هنگامی که توافق برجام میان جمهوری اسلامی ایران و گروه موسوم به ۱+۵(روسیه،چین،انگلیس،آمریکا، آلمان و فرانسه) در ۲۳ تیر ۱۳۹۵ به نتیجه رسید، همه کشورهای طرف این توافق، متعهد به اجرای متوازن تعهدات در قبال برجام و در قبال ایران شدند.
فرایندی که در ژنو آغاز و سپس در لوزان سوییس استحکام یافت، نهایتا در هتل کوبورگ وین با بیانیه مشترک میان «محمدجواد ظریف» وزیرخارجه ایران و «فدریکا موگرینی» مسوول سیاست خارجی اروپا شکل رسمی به خود گرفت.
اما خروج آمریکا از برجام در اردیبهشت۹۷،این توافق چندجانبه بین المللی را وارد شرایط خاصی کرد. پس از خروج آمریکا از برجام، ایران و گروه کشورهای ۱+۴، در فاز عملیاتی وارد مرحله تازه ای شدند، مرحله ای که با خروج دولت ترامپ از این توافق و تعلیق تعهدات برجامی، اروپا به عنوان شریک اقتصادی ایران بایستی نقش خود را به طور کامل ایفا می کردند.
اکنون پس از ثبت ساز و کار ویژه تجارت ایران و اروپا(اینستکس) و سه گام عملی ایران برای کاهش تعهدات برجامی در مقابل خروج آمریکا و بی عملی اروپا، برجام در وضعیت ویژه ای قرار گرفته است؛ به نحوی که "فدریکا موگرینی" مسوول سیاست خارجی اروپا در نشست کمیسیون مشترک برجام در نیویورک گفت که "حفظ برجام مشکل تر شده است".
اما ورای این کنش وواکنش های رسمی سیاسی و تحولات برجامی در حوزه دیپلماسی رسمی و میان تصمیم گیران سیاسی باید دید مردم اروپا به عنوان تصمیم گیر نهایی در دموکراسی اروپایی چه دیدگاهی نسبت به توافق بین المللی برجام دارند.
مردم اروپا درباره برجام چه می گویند؟
شورای روابط خارجی اروپا روز یکشنبه در تازه ترین گزارش خود اعلام کرد، نتایج نظرسنجی این شورا حاکی است که بیشتر مردم اروپا از توافق هسته ای با ایران حمایت می کنند.
براساس نتایج نظرسنجی شورای روابط خارجی اروپا که در پایگاه اینترنتی این شورا منتشر شد، تنها ۱۷ درصد مردم فرانسه و ۱۶ درصد مردم آلمان و هلند با حفظ این توافق مخالف هستند، اما مردم سایر کشورهای اروپایی از آن حمایت می کنند.
همچنین شهروندان اتحادیه اروپا ترجیح می دهند در مورد درگیری ها بی طرف بمانند.
این رویکرد اروپایی ها درحالی صورت می گیرد که پس از دستیابی همه طرف های مذاکره کننده ۱+۵ به توافق برجام، شورای امنیت سازمان ملل به عنوان تنها مرجع سیاسی- امنیتی و حقوقی پاسداری از امنیت و صلح بین‌المللی، با صدور قطعنامه ۲۲۳۱، به طور رسمی از این توافق حمایت و با گنجاندن آن در حقوق بین الملل، عمل به برجام را به صورت قانونی الزام آور کرد. چنین روندی نشان می دهد که برجام به عنوان یک الزام سیاسی- امنیتی و حقوقی بایستی از سوی همه کشورها عمل شود.
اما در فضای کنونی، به نظر می رسد که اروپا نتوانسته به تعهدات برجامی خود در زمان و متناسب اقدامات ایران عمل کند.
این درحالی است که آژانس بین المللی انرژی اتمی در ۱۵ گزارش خود، اجرای تعهدات برجامی جمهوری اسلامی ایران را مورد تایید قرار داده است.
محمد جواد ظریف وزیر خارجه ایران در مسیر بازگشت از نیویورک به ایران و در توقف کوتاهی در فرانکفورت آلمان با حضور در جمعی از ایرانیان مقیم این شهر اظهار داشت: دو سال است که دولت آمریکا سیاست فشار حداکثری خود را با حداکثر خشم و نفرت علیه مردم بزرگوار ایران دنبال کرده است.
ظریف تاکید می کند؛ در اروپا وقتی با رئیس جمهوری یک کشورعضو دائم شورای امنیت و دارای بمب اتم وارد صحبت می شویم او به ما می‌گوید بدون اجازه ترامپ نمی توانم کاری انجام دهم. اروپا ۵ ماه هست که تلاش می کند معادل فروش نفت ایران به ما اعتبار بدهد تا ایران در برجام بماند ولی نتوانسته حتی این کار کوچک را انجام دهند چرا که از طرف ارباب خود حتی اجازه ندارد برای امنیت خودش از پول خودش خرج کند.
چنین اظهاراتی از ظریف نشان می دهد که اساسا اروپایی ها ورای هزینه-فایده توافق برجام برای اروپا، از ظرفیت کنش عملیاتی در برابر دولت ترامپ و خواسته های آن برخوردار نیستند.
انفعال عملیاتی اروپا در مقابل دولت ترامپ
دونالد ترامپ رئیس جمهوری آمریکا از زمانی که پای در کاخ سفید گذاشت، سیاست تغییر و خروج از قوانین را کلید زده است؛ از حذف اعضای کابینه و دولتمردان تا لغو پیمان‌های دولت های سابق و نقض قوانین بین‌المللی و تعهدات آمریکا.
خروج از معاهده‌های آب وهوایی پاریس، برجام، توافق موشک‌های هسته‌ای میان برد، آسیا - پاسیفیک (تی پی پی)، پیمان جهانی سازمان ملل برای بهبود مهاجران و پناهندگان، تعلیق عضویت آمریکا در شورای حقوق بشر سازمان ملل و سازمان علمی و فرهنگی یونسکو، توقف کمک‌های داوطلبانه به برخی نهادهای سازمان ملل، به رسمیت شناختن حاکمیت رژیم صهیونیستی بر جولان اشغالی سوریه و قدس شریف برخلاف قطعنامه‌های صریح شورای امنیت، افزایش تعرفه‌های تجاری با اعضای اتحادیه اروپا، چین و ... به بهانه ناعادلانه تجارت دوسویه از جمله اقدامات ترامپ بوده که خشم جامعه جهانی را در پی داشته است.
چالش‌های متعددی که ترامپ از زمان روی کار آمدن در کاخ سفید با جامعه جهانی و مناسبات این کشور با اتحادیه اروپا ایجاد کرده، سبب شده تا رهبران قاره سبز بدنبال راهکاریی برای برون رفت از این چالش ها باشد.
به اعتقاد تحلیلگران، اروپا اکنون بر سر دو راهی وابستگی یا استقلال از آمریکا قرار دارد. اروپایی ها به دلیل فقدان ظرفیت عملیاتی و انفعال در دفاع از آنچه که خود مذاکره کرده اند، قادر نیستند تا تعهدات برجامی خود را به درستی انجام دهند.
به نظر می رسد اکنون برجام با دو تهدید عمده روبه روست؛ استراتژی پسابرجامی دولت ترامپ و فقدان یک راهبرد مشخص از سوی اروپا برای دیپلماسی چندجانبه، این دو مولفه هم پیوندی گسترده ای با روح و جسم برجام پیدا کرده و چشم انداز این نماد دیپلماسی چندجانبه را تیره و تار کرده است. اما باید دید پس از دیپلماسی ایران و اروپا در سازمان ملل متحد آیا ما شاهد تشکیل نشست ۱+۵ برای حفظ برجام خواهیم بود؟موضوعی که احتمال آن را رئیس جمهوری قبل از سفر روز گذشته به ارمنستان طرح کرد.
آقای روحانی با بیان اینکه در نیویورک هم طرحی را برای امنیت منطقه هرمز ارایه کردیم و هم در زمینه مسایل جهانی بحث داشتیم، اظهارداشت: با گروه ۱+۴ در سطح وزیران جلساتی برگزار و موضوعاتی بررسی شد. آمادگی‌هایی هم برای برگزاری ۱+۵ به وجود آمده که چهارچوب‌های آن مورد توافق همه طرف‌ها قرار گرفته بود. یعنی چهارچوب آن مورد توافق هفت کشور بود که در جلسه چهارشنبه بیشتر درباره آن توضیح می دهم. به اعتقاد من یک گام و قدم مهمی برداشته شد که این گام می‌تواند به شکل‌های دیگر ادامه پیدا کند.