در سالهای اخیر باستان‌شناسان و کارشناسان میراث فرهنگی نسبت به بعضی از پروژه‌های عمرانی شهرداری در مکان های تاریخی شهر اصفهان انتقاد داشته‌اند و معتقدند حفاری‌ها و ساخت و سازها پیش از ساز و کارهای اصولی باستان‌شناسی، آثار تاریخی و لایه‌های باستانی را تخریب و مخدوش کرده است.
به تاکید این کارشناسان کار باستان‌شناسی هیچ گاه با جدیت در شهر اصفهان دنبال نشده و بسیاری از عملیات باستان‌شناسی از جمله در چهارباغ عباسی بعد از تصمیم‌های مدیران برای ایجاد ساختارهای شهری انجام گرفته و پیش از آن کمتر عملیات باستان‌شناسی به شکل کامل و اصولی انجام شده است.
کف‌سازی و سنگفرش در چهارباغ ، احداث زیرگذر و میدان امام علی در محدوده میدان عتیق و راه اندازی ایستگاه تله کابین در حریم شاه دژ بر فراز کوه صفه ،همه اقداماتی بوده‌اند که در سالهای اخیر توسط شهرداری اصفهان انجام شده و مخالفت‌های زیادی را از سوی کارشناسان و فعالان میرث فرهنگی به همراه داشته است. اینها اما موارد اخیر حفاری و ساخت و ساز در محوطه های ارزشمند از دیدگاه باستان شناسی است و باید حفاری‌ها برای عبور مترو از چهارباغ عباسی، تبدیل قسمت‌های زیادی از تپه اشرف، تنها تپه باستانی شهر اصفهان به خیابان و تخریب حمام خسرو آغا باز به بهانه احداث خیابان را به این فهرست افزود.
اما و اگرهای رویکرد باستان‌شناسی در شهر اصفهان
دکتر علیرضا جعفری زند، یکی از باستان‌شناسانی است که نسبت به آنچه که در این حوزه شهر اصفهان می‌گذرد انتقاد دارد. به تعبیر این کارشناس و باستان‌شناسان دیگر، باستان‌شناسی در اصفهان هیچ‌گاه جدی گرفته نشده و رویکرد باستان‌شناسی در این شهر معنایی ندارد.
جعفری زند در گفت و گو با ایرنا با تاکید بر لزوم احیا ساختار باستان‌شناسی در اصفهان از شیوه باستان‌شناسی در این شهر انتقاد کرد و گفت: کارهایی که در این راستا در اصفهان انجام گرفته همه مربوط به دهه‌های شصت و هفتاد میلادی است که هیات های ایتالیایی در مسجد جامع اصفهان کار کردند و بعد از آن کاوش های باستان‌شناسی در شهر اصفهان به هیچ وجه جدی گرفته نشده است.
وی آنچه در باستان‌شناسی اصفهان برای آثار تاریخی این شهر می‌گذرد را روندی کجدار و مریز می‌داند که تنها در اجرای پروژه‌های شهری و ساخت و سازها به فکر متولیان آثار تاریخی می‌رسد. نویسنده کتاب «اصفهان پیش از اسلام » به ایرنا در این باره گفت: تنها هشدارم به مسئولان این است که تا قبل از اینکه آثارمان به خاطر ساخت و سازهای شهری نابود نشده به فکر آنها باشیم و این هیچ راهی به جز توجه بیشتر به باستان‌شناسی و اصلاح ساختار آن در اصفهان ندارد.
روند کجدار و مریز باستان‌شناسی در پروژهای شهری اصفهان
پیشتر در چهارباغ عباسی، در پروژه کف‌سازی این خیابان تاریخی، از دروازه دولت تا آمادگاه، محورهای کناری و محور میانی که از اهمیت بالایی به لحاظ باستان شناسی و تاریخی برخوردار بود بتن‌ریزی و سنگفرش شد.
اداره میراث فرهنگی اصفهان مدعی است که این محدوده از خیابان چهارباغ عباسی کاوش شده و مورد تایید آنهاست اما کارشناسان نسبت به این اقدامات باستان شناسی در خلال پروژه‌های شهری انتقاد می‌کنند؛ چیزی که جعفری زند با صراحت، آن را روندی کجدار و مریز می‌خواند که باستان شناسی شهر اصفهان و آثار تاریخی اش گرفتار آن هستند.
آن طور که جعفری زند می‌گوید، پیش از اجرای پروژه کف‌سازی چهارباغ با پیگیری کارشناسان برای لزوم کاوش باستان شناسی در ماجرای عبور مترو، متولیان مجبور به کاوش نیمه کارهای در چهارباغ شدند. در این کاوش‌ها گمانه زنی‌هایی توسط دکتر جاوری انجام و کف اصلی چهارباغ درست روبه روی خیمه گاه پیدا شده بود اما همان زمان این کاوش های نیمه کاره توسط شهرداری وقت متوقف شد.
بخش مهمی از چهارباغ، محدوده دروازه دولت تا آمادگاه با وجود نظر کارشناسان مبنی بر لزوم کاوش‌های باستان شناسی، بتن‌ریزی و سنگفرش شد اما حالا مدت کوتاهی ست که کارگاه‌های باستان شناسی در محدوده آمادگاه تا سی سه پل برپا و هیات باستان شناسی تحت سرپرستی محسن جاوری در حال کاوش است؛ کاوشی دیرهنگام که معلوم نیست چه نتایجی برای عملیات پیش رفته در چهارباغ داشته باشد. آیا این نتایج می تواند ورق را برای چهارباغ برگرداند؟!
جعفری زند هرچند این اقدام را دیر می‌داند اما امیدوار است با کاوش‌های باستان‌شناسی در فاصله آمادگاه تا سی و سه پل، مشکلات و ابهامات راجع به آب نماها و حوض های میانی حل شود.
از نابودی شناسنامه‌های تاریخی در میدان عتیق تا بی‌توجهی به تپه اشرف
این باستان‌شناس باز گریزی به گذشته نه چندان دور در یکی از محوطه‌های تاریخی شهر اصفهان می‌زند. خیابان عبدالرزاق، میدان کهنه اصفهان که برای ساخت میدان امام علی و زیرگذر آن حفاری‌های گسترده شد و بدون کار باستان شناسی اصولی، بسیاری از اسناد تاریخی شهر اصفهان به بهانه احیا میدان عتیق و ساخت بازار از بین رفت.
جعفری زند در این رابطه گفت: خیابان عبدالرزاق رکن اصلی کاوش‌های باستان شناسی برای شناخت اصفهان در تمام ادوار تاریخی چه پیش از اسلام و چه پس از اسلام بود که بدون هیچ کاوش باستان‌شناسی درخوری جمع شد و تمام اسنادی که زیر زمین نهفته بود از بین رفت.
وی افزود: در استان‌های فارس، خوزستان ،کرمانشاه و آذربایجان حرکت‌های باستان شناسی انجام می‌گیرد ولی اصفهان متاسفانه نسبت به این مساله بیگانه است و هر چقدر تلاش کردیم این را جا بیاندازیم که باستان شناسی در اصفهان اهمیت دارد، نتیجه‌ای حاصل نشد.
جعفری زند درباره وضعیت میراث فرهنگی شهر اصفهان خاطرنشان کرد: درست است که اصفهان با کثرت آثار تاریخی روبه روست و میراث فرهنگی اصفهان تلاش خود را می‌کند اما واقعیت این است که تنها اتفاقی که در اصفهان می‌افتد مرمت مختصری است در بناها و این در مقابل کثرت آثار و اتفاقاتی که می‌تواند در حوزه باستان شناسی بیفتد خیلی خیلی ناچیز است.
جای خالی تفکر باستان شناسی در شهر تاریخی ایران
این کارشناس معتقد است که تاریخ اصفهان در پرده‌ای از ابهام قرار دارد و این شهر نیاز زیادی به باستان‌شناسی دارد. وی در ادامه گفت و گو با ایرنا افزود: کاوش های باستان‌شناسی می‌تواند در رابطه با ترمیم تاریخ اصفهان پیش برود. تاریخ اصفهان خیلی مبهم است. با اینکه در گذشته های دور در هر کجای تاریخ، این منطقه بسیار با اهمیت بوده و می‌دانیم که سکونت در آن اتفاق افتاده اما به لحاظ مستندات تاریخی و از نظر باستان شناسی متاسفانه می‌توانم بگویم چیزی در دست نیست.
جعفری زند رییس هیات باستان شناسی تپه اشرف است، تنها تپه تاریخی شهر اصفهان که در سال 89، عملیات کاوش در آن کلید خورد و با گذراندن 6 فصل به دلیل بودجه‌های ناکافی متوقف شد. در این تپه آثار دوره ساسانی، سلوکی و هخامنشی یافت شد و ماجرای باستان شناسی این تپه در بی توجهی مسولان و عدم پیگیری رسانه‌ها گم شد.
این باستان‌شناس از آنچه که برای حفاظت و مراقبت از این اثر باستانی اصفهان رخ می‌دهد انتقاد کرد و گفت: تپه اشرف، تنها و یگانه تپه باستانی اصفهان است اما این همه سال بر این تپه چه گذشته است؟! بخش بزرگی از این تپه خیابان شد و با این همه ارزش تاریخی تنها هسته ای از آن باقی ماند که آنهم در معرض تسطیح توسط شهرداری و اضافه شدن به فضای سبز بود.
وی بیان داشت: با شروع کاوش‌ها در تپه اشرف قرار بود این مکان به سایت موزه تبدیل شود اما با چه اتفاقی روبه رو شد؟! حتی محصور شدن این تپه به دلیل بن بست هایی که شهرداری ایجاد کرد دچار مشکل شد. کاوش‌های باستان شناسی تپه اشرف در معرض تخریب‌اند و بنابراین به طور کلی تا مساله اورژانسی بوجود نیاید مثل آنچه که برای چهارباغ اصفهان پیش آمد، اصلا رویکرد باستان شناسی در اصفهان وجود ندارد و این است که تفکری تحت عنوان باستان شناسی در اصفهان وجود ندارد.
باستان شناسی اصفهان، پروژه های اورژانسی
جعفری زند دلیل اصلی بی توجهی به باستان شناسی شهر اصفهان را عدم شناخت دانست و آنچه را که در باستان شناسی این شهر روی می‌دهد را بیشتر اقدامات اورژانسی می‌داند که متولیان دیرهنگام به فکر آنها می‌افتند.
وی در همین رابطه افزود: برای شروع عملیات باستان‌شناسی در چهارباغ خیلی دیر به این نتیجه رسیدند. بخش بزرگی از چهارباغ سنگفرش شد و الان گوشه ای از این خیابان در حال کاوش است که طبیعتا خیلی ناچیز است و باید زودتر از این شروع می‌شد.
این کارشناس نسبت به خطر تخریب شناسنامه های تاریخی و باستانی شهر اصفهان هشدار داد و با اشاره به تجاوز به حریم شاه دژ در کوه صفه اسناد مدفون درلایه های تاریخی شهر حتی در ارتفاعات را در معرض خطر و تخریب دانست.
جعفری زند نیز کارشناس دادگستری در پرونده شاه دژ است و آنچه که بر فراز کوه صفه بر این اثر و لایه های باستانی می گذرد را مصداقی دیگر بر بی توجهی به باستان شناسی شهر اصفهان دانست.
جعفری زند در ادامه خاطر نشان کرد: دخل و تصرف‌ها در کوه صفه و شاه دژ هویت این منطقه را مخدوش کرد؛این در حالی است که هیچ اتفاق و رویکرد باستان شناسی به معنای واقعی در آن انجام نگرفت و بسیاری از شواهد از بین رفت.
علمدار علیان، مسئول باستان‌شناسی اداره‌کل میراث فرهنگی استان اصفهان نیز نظر موافقی نسبت به نبود شناخت کافی در حیطه باستان شناسی این استان دارد.
وی اظهارداشت: جایگاه باستان شناسی آنقدرها که باید و شاید در سسیتم ادارای و در استان ما شناخته شده نیست و کمتر مورد توجه واقع شده است. بحث کمبود اعتبارات نیز وضعیتی است که در تمام حوزه ها وجود دارد اما در حیطه باستان شناسی این مشکل کمی حادتر است.
از نگاه علیان، روند باستان شناسی در اصفهان در حال تغییر است و در بیشتر پروژه‌های سطح شهر یکی از نظراتی که صاحب نفوذ است و می‌تواند تعیین کننده باشد بحث‌های باستان شناسی است. این اما برای باستان‌شناسان و کارشناسان میراث فرهنگی کاری است که باید پیش از ساخت و سازهای شهری انجام شود.
به اعتقاد آنها این مساله روند کار باستان شناسی را دچار شتابزدگی و سردرگمی می‌کند و از این جهت آسیب‌های زیادی به پیکره میراث فرهنگی و تاریخی شهر اصفهان زده می‌شود.
بیش از ۲۲ هزار بنا و اثر تاریخی در استان اصفهان شناسایی شده و یکهزار و ۸۵۰ مورد آن به ثبت ملی و چهار اثر آن به نام های میدان امام (نقش جهان)، کاخ چهلستون، باغ فین کاشان و مسجد جامع به ثبت جهانی رسیده است.