به گزارش خبرنگار ایرنا اهمیت میراث فرهنگی ملموس و غیرملموس و کارکردهای پژوهشی، فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و هویتی آن بر کسی پوشیده نیست و جوامع توسعه یافته و ملت‌هایی که برای تاریخ و فرهنگ خود ارزش قائل هستند، برای حفظ و پاسداری از آن تلاش می‌کنند.
میراث تاریخی و تمدنی در کنار مزایای فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و هویتی از مزایای اقتصادی هم برخوردار است و انتظار می‌رود علاوه بر حفظ و صیانت از میراث ارزشمند بشری، با استفاده از روش‌های علمی و صحیح، از موهبت‌های اقتصادی آن نیز بهره‌مند شویم.
زمستان ۱۴۰۰ بود که به دنبال فعالیت‌های احداث کارخانه فولاد در نزدیکی شهرستان نمین استان اردبیل و کشف نشانه‌هایی از محوطه قره‌حسنلو مربوط به دوره اشکانیان، موضوع حفاظت و ضرورت کاوش‌های باستان‌شناسی در آن، در شبکه‌های اجتماعی مورد بحث و تبادل نظر قرار گرفت. محوطه‌ای که گفته می‌شود از آن چهار قبر و اشیای فلزی با قدمت دو هزار ساله به دست آمده است.
در اوایل سال جاری مطالبه‌گران اجتماعی و دوستداران میراث فرهنگی در استان اردبیل و برخی نیز از مناطق دیگر با راه‌اندازی کارزار در فضای مجازی در پی برجسته‌سازی موضوع و تبیین اهمیت محوطه باستانی قره‌حسنلو برآمدند.محوطه ای که در جریان احداث کارخانه فولاد در قره حسنلو ویلکیج (فاصله ۱۰ کیلومتری جاده اردبیل به آبی بیگلو) - انتهای دشت ویلکیج و شروع دشت اردبیل- کشف شده است.
محوطه قره حسنلو؛ چراغی به تاریخ باستان ایران
به گفته عدالت عزت پور دکتری تاریخ، نویسنده و پژوهشگر تاریخ ایران، با توجه به تاریخ شفاهی منطقه، برکه‌ای که از زمان‌های قدیم در آن حوالی وجود داشته و به آن اورتا قاراما می‌گفتند حکایت از وجود آب به عنوان حیاتی‌ترین لازمه شکل‌گیری تمدن در این منطقه داشته است.
وی با اشاره به خصوصیات این محوطه افزود: بیشتر محوطه‌های باستانی کشف شده در اردبیل مربوط به دوره اشکانی‌است امّا هیچ کدام از آثار بدست آمدۀ این دوره به وسعت محوطه باستانی قره حسنلو ویلکیج نیست و اشیای متنوع بدست آمده نیز از این منطقه، در نوع خود منحصر بفرد و بی نظیر است.
این پژوهشگر حوزه تاریخ ایران یادآورشد: با توجه به کاوش‌های صورت گرفته تمدن قره حسنلو ویلکیج، مربوط به دورۀ عصر آهن و دوره اشکانی است. از این محوطه باستانی که یک محوطه آئینی بوده، آثاری همچون سفالینه‌های ساده عصر آهن و سفالینه‌هایی همچون کاسه، کوزه، دیگچه و تُنگ دوره اشکانی و مهمتر از همه اینها، شواهدی از چهار تدفین انسانی به شیوۀ طاق باز پیدا شده است.
وی ادامه داد: تدفین انسانی در ایران باستان، دارای اهمیت و جایگاه خاص خود بوده و در راستای شناخت فرهنگ، آئین‌ها، مذاهب و اعتقادات پیشینیان ما بسیار راهگشاست.
عزت‌پور افزود: سازه خشتی عظیمی که با توجه به معماری سازه؛ سه رج سنگی در زیر و هفت تا ۱۰ رج خشتی بر روی آن در بدنه بیرونی به همراه پشتبندها و میانه و سطوح اصلی آن تا سطح خاک با خشت بنا نهاده شده است، این نوع از معماری می‌تواند در ادامۀ روش سکوسازی عصر آهن در آثاری همچون سیلک کاشان، کنار صندل جیرفت، ارگ باستانی نوشیجان ملایر قرار گیرد.
فرضیه‌هایی که باید جدی گرفت
وی اظهار کرد: محوطه باستانی قره حسنلو، کارکرد آئینی یعنی در واقع، معبد را داشته است، این نوع کارکرد، فرضیه‌هایی را طرح می‌کند از جمله اینکه، محوطه مسکونی و شهری این تمدن نیز، باید در اطراف و نزدیکی همین محوطه کاوش یافته باشد. برای همین ادامه کاوش‌ها و یا هر اقدام دیگر در این منطقه نیاز به نظرات کارشناسی و بررسی بسیار دقیق دارد.
این پژوهشگر تاریخ ایران افزود: مهمترین ابزار بررسی دوره‌های تاریخی، آثار مکتوب است و در واقع، آثار مکتوب باعث شکل‌گیری دوره‌های تاریخی شده‌اند، امّا همه رخدادهای تاریخی هم بصورت مکتوب به نسل‌های بعدی انتقال نیافته و نمی‌یابند این امر بویژه در تاریخ باستان اهمیت بیشتری می‌یابد.
عزت پور ادامه داد: در چنین مواردی آثار غیرمکتوب یعنی بناها و آثار تاریخی به کمک تاریخ آمده و زوایای تاریک بسیاری را حل می‌کنند، بخصوص در دوره‌های تاریخی مانند دوره اشکانی که منابع مکتوب برای آن دوره، بسیار ناچیز بوده و نسبت به دوره‌های دیگر دچار فقدان منابع مکتوب است.
وی با اشاره به اهمیت آثار و بناهای تاریخی کشف شده مربوط به دوره اشکانی در ایران اظهار کرد: آثار دوره اشکانی در ایران به ندرت یافت می‌شود و اغلب از بین رفته‌اند. اما در اردبیل، بیشتر محوطه‌های باستانی، مربوط به دوره اشکانی است. نکته مهم اینکه هیچ کدام از آثار بدست آمدۀ این دوره در اردبیل به وسعت محوطه باستانی قره حسنلو ویلکیج نیست و حتی اشیای بدست آمده از این منطقه هم در نوع خود منحصر بفرد و بی‌نظیر است.از همین رو میراث باستانی قره حسنلو ویلکیج بعنوان گنجینۀ دورۀ تاریخ اشکانی در ایران و اردبیل، می‌تواند به بسیاری از سؤالات مبهم دوره اشکانی پاسخ دهد و بسیاری از زوایای مبهم و تاریک این دوره را روشن کند.
میراث سه هزار ساله قره‌حسنلو و بایسته‌های توسعه پایدار استان اردبیل
با آغاز عملیات احداث کارخانه فولاد نمین، کهن میراثی که تمدنی سه هزار ساله را در دل خود دارد، سر از خاک برآورده و برای ما حکایت از نیاکان و تاریخ دیرینه دارد. حالا این محققان تاریخ هستند که باید با مطالعات و واکاوی این میراث، نقاط تاریک تاریخ ایران دوره اشکانی را روشن سازند.
احداث کارخانه فولاد نمین منجر به بروز نگرانی‌هایی برای علاقمندان به میراث، متخصصان تاریخ و باستان‌شناسی و مردم استان و منطقه شده است. البته فعالان حوزه میراث مخالفتی با احداث کارخانه فولاد و توسعه استان نیستند، بلکه مطالباتی همچون ثبت ملی مخوطه، رعایت حریم و توقف هرگونه عملیات ساختمانی و عمرانی در حریم محوطه، ساخت سقف موقت برای محوطه در برابر نزولات جوی و آفتاب، احداث سایت باستانی و انتقال کشفیات به سایت و اختصاص زمین مناسب دیگر در فاصله مناسب از سایت باستانی به کارخانه فولاد بوده اند که طی روزهای اخیر یکی از مهمترین مطالبات آنها یعنی ثبت ملی این محوطه محقق شد.
در این بین اطلاع رسانی قطره چکانی اداره کل میراث فرهنگی استان طی ماه‌های اخیر منجر به بروز نگرانی‌هایی در بین اهالی رسانه و مطالبه گران اجتماعی شده بود. رویکردی که منجر به برگزاری نشستی با حضور مدیرکل پیشین میراث فرهنگی گردشگری و صنایع دستی استان با فعالان حوزه میراث فرهنگی شد. در این نشست با پذیرش انتقاد مطالبه‌گران نسبت به نحوه اطلاع‌رسانی از محوطه باستانی قره‌حسنلو اعلام شد که بعد از این، مجموعه روابط عمومی اداره کل تلاش خواهد کرد تا در این رابطه سوءتفاهماتی نزد افکار عمومی و دوستداران اماکن تاریخی پیش نیاید.
همچنین مقرر شد یکی از مطالبه‌گران به عنوان نماینده آنها، با معاونت میراث فرهنگی و سرپرست هیات کاوش ارتباط داشته باشد تا اطلاعات به روز در اختیار وی قرار گیرد و او نیز اطلاع‌رسانی لازم و متناسب با نیاز افکار عمومی را درباره محوطه قره‌حسنلو انجام دهد.
همچنین اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی اردبیل اعلام کرد که از ظرفیت دانشگاه محقق اردبیلی برای گروه باستان‌شناسی استفاده و در این رابطه تفاهم‌نامه‌ای منعقد خواهد شد و بخشی از حفاطت و صیانت از محوطه قره‌حسنلو به این گروه سپرده شود. حالا و در شرایطی که سکان هدایت اداره کل میراث فرهنگی استان به فردین عینی سپرده شده انتظار می‌رود در دوره جدید نسبت به برطرف کردن این خلاء و همراه و هم افزایی مطالبات این فعالان با توسعه و تعمیق مطالعات باستان شناسی اقدام شود.
کارخانه فولاد برای محوطه باستانی قره‌حسنلو چه کرده است
تیر ماه امسال نایب رییس مجلس شورای اسلامی در پاسخ به نگرانی افکار عمومی از سرنوشت محوطه باستانی در جوار کارخانه در حال احداث فولاد، گفت: محوطه باستانی قره‌حسنلو نمین که در محدوده کارخانه فولاد کشف شده است، حفاظت و صیانت می‌شود.
علی نیکزاد اظهار کرد: با توجه به قرارگرفتن محوطه باستانی قره‌حسنلو نمین در محدوده کارخانه فولاد در حال تاسیس، حتما مباحث فرهنگی و میراثی توسط این مجموعه در نظر گرفته می‌شود و بنای کشف شده حفاظت خواهد شد.
وی افزود: کارخانه فولاد، روی میراث فرهنگی احداث نمی‌شود و خود کارخانه مبلغ ۹۷۰ میلیون تومان در قرارداد با پژوهشگاه میراث فرهنگی برای کاوش محوطه باستانی قره‌حسنلو هزینه کرده است.
ثبت ملی و انتظارات بعدی مطالبه‌گران
بر اساس اعلام اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی اردبیل، در مرداد ماه امسال بنای تاریخی قره حسنلو نمین با شماره ثبتی ۳۳۸۰۴ در فهرست آثار ملی غیرمنقول کشور به ثبت رسید و لوح ثبتی این بنا با امضای مقام عالی وزارتخانه متبوع، قرار است به استاندار اردبیل ابلاغ شود.
مرداد ماه امسال بنای تاریخی قره حسنلو نمین با شماره ثبتی ۳۳۸۰۴ در فهرست آثار ملی غیرمنقول کشور به ثبت رسید و لوح ثبتی این بنا با امضای مقام عالی وزارتخانه متبوع، قرار است به استاندار اردبیل ابلاغ شود.
این اداره کل اعلام کرد که از قبل در اطراف محوطه قره حسنلو نزدیک به ۲ هزار هکتار تغییر کاربری انجام و تحویل منطقه ویژه اقتصادی نمین شده بود. نیمه دوم سال گذشته برای احداث و ایجاد کارخانه آهن و فولاد در این محدوده، استعلامی از اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اردبیل انجام و برای واگذاری ۹۷ هکتار از منطقه ویژه اقتصادی برای اجرای طرح درخواست نظر کارشناسی شده بود.
در ۹۰۰ متر مربع از محدوده، یک بنای آیینی مربوط به دوره اشکانی با ۲ هزار سال قدمت و چهار مورد تدفین به دست آمد که این تدفین‌ها و اشیا دیگری که به دست آمده، بعد از مرمت به مخزن مجموعه بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی تحویل داده شد.
طبق اعلام اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی اردبیل؛ سه هزار و ۳۰۰ مترمربع از ۹۷ هکتار یاد شده در محوطه تاریخی قره‌حسنلو نمین قرار دارد و در بقیه زمین یعنی ۹۶ هزار و ۶۳۰ مترمربع، امکان فنی اجرای طرح وجود داشت ولی سرمایه‌گذار و طراحان کارخانه فولاد اعلام کردند به خاطر مسائل فنی، در بخشی از سه هزار و ۳۰۰ مترمربع واقع شده در محدوده تاریخی، نیاز به استقرار دستگاه‌هایی دارند.
برابر اعلام روابط عمومی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی اردبیل با امضای قراردادی به ارزش ۹ میلیارد و ۷۰۰ میلیون ریال بین سرمایه‌گذاران و پژوهشگاه میراث فرهنگی در تهران، کاوش نجات‌بخشی محوطه با نظارت این پژوهشگاه آغاز شد و از بهمن سال گذشته عملیات نجات‌بخشی شروع و تا ۱۵ اردیبهشت امسال انجام شد و از مجموع سه هزار و ۳۰۰ مترمربع محوطه، در ۹۰۰ متر مربع از محدوده، یک بنای آیینی مربوط به دوره اشکانی با ۲ هزار سال قدمت و چهار مورد تدفین به دست آمد که این تدفین‌ها و اشیا دیگری که به دست آمده، بعد از مرمت به مخزن مجموعه بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی تحویل داده شد.
اکنون که به مدد شبکه‌های اجتماعی، حساسیت افکار عمومی و پیگیری خبرنگاران و تلاش مسئولان مرتبط، محوطه باستانی قره‌حسنلو در استان اردبیل به ثبت ملی رسیده، دغدغه مطالبه‌گران اجتماعی و علاقه‌مندان به آثار باستانی پایان نیافته است، بلکه با دقت تمام پیگیر موضوع هستند تا ببینند چه برنامه‌هایی برای حفاظت و نگهداری و معرفی آن تعریف و اجرا خواهد شد و مهمتر از آن، سرنوشت قره‌حسنلو در جوار کارخانه فولاد چه خواهد شد و چه ملاحظاتی در روند احداث کارخانه اندیشیده می‌شود؟
گزارش از عیسی پاشاپور