سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران به مثابه یک واحد ملی همواره از منافع ملی تبعیت کرده و دولت های مختلف تلاش کرده اند تا منافع ملی را براساس اصول مبتنی بر «عزت، حکمت و مصلحت» پیگیری نمایند.
از دیگر سو، منطقه و همسایگان نیز به عنوان بال ژئوپلیتیکی قدرت همواره در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران نقش مهمی ایفا کرده اند. از این منظر، الزامات و بایسته های سیاست خارجی ایران در دوران جدید ایجاب می کند که نحوه چیدمان الگوهای دولت محور در یک محیط پایدار منطقه ای بار دیگر تنظیم و بازنگری شود.
چنین وضعیت و روندی این پرسش را مطرح می سازد که راهبرد جمهوری اسلامی ایران برای حضور در محیط منطقه ای، به عنوان یک کنشگر و بازیگر فعال و پویا چه خواهد بود؟ پاسخ به این پرسش افزون بر شکل دهی مزیت های ژئوپلیتیکی، ژئوکالچر و ژئواکونومیکی می تواند به امنیت افزایی و ثبات دهی به محیط امنیتی ایران نیز کمک کند.
واقعیت های محیط ژئوپلیتیکی نشان می دهد که ایران تاکنون به خوبی نتوانسته از فرصت دومین کشور پر همسایه جهان به خوبی بهره گیرد. ایران دارای ۷ همسایه مرزی و ۱۰ همسایه ساحلی است که فرصت های بیشماری را برای دیپلماسی، اقتصاد و فرهنگ ایران فراهم آورده به ویژه اینکه فرهنگ ایران در بسیاری از کشورهای همسایه هنوز جریان و حضور قدرتمندی دارد.
در این چارچوب سیاست همسایگی به عنوان یک راهبرد نظام مند و هدفمند معنا پیدا می کند و ترجمان چنین سیاستی با محوریت ژئوپلیتیک، دیپلماسی، اقتصاد و فرهنگ شاکله بندی می شود. در سیاست همسایگی، جمهوری اسلامی ایران به عنوان یک مزیت ژئوپلیتیکی مطرح و با بهره گیری از درهم آمیختگی فرهنگی و تاریخی تلاش خواهد شد تا چالش های مشترک کنترل و منافع اقتصادی مبتنی بر رویکرد برد- برد گسترش پیدا کند.
سید ابراهیم رئیسی طی سخنانی در جمع مقام‌های شرکت کننده در بیست و یکمین اجلاس سران سازمان همکاری شانگهای تاکید می کند که جهت‌گیری سیاست خارجی ایران تمرکز بر «چندجانبه‌گرایی اقتصادی» و تقویت «سیاست همسایگی» به معنی وسیع آن و تقویت حضور در سازمان‌های منطقه‌ای خواهد بود.
همچنین حسین امیرعبداللهیان وزیر امور خارجه در گردهمایی سفرا و روسای نمایندگی های جمهوری اسلامی ایران در کشورهای همسایه اعلام کرد که سیاست همسایگی باید به یک منظومه منسجم در سیاست خارجی تبدیل شود؛ به نحوی که همه همسایگان و جمهوری اسلامی ایران از توسعه و تحکیم روابط، مناسبات و اتخاذ این رویکرد نفع ببرند.
اما آنچه می تواند نقطه پیوند سیاست همسایگی و پیشبرد منافع ملی در منطقه ای نه چندان آرام به نام خاورمیانه باشد، یک رویکرد متوازن در سیاست خارجی و منطقه گرایی جدید خواهد بود.
با روی کار آمدن دولت سیزدهم به نظر می رسد که جمهوری اسلامی ایران با شرایط و وضعیت تازه ای روبه رو شده است؛ از یک سو، برخی ناآرامی ها در خاورمیانه هنوز پابرجا و در دیگر سو، با روی کار آمدن دولت جو بایدن در ایالات متحده و مهارت و توان این دولت در اجماع سازی و ائتلاف سازی بین المللی ظرفیت ها و مقدورات یک سیاست خارجی تهاجمی- تقابلی به پایین ترین سطح حود رسیده است. در این وضعیت نگاه کارگزاران سیاست خارجی به جهان مبتنی بر متوازن سازی و تعامل هوشمند با همه کشورهای جهان است.
جهان امروز به دلیل نحوه ساخت و توزیع قدرت و نقش یابی مناطق در معنای قدرت گیری کشورهای نوظهور متفاوت از کذشته شده و دیگر به مانند دهه های پیشین نمی توان از راهبردهای تک بعدی برای پیگیری منافع ملی بهره برد. در این شرایط الزامات یک جهان چندقطبی ایجاب می کند تا از همه کشورها در مناطق مختلف برای توسعه و پیشرفت استفاده کرد. چنین رویکردی افزون بر ایجاد یک ایران قوی می تواند به ادغام اقتصادی ایران در جهان و بازدارندگی در مقابل تهدیدات فزاینده بیانجامد.
ترجمان چنین روندی تاکنون در مواضع اعلامی مقامات ارشد دولت سیزدهم به ویژه رئیس جمهوری نمود داشته است. سید ابراهیم رئیسی در آیین تحلیف ریاست جمهوری در مجلس شورای اسلامی با اشاره به دگرگونی های جهان کنونی تاکید می کند که تامین منافع ملت‌ها منوط به درک جهان جدید و تعامل راهبردی با قدرت‌های نوظهور و سیاست خارجی موفق و متوازن است.
دگردیسی های بین المللی و پویایی های منطقه ای باعث شده تا سیاست خارجی ایران نیز همراه با این دگرش ها از اصول تداوم و تغییر برای رسیدن به اهداف ملی، امنیت آفرینی و پیگیری منافع ملی بهره بگیرد.
در این قالب، سیاست همسایگی و رویکرد متوازن در سیاست خارجی می تواند بهترین راهبرد و ابزار در این مسیر باشد. به عبارتی دیگر، این ظرفیت‌ها می‌تواند با افزایش پویایی‌های دیپلماتیک کشور و فراهم آوردن زمین بازی جدید برای ایران، ظرفیت‌های بسیاری به اقتصاد، سیاست و امنیت ایران اضافه کند. با پیشبرد این رویکردها می توان گفت دیگر نیازی به پرداخت هزینه‌های سنگین جهت امنیت زایی و بهبود مناسبات با کشورهای منطقه ای و فرامنطقه ای نخواهد بود. بنابر این استدلال، دولت سیزدهم این فرصت را دارد با باز کردن باب گفت وگو در قالب تعاملات اقتصادی و فرهنگی و ادامه گفت وگو در حوزه‌های سیاسی، اقتصادی و امنیتی، خلاء بنیادین یک رویکرد هدفمند را در سیاست خارجی ایران پر کند.
در فرجام می توان تاکید کرد که رویکرد متوازن و سیاست همسایگی به عنوان دو بال قدرتمند سیاست خارجی می تواند با اعتمادآفرینی، گره ها و معادلات منطقه ای را گشوده و پنجره همکاری را در حوزه های اقتصادی و فرهنگی بر روی ایران و منطقه بگشاید.