعد از آن قرار شد دانشگاه ها فقط فایل های طبقه بندی نشده (غیرمحرمانه) پایان نامه ها را به ایرانداک ارسال کنند البته در سال ۹۶ نیز تعداد زیادی از پایان نامه ها در قالب لوح های فشرده به دست ایرانداک می رسید که بخشی هم برای این سی دی ها تعبیه شده، اما از توان ایرانداک خارج بود که بتواند باز هم با حجم وسیعی از این لوح های فشرده مواجه باشد. در نتیجه از سال ۹۶ به بعد لوح های فشرده هم دیگر اجازه ورود به ایرانداک پیدا نکردند. در حال حاضر تنها یک فایل تمام متن از پارسای دانشجویان دریافت و تحت وب نگهداری می شود.
ایرانداک اما در بخش دیگری از مخزن پایان نامه ها، پارساهایی از دانشجویان ایرانی خارج از کشور را هم نگهداری می کند و از آبان ماه سال گذشته این پارساها هم تحت وب شده و از آبان سال گذشته فایل این آثار مورد قبول ایرانداک است.
اکنون حدود ۳۷۰ هزار فایل پایان نامه در ایرانداک ثبت شده و بیش از ۵۰۰ هزار پایان نامه چاپی در ایرانداک وجود دارد.
محمودیان در مورد سرنوشت این پایان نامه ها می گوید: این پارساها آرشیو ملی کشور هستند و به هیچ عنوان امکان نابودی شان وجود ندارد و تا سال ها و قرن ها نگهداری می شوند؛ اصلاً مسئله نابودی این پایان نامه ها که قبلا مطرح بود، اشتباه است.
در راهروی های طبقات ایرانداک که قدم می زنیم بوی کاغذ را حس می کنیم. این ساختمان بیش از نیم قرن خاطره و روزهای سخت و شیرین داشته و دارد. قدمت این ساختمان البته یک پیام دیگر هم دارد و آن اینکه تا پایان‌نامه می نویسیم ایرانداک هم هست که این پایان نامه ها را در دل خود نگهداری کند.
راهروی قدیمی ایرانداک قصه روزهایی را در دل خود دارد که در بیش از ۵۰ سال پایان نامه ها را ابتدا دستی، بعد ماشینی و حال با کامپیوتر ثبت می کنند تا این طلاهای ارزشمند علمی جایی برای بقا داشته باشند.