پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران وزارت علوم، تحقیقات و فناوری که با عنوان ایرانداک شناخته می شود، در هفته های گذشته از قطع دسترسی به ۴۳۵ هزار و ۸۶ فقره از پایان نامه کارشناسی ارشد و رساله دکتری که در سامانه گنج این پژوهشگاه بارگذاری شده بود، خبر داد. بنا بر اعلام سازمان بازرسی کل کشور، به استناد ماده هشت «آیین‌نامه اجرایی قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی»، مصوب ۲۵ آذر ۱۳۹۸ هیأت وزیران، ایرانداک نمی‌تواند تمام‌متن پارسا را اشاعه دهد و «مؤسسه مکلف است متن کامل پایان‌نامه‌های فاقد طبقه‌بندی را حداکثر پنج سال پس از تاریخ دفاع منتشر کند».
ایرانداک بر این اساس، دسترسی به تمام‌متن پارساها را از اول دی ماه جاری ممنوع کرد؛ موضوعی که مشکلاتی برای دانشجویان به ویژه دانشجویان شهرستان ها به دنبال داشت چرا که دسترسی رایگان به پایان نامه ها و رساله ها برای آن ها باعث ایجاد رفت و آمد بین شهری برای حضور در ایرانداک می شود.
پیگیری های ایرنا از وزیر علوم و معاون پژوهشی او حاکی از آن است که مذاکراتی با سازمان بازرسی کل کشور برای دسترسی دوباره به پایان نامه ها و رساله ها در حال انجام است. در این باره منصور غلامی، وزیر علوم به ایرنا گفته است: سازمان بازرسی از این ماده آیین نامه تفسیر دیگری کرده و وزارت علوم در حال پیگیری از سازمان بازرسی کل کشور است. اگر لازم باشد آیین نامه ثبت و اشاعه پیش نهاده ها، پایان نامه ها و رساله های تحصیلات تکمیلی را اصلاح می کنیم.
همچنین غلامحسین رحیمی شعرباف، معاون پژوهشی و فناوری این وزارتخانه به ایرنا اعلام کرده بود که در ۲ هفته آینده برای برقراری مجدد دسترسی به پایان نامه ها با سازمان بازرسی کل کشور مذاکره می کنیم. وی پیش از این گفته بود انتشار متن پایان نامه ها یک امر کاملا علمی است؛ پایان نامه ها باید در دسترس کامل پژوهشگران قرار داشته باشند و وزارت علوم این موضوع را از نهادهای تصمیم گیرنده پیگیری می کند تا به یک جمع بندی برسیم.
به گزارش ایرنا، اهمیت در دسترس بودن تمام متن پایان نامه های کارشناسی ارشد و رساله های دکتری را می توان در ۲ آمار به وضوح نشان داد. طبق آماری که ایرانداک در اختیار ایرنا قرار داد، روزانه ۲۸ هزار جست و جو در سامانه گنج صورت می گیرد، آماری دیگر نشان می دهد که نزدیک به هفت هزار و ۵۰۰ کاربر روزانه از گنج بازدید می کنند.
خبرنگار دانشگاه و آموزش ایرنا روز پنجشنبه در گفت و گویی با سیروس علیدوستی، رییس پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران، ابعاد دسترسی و قطع دسترسی رایگان و آزاد به تمام متن پایان نامه ها و رساله ها را بررسی کرده است که این گفت و گو را در ادامه می خوانید.
علیدوستی در پاسخ به این سوال که آیا دسترسی آزاد به تمام‌متن پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها در گنج باز هم برقرار می شود یا خیر، تاکید کرد: تا جایی که اطلاع دارم، وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در پی برقراری مجدد دسترسی به این مدارک در گنج است و امید است پیگیری‌های وزارتخانه به زودی به سرانجام برسد و جامعه علمی از دستاوردهای این دسترسی، بیش از پیش بهره برد.
این مسوول ایرانداک در این باره که برخی از دانشگاه ها به دلیل درآمدزایی از فروش تمام متن پایان نامه ها و رساله ها، با دسترسی آزاد آن مخالف هستند و آیا بهتر نیست این مدارک به فروش برسند تا دسترسی به آنها آزاد باشد، تاکید کرد: برخی از دانشگاه ها و مراکز پژوهشی در پی درآمدِ فروش تمام‌متن پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها هستند. ولی این درآمد برای آنها در برابر هزینه‌های اقتصادی و اجتماعیِ پنهان‌سازی شان توجیه ندارد.
علیدوستی گفت: با پیش‌فرض سالانه ۱۷۰ هزار پایان‌نامه و رساله در کشور (به استناد گزارش مؤسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی برای سال تحصیلی ۹۷-۱۳۹۶) و ۵۰ هزار تومان میانگین بهای فروش هر یک و فروش همه آنها، سالانه هشت و نیم میلیارد تومان درآمدِ همه نهادهای آموزش عالی مانند وزارت عتف، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، دانشگاه آزاد اسلامی، حوزه‌های علمیه و دانشگاه‌های وابسته به دستگاه‌های اجرایی خواهد بود که در برابر اعتبار کنونی و نیاز آنان بسیار ناچیز است. اکنون بزرگ‌ترین مجموعه پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها در وزارت عتف با بیش از ۱۰۰ هزار مدرک در یکی از دانشگاه‌های بزرگ است که درآمد آن با بهای فروش در این دانشگاه (۳۰ هزار تومان برای هر پایان‌نامه و رساله در سال ۱۳۹۷)، سه میلیارد تومان می‌شود.
وی افزود: از آنجا که پایان‌نامه‌ها و رساله‌های چند سال گذشته (شاید ۲۰ هزار مدرک) بیشتر به کار دانشجویان و پژوهشگران می‌آید، ۶۰۰ میلیون تومان درآمدِ فروش آنها خواهد شد. اگر دانشگاه سالانه هفت هزار پایان‌نامه و رساله تازه هم داشته باشد، فروش همه آنها ۲۱۰ میلیون تومان درآمد خواهد داشت که در برابر دیگر هزینه‌های منابع علمی، بسیار ناچیز ولی زیان علمی و اجتماعی فروش آن بالاست.
علیدوستی گفت: این دانشگاه و دانشگاه‌های دیگر سالانه میلیاردها تومان منابع اطلاعات علمی خارجی مانند «الزویر» خریداری می کنند و به رایگان در اختیار استادان و دانشجویان می‌گذارند. بسیاری از دانشگاه ها در سه سال میلادی گذشته چند ۱۰ میلیارد تومان کمک برای تأمین این منابع از وزارت عتف دریافت کرده‌اند. هر ساله در قانون بودجه کل کشور، یکصد و چند ۱۰ میلیارد تومان برای تأمین منابع علمی برای دانشگاه‌ها پیش‌بینی و پرداخت می‌شود.
به گفته این مسوول ایرانداک، اگر دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها پایان‌نامه‌ها و رساله‌های خود را به فروش برسانند، پایان‌نامه‌ها و رساله‌های خریداری شده به سرعت در بازار غیررسمی و فضای مجازی به گردش درمی‌آیند و دانشگاه‌ها با بهای بالا، خریدار تازه‌ای نخواهند یافت. در برابرِ این درآمد اندک، هزینه‌ای که بر دوش دانشجویان و پژوهشگران می‌افتد با اقتصاد کنونی برایشان دشوار است. بدین‌سان، دانشجویان و پژوهشگران به ناچار یا شمار اندکی پایان‌نامه و رساله خریداری می کنند یا از بررسی کارهای پیشین در این پژوهش‌ها خودداری خواهند کرد که در هر دو، پیشرفت علم و فناوری کشور دچار کاستی خواهد شد که هیچ درآمدی آن را جبران نمی‌کند.
نگهداری پایان نامه در ایرانداک
حفظ مالکیت دانش آموختگان بر دستاوردهای پژوهشی در گنج
رییس پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران درباره نگرانی برخی از دانش‌آموختگان که ایده‌ها و دستاوردهای آنها با دسترسی آزاد به پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها به باد می‌رود، تاکید کرد: دانشجویان دکتری باید و دانشجویان کارشناسی ارشد بهتر است با انتشار مقاله یا مقاله‌هایی از پایان‌نامه و رساله خود دانش‌آموخته شوند. در دوره‌های دکتری و در دانشگاه‌های بزرگ، شمار مقاله‌هایی که از یک دانش‌آموخته می‌خواهند بیش از یک مقاله است.
وی ادامه داد: ژورنال‌ها، مقاله‌ای را بدون دانش‌افزایی و نوآوری منتشر نمی‌کنند. بنابراین هر دانش‌آموخته، مایه بنیادین کار خود را در مقاله به آگاهی همگان می‌رساند و آنچه در تمام‌متن پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها می‌ماند، بخش‌هایی مانند بررسی دامنه‌دار نوشتگان و نمودارهای آماری و چیزهای دیگری است که ارزش بیشتری در برابر درون‌مایه مقاله ندارند. بنابراین با انتشار مقاله از پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها، دسترسی به تمام‌متن آن اشکالی را برای ایده‌ها و دستاوردهای پدیدآوران پدید نمی‌آورد. دانش‌آموختگان باید بدانند با اشاعه آثار آنها در «گنج»، مالکیت شان بر دستاوردهای پژوهشی که به انجام رسانده‌اند، در جایی ثبت می‌شود و دیگر کسی نمی‌تواند آن را به نام خود بزند یا بهره‌برداری نادرستی از آن کند.
عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران در پاسخ به این سوال که آیا بدرفتاری علمی با دسترسی آزاد به تمام‌متن پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها بیشتر نمی‌شود، گفت: به هیچ روی چنین اتفاقی نمی افتد. دسترسی آزاد و رایگان به تمام‌متن پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها می‌تواند با پدید آوردن شفافیت از ۲ سو به کاهش بدرفتاری علمی بیانجامد. بدرفتار از فاش شدن کار خود نگران است و دیگران نیز می‌توانند دستبرد علمی از کارشان را به آسانی بیابند.
وی افزود: آگاهی از دسترسی آزاد و رایگان به پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها، پدیدآوران را در برابر جامعه علمی به افزایش کیفیت و مسوولیت‌پذیری بیشتر وامی‌دارد. در مقابل اگر پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها پنهان یا فروخته شوند، انگیزه پدیدآوران برای بهبودِ کار علمی نیز کاهش می یابد. بازار خرید و فروش پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها با دسترسی آزاد و رایگان به تمام‌متن آنها کم‌توان شده است. فروش پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها یا پنهان‌سازی آن، آبادانی را به این بازار باز خواهد گرداند و کار فروشندگان خیابان انقلاب تهران را بیش از پیش، سکه خواهد کرد.
علیدوستی در ادامه تاکید کرد: مأموریت دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها، گسترش، اشاعه علم و یافتن راهکار برای چالش‌های خرد و کلان کشور است که برای این مأموریت از بودجه عمومی بهره‌مند می‌شوند. دسترسی آزاد و رایگان به پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها در همین راستاست و پنهان‌سازی یا فروش دستاوردهای علمی، با این مأموریت همچنین هزینه‌کرد بودجه عمومی هم‌خوانی ندارد. در روزگار تحریم و نیاز کشور به کاربست داشته‌ها و توانمندی‌های درونی، دسترسی آزاد و رایگان به تمام‌متن پارساها شاید بتواند بخشی از دشواری‌ها و چالش‌های کوچک یا بزرگ کشور را پاسخ دهد که این می‌تواند کمترین مشارکت دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها در چیرگی بر این دشواری‌ها به شمار رود.
عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران، تاکید کرد: با یک نگاه ملی و زیر پرچم دانشگاه‌های نسل سوم، چهارم و پنجم که به تازگی و یکی پس از دیگری، افراشته و فراگیر شده‌اند، مسوولیت بزرگ پاسخ‌گویی به نیازهای جامعه بر دوش این نهادهاست. برای نمونه، اگر هزاران پارسایی (پایان نامه و رساله) که درباره «سیل» در دانشگاه‌های کشور نگاشته شده است، پنهان نشده و به هنگام به دست سیاست‌گذاران و کشورداران رسیده بود، شاید در فاجعه سیل در بهار سال گذشته، جانی را از مرگ رهایی می‌داد یا روستایی را از ویرانی باز می‌داشت و اینک دانشگاه‌ها می‌توانستند سربلند از انجام بخش کوچکی از مسوولیت خود در برابر کشور باشند.
علیدوستی در پاسخ به این سوال که آیا دانش‌آموختگان از دسترسی به تمام‌متن پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها بهره‌ای می‌برند، خاطرنشان کرد: دسترسی آزاد به تمام‌متن پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها از یک درگاه واحد (گنج) می‌تواند رضایت دانش‌آموختگان را در پی داشته باشد. این دسترسی، مشاهده‌پذیری پژوهش‌ها و دستاورهای آنها را در پی دارد و اثر آنها می‌تواند استنادهای بیشتری بگیرد. پژوهش‌ها نشان می‌دهند مشاهده‌پذیری، افزایش استناد را در پی دارد. در مقابل، پنهان‌سازی یا فروش این مدارک، رضایت پژوهشگران، دانشجویان و جامعه علمی را از دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها کاهش می‌دهد و استناد را که پایه کاربرد و تأثیر است، بی‌مایه می‌کند.
به گفته عضو هیأت علمی ایرانداک، دسترسی آزاد به تمام‌متن این مدارک، به گفتمان علمیِ شفاف و نقادانه کمک می‌کند که از برجسته‌ترین دستاوردهای آن، افزایش درستی و دقت علمی پژوهشگران در گسترش و عمق‌بخشی دستاوردهای علمی است. دسترسی به این مدارک، از یک سو بازار کار را با توانمندی‌های دانش‌آموختگان، بیش از پیش آشنا و زمینه بیشتری را برای اشتغال آنها فراهم می‌کند. از سوی دیگر، کشورداران می‌توانند به دستاورد پژوهش‌های دانشگاهی، دسترسی بی‌درنگ داشته باشند و آنها را در سیاست‌گذاری و مدیریت به کار برند.
وی درباره پیوند دسترسی آزاد به پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها با عدالت آموزشی، بیان کرد: برخی دانشگاه‌ها از مراکز آموزش عالی بسیار بزرگ به شمار می‌روند و دانشجویان آنها می‌توانند از شمار بسیار پایان‌نامه‌ها و رساله‌های آنها که به بیش از ۱۰۰ هزار هم می‌رسد به رایگان بهره‌مند شوند. در برابر، برخی از دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها کوچک هستند و پایان‌نامه‌ها و رساله‌های بسیار اندکی دارند.
علیدوستی تصریح کرد: به این ترتیب دانشجویان مؤسسه‌های کوچک ناچار هستند هزینه بیشتری برای پژوهش خود پرداخت کنند که ناسازگار با برابری و عدالت آموزشی است. هر دانشگاه یا پژوهشگاه، شمار اندکی پایان‌نامه و رساله از دانش‌آموختگان خود، در برابر همه این مدارک در کشور دارد. بنابراین دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها می‌توانند با اشتراک پایان‌نامه‌ها و رساله‌های خود با دیگران به صدها هزار مدرک دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌های دیگر دسترسی آزاد داشته باشد که به سود همه و فزاینده بهره‌وری پژوهش در آن‌هاست.
گفت و گو: فاطمه زارعی