توانمندی‌های بالقوه نوزاد با رفع نیازهای اولیه و مراقبت‌های افراد آموزش دیده شکل می گیرد و بی توجهی به هر یک از این موارد منجر به عقب ماندن کودک در هر یک از توانمندها می‌شود . این توانمندی‌ها شامل مهارت‌های اجتماعی، چگونگی واکنش به رویدادها، کنترل احساسات، توانمندی برای حل مشکلات پیچیده، اعتماد بنفس، خیرخواهی و تمام صفاتی است که میتواند موجب تعالی یک کشور شود.
هر نوزاد با صد میلیارد سلول کامل مغز (نورون) از بدو تولد برای یادگیری و ارتباط گیری با دنیای پیرامون خود آمادگی دارد، از تولد به بعد ما شاهد رشد کیفی مغز هستیم. رشد کیفی به سبب فعالیت ها و تجربه‌های نوزاد به دست می آید و وابسته به امکاناتی است که به طور مستقیم و غیر مستقیم برای کودک فراهم شده و محرک ها و ارتباط های مناسب و مستمر بخشی از این رشد کیفی ر اسبب می شود.
در گذشته رشد کودک را منحصر به رشد جسمی می پنداشتند اما از اواخر قرن ۱۹ این آگاهی شکل گرفت که رشد کودکان را باید در ابعاد مختلف دید، مغز کودک از لحظه تولد آماده یادگیری است و مغز تا ۶ سالگی ۹۰ درصد رشد می کند.
در انتهای قرن ۲۰ کارشناسان مسائل کودکان به این آگاهی دست یافتند که رشد جنبه های متنوع و پیچیده دارد و محدود کردن رشد کودک به یکی از این ابعاد موجب اختلال های اساسی در زندگی کودک می شود. به همین دلیل نظریه "رشد همه جانبه کودکان " مطرح شد و تمام جنبه های رشد کودکان مورد توجه قرار گرفت و بر فراهم کردن شرایط مناسب برای بروز رشد همه جانبه تاکید بسیار شد.
امروزه برخی از روانشناسان بر این باورند که کودکان در حوزه های جسم، حرکت، عواطف، روابط اجتماعی، شناخت و حتی در حوزه کلامی نیز رشد می کنند و همه حوزه ها مهم بوده و نیازمند توجه و زمینه سازی هستند، این مراقبت ها زمینه ساز عملکرد آنها در بزرگسالی بوده و هر یک از ابعاد رشد ویژگی و اصول و مبانی دارد و شامل مهارت ها، استعداد ها، ظرفیت های ویژه خود است.
مهارت‌های پایه‌ای در کودکان
فاطمه جعفری روانشناس کودک در این زمینه به خبرنگار ایرنا می گوید: توانایی ها و ظرفیت ها در هر یک از ابعاد رشد، در میان کودکان عمومی و پایه ای است، یعنی هر کودک به صورت بالقوه این توانایی ها را دارد و اگر در مسیر رشد و شرایط مناسب قرار گیرد و نیازهایش بر آورده شود، می تواند مهارت های پایه ای را از خود بروز دهد.
وی ادامه می دهد: استعدادها به خودی خود، به سختی می تواند به ظهور برسد و لازم است، والدین، پرستاران و مربیان کودک این فضاها و موقعیت ها را فراهم کنند و با مشاهده نشانه ای از توانایی های پایه ای کودکان، زمینه های رشد و بروز این توانایی را فراهم کنند تا کودک بتواند در زمانی که هر یک از این موارد با تفاوت‌های فردی او مناسب است، به حداکثر استعدادها و توانایی های خود دست یابد.
اهمیت دوران بارداری بر توانایی های کودک
این استاد دانشگاه آزاد اسلامی می گوید: برای توانمند سازی مغز مراقبت همه جانبه از اوان دوران کودکی حتی چند ماه قبل از بارداری از اهمیت ویژه ای برخوردار است و کمبودهای تغذیه ای در دوران بارداری و به ویژه در نخستین سال‌های زندگی می تواند بر آینده کودکان اثر بگذارد.
جعفری تصریح می کند: کمبود هایی مانند آهن، ید و محرومیت از شیر مادر می تواند حدود ۳۰ امتیاز از بهره هوشی کودک را کم کند و اگر این کودک با وزن کم هم به دنیا آمده باشد باز حدود پنج امتیاز جمعا ۳۵ امتیاز از بهره هوشی را از دست می دهد که این اثر گذاریها بیشتر در اولین سال‌های زندگی رخ می دهد و بعد جبران نمی شود.
وی می گوید: وقتی درباره غفلت کردن از دوران کودکی صحبت می شود، می توان تعداد کل تولد های مناطق محروم را در ۳۰ امتیاز هوشی ضرب کرد و مشاهده کرد که در کل کشور به طور مستمر چه غفلتی صورت می گیرد و چه توانایی ها و ظرفیت هایی از دست می رود.
حق نداریم نیازهای کودک را نادیده بگیریم
جعفری تاکید می کند: حق نداریم نیازهای امروز کودک را نادیده بگیریم چون فردای کشور براساس توان و بهره هوشی کودکان امروز شکل می گیرد و این نسل نو میتواند در عرصه های مختلف از علم، اقتصاد و هنر تا ارزشهای متعالی بدرخشد و نماینده ایرانی با توانمندی‌های فراوان باشد.
وی می افزاید: غفلت کردن از کودک و مادر باردار یا شیرده غیر قابل جبران است، یعنی آنها را در چرخه مراقبتی مورد توجه خاص قرار ندادن، با کودک بازی نکردن، او را در آغوش نگرفتن، با او به گرمی صحبت نکردن، محبت نکردن، لمس نکردن، یعنی مغز آماده یادگیری او را به حال خود رها کردن و این نه تنها مانع رشد و بالندگی او می شود بلکه یک ذخیره مهم کشوری به هدر می رود.
این روانشناس اظهار می دارد: دانش امروز نشان داده که در دوران کودکی ارزشهای انسانی وهدف‌های متعالی بنا گذاشته می شود و پایه های خصلت های خوب مانند هدفمند کردن، انگیزه داشتن و رعایت حقوق دیگران در این سال ها ساخته می شود و چگونگی تامین این نیاز ها خود نیاز به توجه دولتمردان، سیاستگذاران و اندیشمندانی دارد که به آینده کشور علاقمندند و به آن عشق می ورزند.
کودک به توجه نیاز دارد
رضا معتمد روانشناس دیگری نیز در این زمینه به خبرنگار ایرنا می گوید: مراقبت برای رشد و تکامل کودکان خردسال فقط به آنچه در دوران کودکی می‌گذرد، نیست، بلکه به آنچه کودک برای رشد و نمو خود نیاز دارد نیز معطوف می شود.
وی ادامه می دهد: برای اینکه کودک بتواند سالم و طبیعی تکامل یابد، باید نیازهای اصلی برای نگهداری، تغذیه و سلامتی او تامین شود، لازم است نیازهای او برای تاثیر متقابل، تقلید، عواطف، ایمنی و یادگیری در اثر کشف و جستجو نیز برآورده شود.
معتمد گفت: پشتیبانی از رشد و تکامل اولیه کودک نه تنها نتایج سرشاری برای والدینش دارد، بلکه در بلندمدت موجب توانایی برای ایفای نقشی مفید در جامعه نیز می‌شود، توجه به کودکان در سال‌های اولیه زندگی موقعیت بسیار مناسبی برای جلوگیری یا کاستن از اشکالات یادگیری است و دارای منافع ماندگاری برای افراد و اجتماع است.
این روانشناس توضیح می دهد: والدینی که ارزش ها و اخلاق زندگی را رعایت می‌کنند یک الگوی عالی برای کودکان خود هستند، والدین باید در تکامل و رشد شخصیتی کودک خود نقش موثری داشته باشند. آنها نه تنها باید بتوانند کودکانی موفق و با اعتماد به نفس تربیت کنند بلکه باید اهمیت ارزشهای جامعه را نیز به کودک بیاموزند و مزایای بلند مدت آن را در زندگی به کودک نشان دهند.
۲ سالگی دوران طلایی کودک
معتمد افزود: کودک در خانواده منسجم و در تعامل با والدین خود یاد می‌گیرد که مشکلات پیچیده زندگی با روش‌هایی آرام و ساده قابل حل هستند زیرا موثرترین سال های زندگی کودک دو سالگی است و این سن بهترین زمانی است که باید بر روی کودکان خود کار کنید، والدین باید بیشترین تعامل با کودک را داشته باشند، از این رو رفتار و شخصیت والدین بر روی زندگی کودک در آینده تاثیر به سزایی دارد و در شکل گرفتن شخصیت کودک موثر است.
وی می گوید: اگر والدین در این زمان انرژی کافی برای رشد شخصیتی کودک خود صرف کنند، کودکانی با اعتماد به نفس، متین و موفق در آینده خواهند داشت و نگرانی از بابت سنین بزرگسالی و تصمیم گیری‌های وی ندارند.