میراث رئیسی در سیاست خارجی ایران

سیاست خارجی به عنوان یک ابزار مهم قدرت ملی همواره واجد پیچیدگی‌ها و نیز ویژگی‌های خاص است؛ ابزاری که در آن ظرفیت و مقدورات‌ ملی شامل ژئوپلیتیک، ژئواکونومی و ژئوکالچر، محذورات محیط منطقه‌ای و بین‌المللی، ایدئولوژی، فرصت‌ها و تهدیدها و برخی دیگر از مؤلفه‌های هویتی در یک فرایند کوتاه مدت و بلندمدت در شکل سیاست گذاری و ابزار متبلور می‌شود.

همچنین از دیگر ویژگی های راهبردی سیاست خارجی انعطاف پذیری در قالب یک فرایند تداوم و تغییر است؛ فرایندی که می تواند دینامیک و پویش های سیاست خارجی را در قالب یک راهبرد پویا شکل داده و قالب بندی کند.

همچنین سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران که برآیندی از ظرفیت ها – سیاست داخلی و کنش – واکنش با محیط خارجی است، در دولت های مختلف برآمده از آراء مردم و در چارچوب اصول کلی عزت، حکمت و مصلحت و اصول مطروحه در قانون اساسی در راهبردها، سیاست ها و تاکتیک های مختلفی پیگیری شده است.

ادراک راهبردی کارگزاران سیاست خارجی ایران برای دهه ها ضمن به رسمیت شناختن ژئوپلیتیک و ژئواکونومیک، اولویت را به بنیان ها و اصول ژئوپلیتیکی داده اند و اساسا چنین رویکردی بر سیاست خارجی ایران در گذر زمان سایه افکنده اما طی چند دهه اخیر و به ویژه پس از پیروزی انقلاب اسلامی بنیان ها و اصول ایدئولوژیکی انقلاب اسلامی برآمده از ریشه های اسلامی – شیعی نیز به آن افزوده شده است.

در این قالب، سیاست خارجی ایران در دولت های مختلف دوران ریاست جمهوری هاشمی رفسنجانی (کاهش تنش ها)، خاتمی (تنش زدایی فعال)، احمدی نژاد (تجدیدنظرطلبی) و روحانی (تعامل سازنده) شکل گرفت.

با روی کار آمدن دولت سیزدهم به ریاست آیت الله سید ابراهیم رئیسی در ۱۲ مرداد ۱۴۰۰، یک سیاست خارجی ترکیبی مورد توجه کارگزاران حوزه روابط خارجی ایران قرار گرفت که ترکیبی از رویکردهای سیاست خارجی دوره های گذشته و کنونی است. کارگزاران دولت سیزدهم با درک فضای منطقه ای و بین المللی و در چارچوب احیا روابط منطقه ای، سیاست خارجی با رویکرد همسایگی و تعامل هوشمند را پیگیری کردند.

سیاست همسایگی دولت سیزدهم از جمله رویکردهایی است که با فعال سازی و احیای مناسبات سیاسی- اقتصادی جمهوری اسلامی ایران با همسایگان توانست تحرک فزاینده ای به مناسبات راهبردی، سیاسی- اقتصادی ایران دهد. منطقه و همسایگان به عنوان بال ژئوپلیتیکی قدرت همواره در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران نقش مهمی ایفا کرده اند. از این منظر، الزامات و بایسته های سیاست خارجی ایران در دوران جدید ایجاب می کرد که نحوه چیدمان الگوهای دولت محور در یک محیط پایدار منطقه ای بار دیگر تنظیم و بازنگری شود.

واقعیت های محیط ژئوپلیتیکی نشان می دهد که ایران تاکنون به خوبی نتوانسته است از فرصت دومین کشور پر همسایه‌ جهان به خوبی بهره گیرد. ایران دارای ۷ همسایه مرزی و ۱۰ همسایه ساحلی است که فرصت های بیشماری را برای دیپلماسی، اقتصاد و فرهنگ ایران فراهم آورده به ویژه اینکه فرهنگ ایران در بسیاری از کشورهای همسایه هنوز جریان و حضور قدرتمندی دارد. حضور و سفرهای متعدد آیت الله سید ابراهیم رئیسی در کشورهای همسایه برای گسترش روابط اقتصادی نشان از تمرکز بر چننی رویکردی داشته است.

سید ابراهیم رئیسی در مجموع ۲۸ سفر خارجی به ۲۳ کشور داشت. او در این مدت دو بار به تاجیکستان، دو بار به روسیه، دوبار به ترکمنستان، دوبار به ازبکستان و دوبار به سازمان ملل متحد سفر کرد. کارنامه سفرهای خارجی هشتمین رئیس جمهوری اسلامی ایران به خوبی نشان می‌دهد که تاکید و اولویت سیاست خارجی او تقویت همکاری با کشورهای همسایه به خصوص کشورهای آسیای میانه بوده است. همچنین، حضور بیش از ۶۰ هیأت عالی‌رتبه خارجی در مراسم بزرگداشت شهادت رئیس جمهور و وزیر خارجه ایران در تهران که بیش از ۱۰ هیات در سطح سران، حدود ۲۰ هیات در سطح وزیر و مابقی در سطوح مختلف نظیر روسای پارلمان، فرستادگان ویژه بودند، نشان از موفقیت آمیز بودن سیاست همسایگی در دولت سیزدهم دارد.

در حوزه رویکرد تعامل هوشمند با جهان؛ اقدامات دولت رئیسی و شخص وی را می توان مبتنی بر انتخاب های عقلانی مورد تحلیل قرار داد. در ابن قالب، آیت الله سید ابراهیم رئیسی و حسین امیرعبداللهیان در تعاملات بین المللی انتخاب هایی داشتند که بیشترین میزان از منافع ملی و کمترین میزان از هزینه برای منافع ملی ایجاد شود. توافق های دوجانبه میان ایران- چین، ایران- روسیه و ایران و کشورهای همسایه موید این رویکرد است.

فرجام سخن اینکه، میراث آیت الله سید ابراهیم رئیسی که از روز ۱۲ مرداد ۱۴۰۰ تا ۳۰ اردیبهشت ۱۴۰۳ به مدت ۱۰۱۹ روز به عنوان رئیس جمهوری اسلامی ایران مشغول به فعالیت بودند را در حوزه سیاست خارجی می توان در رویکرد همسایگی یکی از بهترین رویکردهای حوزه سیاست خارجی دانست؛ رویکردی که همسایگان را نه در قامت رقبای ژئوپلیتیکی بلکه در قامت شرکای راهبردی-اقتصادی مورد تحلیل قرار می داد و بر احیای بنیان های همکاری تمرکز داشت.