این که تصاویر حیوانات مختلف از مار پیتون و کبری تا شیر و پلنگ و جوندگانی کوچک چون سنجاب را در محیط‌های خانگی ببینیم، چندان غریب و دور از ذهن نیست و باغ وحش‌های شخصی مدت‌ها است به یکی از مظاهر خودنمایی تبدیل شده است.
عنصر ناآگاهی از مهم‌ترین پس‌زمینه‌های ایجاد پدیده بیرون کشیدن حیوانات وحشی از زیستگاه‌هایشان است که تبعاتش را در محیط‌زیست و در نهایت سرنوشت جامعه انسانی نشان می‌دهد.
در میان حیوانات وحشی، سنجاب بخشی از اکوسیستم طبیعی ایران و به ویژه جنگل‌های زاگرس است؛ جنگل‌هایی که نقش بسیار مهمی در تعدیل آب و هوا و تامین بیش از ۴۰ درصد از آب شیرین کشور دارند (۱). شاید در نگاه نخست کم شدن تعدادی سنجاب و ورودشان به سکونتگاه‌های انسانی برای طبیعت بی‌تاثیر به نظر برسد، اما باید در نظر داشت که همین تعدادِ اندک نقش انکارناپذیری در تکمیل چرخه «اکوسیستم» و توازن محیط‌زیست ایران دارد.
اکوسیستم چیست؟
حدود سال‌های ۱۹۳۰ بود که یک گیاه‌شناس انگلیسی به نام «روی کلافام» (Roy Clapham) برای نخستین‌بار این واژه را خلق کرد و به کار برد. او در تعریف اکوسیستم آن را «مجموعه عناصر فیزیکی و بیولوژیک که در کنار هم قرار می‌گیرند و در رابطه با یکدیگر یک سیستم را خلق می‌کنند» تعریف کرد. این تعریف بعدها کامل‌تر شد.
به نظر می‌رسد یکی از کامل‌ترین و پذیرفته شده‌ترین تعریف‌های اکوسیستم، تعریفی باشد که «رابرت کریستوفرسون» در کتاب خود تحت عنوان Elemental Geosystems ارائه داد؛ «اکوسیستم یک سیستم طبیعی شامل گیاهان، حیوانات و میکروارگانیسم‌ها (مجموعه موجودات زنده) است که در یک ناحیه مشخص با همه عوامل و اجزای فیزیکی غیرزنده محیط در تعاملند»
در شرایطی که هجوم ریزگردها نفس میلیون‌ها نفر را در مناطق مختلف کشور تنگ کرده، ضرورت حفاظت از جنگل‌های غرب کشور بیش از پیش به چشم می‌آید و در کنار آن اهمیت باغبان کوچک این جنگل‌ها
از این تعریف می‌توان به درستی فهمید که حتی میکروارگانیسم‌ها هم در ایجاد تعادل محیط‌زیست از اهمیت زیادی برخوردارند. با در نظر داشتن چنین وضعیتی می‌توان گفت سنجاب هم بخشی از اکوسیستم طبیعت بوده و جدا کردن و نگهداری از این موجود در محیط انسانی آسیب زیادی را در درازمدت برای محیط زیست به همراه خواهد داشت.
باغبانی که بدون توقف جنگل‌کاری می‌کند
شاید عجیب به نظر برسد اما باید گفت رابطه سنجاب و بلوط و تولید آب شیرین انکارناپذیر و اثبات‌شده است؛ به ویژه این‌که این چند مورد را در کنار هم و در ارتباط با یکدیگر و در یک اکوسیستم طبیعی قرار دهیم. شیوه زندگی سنجاب به این صورت است که در طول تابستان مشغول جمع کردن میوه بلوط است و بخش زیادی از آن را در زمین و در شکاف سنگ‌ها و صخره پنهان می‌کند.
سنجاب اینقدر این کار را تکرار می‌کند و در مکان‌های مختلف انجام می‌دهد تا در فصل زمستان با مشکلی برخورد نکند. این حیوان حافظه‌ای ضعیف دارد و این رفتارش به این دلیل است که در زمستان و فصل کمبود غذا بتواند به انبارهای متعددی دسترسی پیدا کند و گرسنه نماند. همین عامل موجب می‌شود بلوط‌های فراوانی که سنجاب پیدا نمی‌کند، بعد از مدتی در فصل بهار جوانه زده و آرام آرام به نهال و درخت بلوط تبدیل شود.
به عبارتی، سنجاب نوعی باغبان و کشاورز درخت بلوط در طبیعت است که بدون هیچ‌گونه هزینه و به‌شیوه‌ای طبیعی مسئولیت کشت درخت بلوط در منطقه زاگرس را برعهده گرفته است. کاشت بلوط به دست سنجاب طبیعی‌ترین روش گسترش جنگل‌های بلوط است.
همین درختان نیز با جذب رطوبت بالا موجب تقویت پوشش گیاهی، تولید اکسیژن، تنظیم چرخه آب، تقویت اکوتوریسم و در نهایت حفاظت از زیستگاه و پناهگاه گونه‌های جانوری شده و نقش مهمی در تولید آب شرب در کشور دارند.(۲) چنانکه به گفته سرپرست سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور درباره اهمیت جنگل‌ها و پوشش گیاهی در حفظ منابع آبی کشور، از ۳۰ میلیون هکتار عرصه‌های زاگرس، نزدیک به ۶ میلیون هکتار آن جنگل است و این جنگل‌ها همچنان که اشاره شد ۴۰ درصد آب شیرین را تامین می‌کنند .(۳)
در شرایطی که هجوم ریزگردها نفس میلیون‌ها نفر را در مناطق مختلف کشور تنگ کرده و ورود هر از چندگاه توده‌های گرد و خاک از نواحی غربی کشور را شاهدیم، ضرورت حفاظت از جنگل‌های غرب کشور بیش از پیش به چشم می‌آید و در کنار آن اهمیت باغبان کوچک این جنگل‌ها. سنجاب بخشی از اکوسیستم زیستی ایران است که امنیت زیستی را تامین کرده و طی هزاران سال جنگل‌های بلوط به همین شکل گسترش پیدا کرده‌اند.
به گفته متخصصان این جاندار در صورتی که در طبیعت حضور داشته باشد بین ۱۰ تا ۱۵ سال عمر دارد اما در اسارت، نیمی از این عمر را خواهد داشت؛ این یعنی اسارت هر سنجاب توقف حداقل یک دهه فعالیت مستمر یک جنگل‌کار حرفه‌ای.
هر سنجاب بین ۳۰۰ تا یک میلیون و ۵۰۰ هزار تومان خرید و فروش می‌شود و این در حالی است که ارزش هر درختی که می‌کارد بیش از ۲۰۰ هزار دلار استبه باغبان بلوط احترام بگذاریم
اخیرا خرید و فروش سنجاب در کشور ما بیشتر به چشم می‌آید. با توجه به آنچه گفته شد در خرید و فروش سنجاب دو سر معامله دست به دست هم می‌دهند تا تبری محکم را بر پیکر جنگل‌های بلوط وارد آورند.
از سوی دیگر در مناطق جنوبی و گرم و خشک زاگرس مثل کوه «گردکی» که مورد بررسی پژوهشگران قرار گرفته، به دلیل خشکسالی (از بین رفتن چشمه‌ها) و عوامل انسانی، بسیاری از سنجاب‌ها از بین رفته‌اند؛ سال‌ها است که در این کوه‌ها دیگر نه سنجابی دیده می‌شود نه کسی درخت بلوط می‌کارد!
در چنین شرایطی، سنجاب سر از بازار درمی‌آورد و بلوط برای زنده‌گیری سنجاب به آتش کشیده شده یا برای تولید ذغال، سوزانده می‌شود.
بر اساس آنچه در بازار غیرقانونی خرید و فروش حیوانات به چشم می‌آید، هر سنجاب بین ۳۰۰ تا یک میلیون و ۵۰۰ هزار تومان خرید و فروش می‌شود. این در حالی است که ارزش هر سنجاب به عنوان «باغبان زاگرس» خیره کننده است. بر اساس اعلام مسئولان و دست‌اندرکاران حفظ منابع طبیعی کشور، قیمت هر درخت بلوط حداقل ۲۰۰ هزار دلار است و با توجه به تعداد درخت‌هایی که هر سنجاب در ۱۰ تا ۱۵ سال می‌کارد می‌شود ارزش میلیون دلاری این حیوان را در زیستگاهش تصور کرد.(۴)
تخریب زیستگاه، شکار و زنده‌گیری این حیوان ارزشمند- که غالبا با تخریب زیستگاهش صورت می‌گیرد- از بزرگ‌ترین آفت‌هایی است که در سال‌های اخیر، زاگرس را نشانه رفته است.
در ایران اغلب دو نوع سنجاب درختی شناخته شده است؛ یکی سنجاب «ایرانی» یا همان «سنجاب زاگرسی» و دیگری «سنجاب بلوچی» یا «سنجاب نخل». نسل سنجاب زاگرس به دلیل تخریب زیستگاهش و نیز عوامل انسانی به سرعت در حال کاهش است ولی سنجاب‌های بلوچی به دلیل زندگی در میان نخلستان‌های جنوب و جنوب شرقی کمتر در معرض تهدید قرار دارند.
در منطقه «راسک» بلوچستان، مردم بر این باورند که سنجاب بلوچی با خوردن حشرات مضر و انتقال گرده‌ها موجب باروری بیشتر نخلستان می‌شود. همین باور موجب احترام مردم به این دسته از حیوانات شده اما سنجاب‌های زاگرسی بیشتر بی‌مهری دیده‌اند. به همین خاطر جا دارد تا اهمیت وجود و کار باغبان کوچک اما پرتلاش جنگل‌های زاگرس در رسانه‌ها به خصوص رسانه‌های محلی انعکاس یابد.