صدرآباد، نام قناتی است که بیشتر شهروندان بجنوردی از آب گوارا و سالمی که در بخش مرکزی این شهرستان جاری بود یاد و خاطره ای شیرین دارند، این قنات حتی به یکی از خیابان های این شهر نیز راه داشت.
قنات صدرآباد در مسیر ایجاد شده اراضی کشاورزی و باغ های زیادی را مشروب می کرد و در ادامه به داخل شهر درختان حاشیه خیابان ها و فضای سبز را سیراب می کرد در دو دهه گذشته بسیاری از شهروندان که از آب لوله کشی شهری محروم بودند از آب این قنات برای آشامیدن و شست و شو ظروف و لباس استفاده می کردند که به نوعی بیشتر بجنوردی ها نیز از این قنات خاطره ای دارند.
قزلقان، اخلی دنگل، بایرم، علی آباد، محمد بیک، یان چشمه، کلاته عرب و یک شاخ نیز از دیگر قنات هایی هستند که هر کدام نام آشنایی برای اهالی خراسان شمالی هستند که در سال های اخیر به دلیل اینکه به این منابع‌آبی رسیدگی نشده است با کاهش دبی مواجه یا بعضا خشک شده اند.
شماری از کارشناسان گفتند: در گذشته یکی از راه‌های ذخیره آب برای زمانه کم باران، ایجاد بندهای زیرزمینی بود، به جای اینکه آب را در سطح جمع کنند، با ایجاد فضایی در داخل زمین، و یا مسدود کردن آبرفت‌های درشت‌دانه، ذخایر آب زیر زمین را افزایش می دادند، ایرانیان می‌دانستند که چگونه می‌توان آب مخازن را مرحله به مرحله آزاد کرد اما این منابع با وجود حجم محدود، در معرض جریان هوای گرم و آفتاب نبودند که تبخیرشان کند.
آنان افزودند: گذشتگان می‌دانستند که می‌توان به روش‌های مختلف، با ایجاد دیواره در درون زمین، مسیر حرکت آب در آبخوان را به طور موقت متوقف کرد تا در هنگام لزوم، از آن بهره‌برداری کرد، مقنی‌ها می‌توانستند به روش‌های مختلف و در چند مرحله، چاه‌هایی بسیار عمیق حفر کنند، اما دریافتند که خالی کردن ذخیره آب نهفته در دل زمین، راه مناسبی نیست، می دانستند که این ذخیره آب تمام شدنی است، پیشینیان راه سازگاری با کم آبی را یافته بودند.
یکی از کشاورزان بجنوردی گفت: اراضی زراعی و باغ های بزرگی از قنات ضدرآباد مشروب می شد و کشاورزان در فصل تابستان نیز هیچ گاه دغدغه ای برای تامین اب نداشتند.
اصغر فاطمی افزود: در چند دهه گذشته مردم برای احیا قنات ها مشارکت خوبی داشتند و حتی وقف هایی نیز در راستای حفظ این منابع آبی داشتند و در هر آبادی چند مقنی نیز وجود داشت، از محل درآمد وقف معمولا قنات ها را لایروبی و احیا می کردند.
وی گفت: اما در سال های اخیر به حفظ قنات ها پرداخته نشده است که به مرور زمان تخریب و جای خود را به چاه ها داده است که هر سال نیز عمیق و عمیق تر می شوند.
ذخیره آب در دل زمین
یکی از کارشناسان حوزه آب گفت: هم اینک باید به روش‌های معمول در آبخوان‌داری و سایر تکنیک‌ها، میزان تبخیر را کاهش داد و منابع آب زیرزمینی را تغذیه کرد، بخشی از آب باران را در دل زمین باید ذخیره کنیم.
فرشید رحمانی بر آبخوان داری تاکید کرد و افزود: ذخیره آب در سد ها میزان تبخیر را افزایش می دهد، با کاهش بارندگی ها بخش زیادی از حجم سدها تبخیر خواهد شد اما حفظ منابع آب در زیر زمین مانع تبخیر و هدر رفت آب خواهد شد.
وی افزود: همچنین در این سال ها به خاطر کاهش بارش برف به دلیل تغییر اقلیم، میزان روان‌آب‌ها کاهش می‌یابد.
این کارشناس حوزه آب با بیان اینکه باید روی پروژه های کارآمد از جمله آبخوان داری سرمایه گذای کنیم اظهار داشت: بهترین روش ذخیره آب به روش گذشتگان ذخیره آن در دل زمین است که نسبت به سایر طرح ها از جمله سد سازی بسیار کم هزینه است اگر چه که سد اهداف دیگری از جمله جلوگیری از سیلاب را نیز دارد.
وی گفت: اگر در بیابانی ماسه‌ای بارانی بگیرد، بخش بزرگی از آب در دل ماسه‌ها ناپدید و در میان همین فضاهای خالی نفوذ می‌کند و به واسطه جاذبه، تا رسیدن به سفره آب زیرزمینی و یا لایه‌ای غیر قابل نفوذ، پایین می‌رود. محدوده‌ای که می‌تواند میزبان آب در دل زمین باشد را آبخوان می‌نامند.
این کارشناس افزود: اگر بتوان آبخوان را مدیریت کرد و سیلاب‌های ناگهانی و آب باران را در آن ذخیره کرد، وارد بحث آبخوان‌داری شده‌ایم.
وی گفت: ایرانیان با دانستن ساز و کار آبخوان‌ها، توانسته بودند با ایجاد سدهای زیرزمینی در مسیر حرکت آب در دل زمین، آبخوان را به حساب پس‌انداز آب تبدیل کنند.
این کارشناس اظهار داشت: اگر ارزش قنات‌ها را درست بدانیم می‌توانیم اهمیت این سرمایه بزرگ را بهتر درک کنیم، حال اگر ذخیره مجدد آب از طریق آبخوان‌داری باعث پر آب شدن آبخوان‌ها شود، بسیاری از قنات‌های کشور احیا خواهد شد، امکان مدیریت آب وجود دارد و هم با ایجاد سدهای زیرزمینی، ذخیره‌ای مناسب برای آیندگان خواهد بود.
وی افزود: اما از همه چیز مهم‌تر در کنار سازگاری با شرایط اقلیمی، یاد گرفتن مصرف بهینه و برپایه قناعت است، آبی که با زحمت ذخیره و مدیریت شده، نباید به سادگی و بدون دلیل هدر برود، هم اینک باید بازچرخانی آب را وارد فرهنگ زندگی کنیم.
وی گفت: قنات یا کاریز به معنی کانال و آب‌راه است، در واقع قنات‌ها ساختارهای زیرزمینی هستند که برای جمع‌آوری آب و هدایت آن به سطح زمین مورد استفاده قرار می‌گیرند.
این کارشناس افزود: هر قنات متشکل از یک یا چند مجرای زهکشی و نیز دیوارهای مستحکم در کناره‌ها است، چاه‌های تهویه عمودی که به کارگران امکان دسترسی به قنات را می‌دهد و طول مجرای زهکشی ممکن است به چندین کیلومتر نیز برسد و این توانایی وجود داشت که آب را تا فاصله ۶۰ کیلومتری یا گاهی نیز بیشتر انتقال دهند.
به گزارش ایرنا قنات برخوردار از گونه‌ای نظام مهندسی است که تمامی ابعاد و رشته‌های فنی نظیر معماری، زمین شناسی، هیدرولیک، سازه را شامل می‌شود، نقش و کارکرد آن با توجه به وابستگی حیات مادی بشر با این ماده حیاتی، در طول تاریخ برکسی پوشیده نیست. تکنیکی که با فرهنگ و تمدن آمیخته شده و امروز به عنوان نمادی از هویت فرهنگی کشور قلمداد می‌شود.
قنات یکی از مناسب‌ترین روش‌ها برای دسترسی به آب در مناطق گرم و خشک محسوب می‌شود و هم اکنون نیز قنات‌ها کمک موثری برای تامین آب مورد نیاز روستاها هستند.
آب چشمه ها و همچنین روان آب‌ها و آب‌های فصلی از طریق چاه‌های قنات جمع آوری می‌شود و برخی قنات‌ها حتی در بدترین وضعیت کم آبی و خشکسالی آب دهی داشته است، ولی متأسفانه با گذشت زمان، به دلیل نبود آموزش‌ها و فرهنگ سازی‌های لازم، بسیاری از قنات ها تخریب شده اند این در حالی است که قنات، شاهکار مهندسی ایرانیان و مطمئن‌ترین شیوه استحصال آب است که امروز باید با استفاده از این روش اراضی کم آب را آباد کنیم.
خشکسالی ۷۰ رشته قنات در خراسان شمالی را خشک کرد
مدیر امور آب و خاک و فنی و مهندسی سازمان جهادکشاورزی خراسان شمالی گفت: خشکسالی‌های پیاپی چند سال اخیر ۷۰ رشته قنات این خطه را که پیشران اقتصادی آن بخش کشاورزی است، خشک کرده است.
سیدابراهیم سیدی اظهار داشت: حدود ۱۵ سال گذشته در این استان بیش از ۷۰۰ رشته قنات وجود داشت که هم اینک به حدود ۶۳۰ رشته قنات رسیده است.
وی با بیان اینکه در سال های اخیر دبی برخی از قنات ها نیز کاهش چشمگیری یافته است افزود: در مجموع در چند سال اخیر ۸۰ میلیون تا ۸۵ میلیون متر مکعب آورد استحصال سالانه قنات های این استان بوده است که هم اینک به ۷۸ میلیون متر مکعب رسیده است.
مدیر امور آب و خاک و فنی و مهندسی سازمان جهادکشاورزی خراسان شمالی اظهار داشت: این قنات ها ۳۰ هزار هکتار از اراضی کشاورزی این استان را مشروب می کند، این اراضی علاوه بر قنات با آب رودخانه های و چشمه ها نیز آبیاری خواهد شد.
سیدی گفت: آبدهی قنات ها به میزان بارش برف و باران بستگی دارد که در سال های اخیر کاهش بارندگی ها دبی این منابع آبی را کاهش داده است و یا بعضا دبی برخی از قنات ها کاهش چشمگیری داشته است.
مرگ قنات ها با حفر چاه های غیر مجاز
وی افزود: برای حفر چاه های مجاز دستگاه های مسوول و مربوط در حریم قنات ها مجوز داده نمی شود اما حفر چاه های غیر مجاز در حریم این منابع آبی باعث کاهش دبی خواهد شد.
مدیر امور آب و خاک و فنی و مهندسی سازمان جهادکشاورزی خراسان شمالی گفت: امسال برای لایروبی و احیای قنات‌ها ۸۵ میلیارد ریال اعتبار اختصاص یافته است که این میزان تنها برای احیای حدود یک پنجم این منابع آبی کافی است.
سیدی اظهار داشت: اعتبارات سالانه لایروبی و احیای قنات ها اندک است از کشاورزان می خواهیم خود نیز مستمر در این خصوص فعالیت داشته باشند و مشارکت کنند زیرا اعتبارات دولت در این خصوص پاسخگو نیست.
وی اعتبار مصوب برای لایروبی و احیای قنات های این استان را بیش از ۱۶۰ میلیارد ریال عنوان کرد و افزود: از مجموع این میزان ۵۰ میلیارد ریال آن از اعتبارات ملی و به شکل اسناد خزانه و مابقی از محل استانی که به شکل نقدی و اسناد خزانه در نظر گرفته شده بود.
سیدی اظهار داشت: با این میزان اعتبار حدود ۱۷ کیلومتر از قنات ها لایروبی و احیا خواهند شد که شامل حدود ۳۵ رشته قنات خواهد شد.
وی افزود: از محل اعتبارات دولتی قنات هایی که بیشترین خسارت را دیده اند مرمت خواهند شد اما باید بهره برداران در صورتی که ریزش و یا مشکلی را می بینند به موقع نسبت به مرمت آن اقدام کنند از کشاورزان می خواهیم تا در این خصوص بیشتر همکاری لازم را داشته باشند تا بتوانیم اعتبارات تخصیصی را اولویت بندی کنیم.
مدیر امور آب و خاک و فنی و مهندسی سازمان جهادکشاورزی خراسان شمالی با بیان اینکه تا حدود پنج برابر اعتبار نیز برای احیای قنات ها در استان نیاز داریم افزود: اما هم اینک دولت نیز با وجود خشکسالی ها توان پرداخت اعتبارات بیشتر را ندارد.
مشارکت بهره برداران در احیای قنات ها
سیدی افزود: بیشتر پروژه ها در لایروبی و احیای قنات ها برای اجرا به خود بهره برداران داده می شود که مشارکت آنان ۱۵ درصد و کمک های دولتی ۷۵ درصد است اما از این قشر می خواهیم که کمک و مشارکت خود را تا ۵۰ درصد افزایش دهند چرا که خود نیز بهره بردار از آن هستند.
وی به تداوم خشکسالی اشاره ای کرد و اظهار داشت: کشاورزان باید برای جلوگیری از کاهش آبدهی قنات ها با مشاهده کوچکترین خرابی و مشکل خود اقدامات اولیه را انجام دهند و هر دو تا سه سال نیز باید لایروبی داشته باشند.
وی گفت: معمولا در هر روستا مقنی های بومی نیز سکونت دارند که می توان از ظرفیت آنان استفاده کرد و منتظر اعتبارات دولتی نباید بمانند در گذشته نیز چنین بوده است.
مدیر امور آب و خاک و فنی و مهندسی سازمان جهادکشاورزی خراسان شمالی افزود: بهره برداران بخش کشاورزان به منظور جلوگیری از کاهش آبدهی قنات ها باید نسبت به مرمت و به سازی منابع آبی جدی باشند.
خراسان شمالی که در سال‌های گذشته با خشکسالی مواجه بوده این وضعیت موجب شده تا تغییراتی در نحوه آبیاری ضروری ساخته و به همین منظور در چند سال گذشته بیش از ۲۰ هزار هکتار اراضی استان به سامانه آبیاری نوین تجهیز شده و راندمان آبیاری را از ۳۷ درصد به ۴۵ درصد افزایش داده است، هم اینک ۳۸ هزار هکتار از اراضی کشاورزی استان مهجز به سامانه های ابیاری نوین است.
براساس آمارها حجم آب مصرفی بخش کشاورزی خراسان شمالی سالانه یک میلیارد و ۵۴ میلیون متر مکعب است که این میزان برابر ۸۸ درصد مصرف آب قابل استحصال از منابع آبی استان است.
منابع آبی خراسان شمالی از سه هزار و ۱۸۴ چشمه، هزار و ۵۵۷ حلقه چاه عمیق، ۲ هزار و ۴۸۳ حلقه چاه نیمه عمیق و ۶۳۰ رشته قنات تامین می شود.
امسال ۹۶.۳ میلیمتر بارندگی در استان ثبت شده است که این میزان نسبت به مدت مشابه پارسال ۴۵ درصد کاهش دارد.
بر اساس شاخص اس.پی.آی (ﺷﺎﺧﺺ ﺑﺎرش اﺳﺘﺎﻧﺪارد شده) در بازه ۱۰ ساله تا پایان اسفند ماه سال گذشته، حدود ۷۰ درصد از مساحت استان تحت تاثیر خشکسالی است که میزان کاهش بارندگی ها در خراسان شمالی در ۵۰ سال گذشته بی سابقه بوده است.
خراسان شمالی در شمال شرق کشور واقع است و ۴۴ درصد از جمعیت آن در روستاها سکونت دارند.