از مجموع دشت های مطالعاتی خراسان شمالی، مانه، «غلامان» و «قوری میدان» محدوده های آزاد هستند و هشت دشت ممنونه و ممنوعه بحرانی شامل سملقان، بجنورد، رباط قره بیل، جاجرم، صفی‌آباد، اسفراین و قوچان - شیروان است که برداشت بی رویه از این منابع سبب شده است تا این منابع با افت شدید مواجه شوند.
استفاده بی‌رویه از آب در حالی انجام می‌شود که وضعیت دشت‌ها به ممنوعه بحرانی درآمده‌اند بخش‌های وسیعی از خراسان شمالی از افت سفره‌های زیرزمینی آب تاثیر گرفته و قلب دشت‌ها در بحران خشکسالی در حال فرونشست است، این پدیده خزنده مرگ پنهان زمین و تهدید حیات است.
خشکسالی‌های اخیر و کاهش بارندگی افزایش مداوم تقاضای آب برای مصرف کنندگان مختلف را به همراه داشته است که موجب شده آبخوان ها با افت شدید سطح آب زیر زمینی مواجه شوند، هم اینک وضعیت آب در خراسان شمالی از مرز بحران عبور کرده است این در حالی است که پیشران اقتصادی این خطه بخش کشاورزی است که تداوم خشکسالی این بخش کشاورزی را سخت کرده است.
بخش کشاورزی این استان از آب های سطحی و زیر زمینی استفاده می کند اما با افت آب های زیر زمینی کشاورزان با چالش های زیادی رو به رو شده اند که بعضا منجر به مهاجرت به شهرها شده است.
به همین لحاظ، ادامه روند فزاینده افت منجر به پیدایش شرایط بحرانی در برخی از آبخوان ها شده است، در چنین شرایطی بهره برداری بهینه از آبخوان ها و فراتر از آن در سطح حوضه های آبریز نیازمند مدیریتی است که با توجه به ویژگی های کمی و کیفی مخازن آب زیرزمینی بتواند قابلیت آنها را از نظر توسعه یا اعمال محدودیت بهره برداری قبل از ایجاد وضعیت نامطلوب یا بحرانی تعیین و از بروز خسارت جبران ناپذیر جلوگیری کند.
هم اکنون حدود ۷۰ درصد از مساحت استان تحت تاثیر خشکسالی است.
جایگاه آب در سند آمایش سرزمین استان
متوسط بارش دراز مدت این استان ۲۶۷ میلیمتر است که حجمی معادل هفت میلیارد و ۵۹۱ میلیون متر مکعب می شود که از کل حجم بارش دریافتی، ۸۶ درصد معادل ۶ میلیارد و ۵۲۹ میلیون متر مکعب آن به دلیل تبخیر و تعریق از دسترس خارج شده و تنها یک میلیارد و ۶۲ میلیون متر مکعب حجم آب تجدید شونده در اختیار است که برابر استانداردهای مصوب شورای عالی صرفا ۷۵ درصد آن باید مورد استفاده قرار گیرد.
کارشناسان آب منطقه ای خراسان شمالی معتقدند: سیمای منابع آب استان از وضعیت کاملا شکننده ای دارد به نوعی هم اینک ۵۰ درصد کشتزارهای آبی و باغی استان با تنش آبی مواجه است که این وضعیت به علت کاهش بارندگی ها ایجاد شده و به همین علت ۲۷۳ روستا اکنون با تنش آبی مواجه است.
براساس گزارش ها هم اینک ساکنان مناطق مختلف خراسان شمالی با مشکلات زیادی دست و پنجه نرم می کنند که آبرسانی با تانکر به ۱۸ روستا از جمله اقدامات دولت برای رفع تنش آبی در برخی روستاها است.
هم اینک در بخش کشاورزی، گردشگری طبیعی، نقش و کارکرد ای صنعتی متنوع منابع طبیعی و محیط زیست، اشتغال مولد پایدار و درآمد بالا و سایر موارد به طور مستقیم بر محور آب است.
خراسان شمالی در منطقه خشک و نیمه خشک ایران قرار گرفته است که علاوه بر این موضوع در دهه های اخیر وقوع پدیده تغییر اقلیم یکی از عوامل تاثیر گذار بر منابع آب استان بوده است.
بر اساس آخرین آماربرداری منابع آب استان رقمی در حدود ۹۸۸ میلیون متر مکعب از منابع آب مورد مصرف قرار می گیرد.
خراسان شمالی دارای ۲ شبکه رودخانه ای است، رودخانه اترک و سرشاخه های متعدد آن در ناحیه شمالی استان که بخش اعظم استان را در بر می گیرد و بخش جنوبی استان که جزو حوضه آبریزی کویر مرکزی محسوب می شود از شبکه رودخانه ای و جریان آبی محدود برخوردار است.
در این بخش رود کال شور و سر شاخه های محدود که مهم ترین مربوط به شهرستان اسفراین می باشد جریان دارد، رژیم رودخانه های استان برفی - بارانی است به این معنی که بخشی از جریان پایه آنها به خصوص در طول فصل بهار از ذوب برف تامین می شود و بخش عمده ای از جریان رودخانه ها مربوط به چشمه ها می باشد که در سطح حوضه به ویژه در ارتفاعات و دامنه ها وجود داشته و موجب بالا رفتن ضریب جریان می شود مقایسه حجم آب عبوری در طی بازه های تعیین شده بیانگر کاهش آورد رودخانه ها به صورت متوسط ۱۵ درصد در هر دوره می باشد که این تغییرت الگوی بارشی از برف به باران، گرم شدن استان، افزایش مصرف، کاهش تدریجی آبدهی چشمه ها ناشی از افت سطح آب های زیر زمینی در سرشاخه رودخانه ها می باشد.
کسری مخزن آبخوان ها
معاون حفاظت و بهره برداری شرکت آب منطقه ای خراسان شمالی گفت: میزان کل کسری مخزن آبخوان های استان طی ۲۵ ساله اخیر معادل یک میلیارد و ۹۶۹ میلیون متر مکعب بوده است که به طور متوسط رقم ۷۰ میلیون متر مکعب کسری مخزن در هر سال را نشان می دهد.
مهندس وحید واسطه افزود: ۸۸.۴ درصد آب استان در بخش کشاورزی، ۹.۵ درصد در بخش شرب و حدود ۲.۱ درصد در بخش صنعت مصرف می شود و در حال حاضر چهار هزار و ۱۱۶ حلقه چاه غیر مجاز با حجم برداشت ۳۷.۵ میلیون متر مکعب در استان وجود دارد.
وی اظهار داشت: ۴۵ درصد مصارف استان از منابع آب سطحی و ۵۵ درصد آن از منابع آب زیر زمینی تامین می شود.
واسطه با بیان اینکه در حال حاضر سرانه آب هر فرد در استان به زیر یکهزار و ۵۰۰ متر مکعب در سال رسیده است که این در حالی است که حد تنش آبی یکهزار و ۷۵۰ متر مکعب به ازای هر فرد در سال می باشد که نشان دهنده تنش آبی در خراسان شمالی است.
وی افزود: لذا به لحاظ اهمیت موضوع و اینکه یکی از مهم ترین تنگاناهای ساختاری توسعه استان، کاهش فزاینده کمیت و کیفیت منابع آب و تداوم خشکسالی ها است.
واسطه اظهار داشت: برای توسعه استان به خصوص در بخش های زیر ساختی نیاز به منابع پایه، به ویژه آب داریم و توجه به پایداری منابع آب برای تضمین پایداری توسعه در استان، امری اجتناب ناپذیر است .
معاون حفاظت و بهره برداری شرکت آب منطقه ای خراسان شمالی گفت: از ۱۱ محدوده مطالعاتی واقع در استان چهار دشت سملقان، بجنورد، شوقان، رباط قره بیل، دانیال نبی وضعیت ممنوعه دارند و چهار دشت شیروان - قوچان، صفی آباد، جاجرم و اسفراین وضعیت ممنوعه بحرانی دارند، به استثناء دشت بجنود که علاوه بر افت سطح اب، تامین آب شرب نیز از دلایل ممنوعه بودن این دشت است . سایر دشت ها به دلیل افت سطح آب زیر زمینی یا ممنوعه بحرانی تشخیص داده شده اند.
واسطه افزود: بیشترین افت متوسط سالانه در سطح استان به ترتیب مربوط به آبخوان رباط قره بیل، دانیال نبی با مقدار ۶۷ سانتی متر و پس از آن شیروان، قوچان و اسفراین به ترتیب با مقادیر ۶۰ و ۵۶ سانتی متر است. به طور کلی متوسط مجموع کسری آبخوان های آبرفتی استان حجمی معادل با ۶۹ میلیون و ۷۰۰ هزار متر مکعب در سال است و بیشترین سهم کسری در استان مربوط به آبخوان اسفراین با حجمی معادل ۳۰ میلیون متر مکعب می باشد.
وی اظهار داشت: میزان کل کسری آبهای زیر زمینی استان ( تجمعی) افزون بر یک میلیارد و ۹۶۹ میلیون متر مکعب است از این میزان حدود ۶۹ درصد کسری سالانه مخازن آب های زیر زمینی مربوط به نواحی جنوبی استان و دشت های اسفراین ( ۴۷ درصد) و نواحی شرقی استان دشت قوچان - شیروان (۲۷ درصد) است.
وی افزود: هم اینک بر اساس آمار برداری انجام شده بیش از ۸۸.۴ درصد مصارف آبی مربوط به بخش کشاورزی، حدود ۹.۵ درصد مربوط به مصارف شرب و بهداشت و حدود ۲.۱ درصد بخش صنعت است.
وی اظهار داشت: در متوسط جهانی میزان مصارف به صورت ۷۰ درصد در بخش کشاورزی، ۲۰ درصد در بخش صنعت و ۱۰ درصد در بخش شرب است.
این در حالی است که مطابق شاخص کمیسیون توسعه پایدار سازمان ملل، مصرف بیش از ۴۰ درصد منابع آب تجدید شونده در هر کشور به معنای ورود به مرحله بحران آبی می باشد.
بر این اساس با توجه به اینکه مصارف بیش از منابع آب تجدید شونده استان است لذا این به معنی ورود به مرحله بحرنی و فوق بحرانی است که البته بیشترین فشار نیز بر منابع آب زیر زمینی وارد شده است.
منابع آبی زیر زمینی که قابل دسترس بودن در طول سال ، سهولت برداشت از این منابع و ارزان بودن استفاده از آن سبب مصرف بی رویه آن شده است.
معاون حفاظت و بهره برداری شرکت آب منطقه ای خراسان شمالی گفت: در حال حاضر از ۱۱ محدوده مطالعاتی استان، تنها سه محدوده آزاد بوده که شامل مانه، غلامان و قوری میدان است و مابقی هشت محدوده ممنونه و ممنوعه بحرانی است که شامل سملقان، بجنورد، رباط قره بیل، جاجرم، صفی آباد، اسفراین و قوچان - شیروان است که البته برخی از محدوده های آزاد نیز فاقد پتانسیل قابل توجه است. برداشت بی رویه از این منابع سبب شده است تا این منابع با افت شدید مواجه شده و در حال حاضر متوسط افت سطح آب زیر زمینی ۵۰ سانتی متر در سال است.
واسطه افزود: افت مستمر برخی آبخوان ها ، سبب میرایی آبخوان ها شده است، آب شرب اغلب روستاها از منابع آب چشمه، قنات و یا چاه ها تامین می شود که در حال حاضر به دلیل کاهش بارش ، افزایش برداشت از منابع آب زیر زمینی بیش از میزان تجدید شوندگی آن، خشک شده و با کیفیت آنها نزول یافته است لذا برای تامین پایدار آب شرب این مناطق ناگزیر باید به فکر منابع جدید بود که آن هم نیازمند اعتبارات بسیار است.
وی گفت: کشاورزی وابستگی زیادی به آب زیر زمینی دارد، در برخی از دشت ها، افت مستمر منابع آب زیر زمینی و عدم تامین آب سبب شده تا بسیاری از ارارضی مرغوب بلا استفاده مانده و بسیاری از باغات چندین ساله رو به نابودی روند.
وی اظهار داشت: در مورد صنعت نیز کمبود منابع آب، توسعه صنعت را در بسیاری از مناطق دچار مشکل کرده است در اغلب مناطق امکان تخصیص آب زیر زمینی وجود ندارد و به همین دلیل صنایع اغلب ناچار به خرید چاه آب کشاورزی می شوند که آن هم مسایل و مشکلات دیگری دارد.
فرونشست زمین یکی از عواقب افت آبخوان ها
واسطه گفت: فرو نشست زمین یکی دیگر از عواقب افت آبخوان های استان و اضافه برداشت از آنها می باشد، فرونشست زمین علاوه بر مشکلاتی که برای زیر ساخت ها، به لحاظ تغییر شکل زمین ایجاد می کند با تغییر شکل قرار گیری ذرات خاک و کاهش خلل و فرج خاک، امکان احیای دوباره آبخوان و ذخیره سازی آب را نیز دچار مشکل می کند، همچنین ارتباط هیدورلیکی بین منبع آب زیر زمینی و آب سطحی در بسیاری از مناطق سبب شده تا کاهش سطح آب زیر زمینی، منابع آب سطحی را نیز تحت تاثیر قرار داده و میزان آن را کاهش دهد. بنا براین چنانچه به این به طور ویژه نگاه نشود و میزان مصرف از این منابع کاهش نیابد، به طور مسلم هم در شرایط فعلی و هم نسل های آینده دچار خسارت جبران ناپذیری خواهند شد.
وی افزود: با توجه به ویژگی های اقلیمی، هر گونه کاهش و یا نوسان در نزولات جوی محدودیت های جدی کوتاه مدت و بلند مدت در منابع آب ایجاد نموده و به طور مستقیم امنیت غذایی، اقتصادی، کشاورزی و حتی سایر ابعاد را به شدت می تواند تهدید کند.
به گزارش ایرنا بر اساس روند تغییرات مصرف منابع آب استان لازم است اهداف کمی ساختار مصرف در جهت کاهش آب در بخش کشاورزی اولویت داده شود، هم اینک بر اساس بیشترین انحراف میزان برداشت منابع آب استان در مقایسه با آب قابل برنامه ریزی شده مربوط به برداشت از منابع آب زیر زمینی در بخش کشاورزی و همچنین میزان مصرف آب در بخش شرب بیشتر از آب قابل برنامه ریزی شده در سطح استان است.
کاهش ۷۲ درصدی ورودی آب به سدها
معاون حفاظت و بهره برداری شرکت آب منطقه ای خراسان شمالی گفت: ورود آب به سدهای این استان در ۹ ماه سال جاری ۷۲ درصد در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته کاهش یافت.
واسطه اظهار داشت: در همین بازه زمانی میزان خروجی آب از سد های این استان ۳۸ درصد کاهش داشته است.
وی افزود: ورودی سد های استان نسبت مستقیم به میزان بارندگی در بالادست حوضه آبریز دارد بنابراین برابر آمارهای موجود با توجه به کاهش بارش باران ورودی به سد ها نیز از کاهش چشمگیری برخوردار بوده است.
وی گفت: پس از ۲ سال پر بارش در سال های ۹۸ و ۹۹ استان با شرایط خشکسالی حاد مواجه شده است، برابر آمار های ثبت شده در سال آبی میزان حجم سد های استان نسبت به سال گذشته ۴۵ درصد کاهش داشته است در همین راستا با توجه به پیش بینی های هواشناسی برنامه منابع و مصارف سد های استان بر اساس مدیریت خشکسالی و تامین حداقل آب موجود مورد نیاز شرب و کشاورزی تهیه شد.
واسطه گفت: در فصل پاییز با برنامه ریزی های به عمل آمده رها سازی آب از سد ها با هدف مدیریت خشکسالی جهت تامین کسری آب شرب و حداقل آب مورد نیاز بخش کشاورزی جهت کشت پاییزه اقدام شده است.
وی حجم کل ذخیره مخازن سد ها در حال حاضر را ۶۵ میلیون متر مکعب اعلام کرد و افزود: وضعیت مخازن سد ها در سال قبل ۱۱۸ میلیون متر مکعب بوده است.
معاون حفاظت و بهره برداری شرکت آب منطقه ای خراسان شمالی گفت: در ابتدای سال آبی جاری به دلیل کاهش محسوس مخازن سد های استان و پیش بینی شرایط حاد آبی در سال آبی ۱۴۰۱- ۱۴۰۰ مکاتبات متعددی با شرکت آبفای استان در خصوص پیش بینی و جایگزینی منابع آب زیر زمینی جهت تامین آب شرب شهروندان صورت گرفت ، در مورد سد های شیروان و اسفراین به دلیل کاهش محسوس حجم ذخیره مخازن این سد ها و با در نظر گرفتن این موضوع که در فصل زمستان حجم مصرفی آب شرب شهروندان در کمترین میزان است.
واسطه گفت: در ۶ ماه اول سال ۱۴۰۱ با افزایش مصارف شرب کسری آب شرب مورد نیاز شهروندان شهرهای شیروان و اسفراین از سد ها تامین خواهد شد.
وی حجم مخازن سد شیرین دره را هم اکنون ۳۲ میلیون و ۵۲ هزار متر مکعب، بارزو ۱۵ میلیون و ۴۴ هزار متر مکعب و بیدواز را ۲میلیون و ۲۵ هزار متر مکعب عنوان کرد.
افزایش ۱۰ درصدی استحصال آب شرب در استان
مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب خراسان شمالی گفت: در۹ ماه سال جاری شرکت آب و فاضلاب استان بیش از ۶۴ میلیون و ۳۵۰ متر مکعب آب شرب استحصال و در بین مشترکان توزیع کرد که نسبت به مدت مشابه پارسال ۱۰ درصد رشد یافت.
مهندس غلامحسین ساقی افزود: منابع تامین آب استان شامل، سدها، چاه ها، چشمه ها و قنات ها و آب های جاری است .
وی گفت: با توجه به خشکسالی های اخیر و افت آبدهی منابع آب شرب استان انتظار می رود هم استانی ها با بکار گیری راهکار ها ، تجهیزات و شیرآلات کاهنده صرفه جویی داشته باشند.
ساقی با اشاره به وضعیت منابع آب و بارش های امسال گفت: تابستان امسال بدترین سال آب در ۵۲ سال گذشته بود و سال آینده بدتر از امسال خواهد بود زیرا چشمه ها و چاه های آب در حال خشک شدن است و باید برای تامین آب به فکر چاه های آهکی باشیم.
وی با بیان این که آب بسیاری از روستاهای استان از چاه دستی و چشمه تامین می شد افزود: برای تامین آب پایدار باید به فکر چاه آهکی بود که نیاز به اعتبار داریم.
وی افزود: هم اینک در وضعیت تنش دچار هستیم که متاسفانه به علت نبود بارش ها به بحران می رسیم در حالی که دستمان از منابع آبی زیرزمینی و چاه های آب با کیفیت نیز کوتاه است.
ساقی خاطرنشان کرد: ۱۱ شهر این استان دارای تنش و منابع آب آن ها در معرض خطر و ممکن است بخشی از آب خود را از دست دهند.
وی گفت: ۲۹۷ روستای این استان نیز با تنش مواجه بود که با اجرای پروژهایی آبرسانی هم اینک به ۲۷ روستا رسیده است اما هنوز ۱۸ روستا به علت نبوداب با تانکر آبرسانی می شود.
کاهش ۴۵ درصدی بارندگی
معاون توسعه و پیش‌بینی اداره کل هواشناسی خراسان شمالی گفت: امسال ۹۶.۳ میلیمتر بارندگی در استان ثبت شده است که این میزان نسبت به مدت مشابه پارسال ۴۵ درصد کاهش دارد.
مهدی کمالی اظهار داشت: بیشترین میزان کاهش بارندگی استان نسبت به بلند مدت در ایستگاه جاجرم به میزان ۵۱ درصد ثبت شده و در این مدت در هیچ ایستگاهی از استان میزان بارندگی ها افزایش نداشته است.
معاون توسعه و پیش‌بینی اداره کل هواشناسی خراسان شمالی افزود: میزان بارندگی های پاییزه امسال نیز نسبت به سال قبل ۱۵.۶ درصد کاهش و نسبت به بلند مدت ۵۴ درصد کاهش دارد.
وی با بیان اینکه میزان کاهش بارندگی در خراسان شمالی بیش از میانگین کشوری است اظهار داشت: میزان بارندگی های پاییزه امسال به نسبت بلند مدت در سطح کشور به طور میانگین کشوری ۳۵ درصد کاهش دارد که این رقم در این استان ۵۴ درصد است.
معاون توسعه و پیش‌بینی اداره کل هواشناسی خراسان شمالی گفت: اکنون ۶۹.۹ درصد از پهنه این استان ۲۸ هزار کیلومتر مربعی واقع در شمال شرق کشور درگیر خشکسالی و تحت تاثیر پدیده خشکسالی است.
کمالی افزود: بر اساس شاخص اس.پی.آی (ﺷﺎﺧﺺ ﺑﺎرش اﺳﺘﺎﻧﺪارد شده) در بازه ۱۰ ساله تا پایان اسفند ماه سال گذشته، حدود ۷۰ درصد از مساحت استان تحت تاثیر خشکسالی است.
معاون توسعه و پیش‌بینی اداره کل هواشناسی خراسان شمالی خاطرنشان کرد: میزان کاهش بارندگی ها در خراسان شمالی در ۵۰ سال گذشته بی سابقه بوده است.
خراسان شمالی در شمال شرق کشور واقع است و ۴۴ درصد از جمعیت آن در روستاها سکونت دارند.
هم اینک به نوعی ۴۰ درصد از جمعیت شهری و ۵۲ درصد از جمعیت روستایی استان با تنش آبی مواجه هستند.