خشکسالی‌های پی در پی و کاهش منابع آبی و حتی تنش دمایی موجب شد تا در این سال ها برخی از کشاورزان به شکل خودجوش به تغییر الگوی کشت اهمیت دهند اما این اقدامات کافی نبود، زیرا که همراهی و احساس مسوولیت کشاورزان و مدیریت کارشناسی و علمی مسوولان لازمه اجرای آن است.
سال زراعی گذشته در حالی کشاورزان خراسان شمالی زمین‌های خود را برای کشت آماده می کردند که محصولات سال گذشته آنان همچنان در انبارها باقی‌مانده بود و مسوولان حوزه مرتبط اعلام کردند که بیش از ۱۰ هزار تن پیاز بدون مشتری مانده است.
سابقه امر نشان می دهد که نبود بازار، پایین بودن قیمت و فساد محصولات کشاورزی طی سال های متمادی موجب ضرر به بخش کشاورزی خراسان شمالی شده است و علاوه بر این کشور ما برای تامین محصولات استراتژیک و مهم از جمله گندم، جو، برنج، پنبه و چغندرقند به واردات وابسته است.
نبود برنامه ریزی مناسب برای تولید محصولات کشاورزی، نبود الگوی کشت و زیرساخت های استاندارد برای ذخیره سازی و حتی سردخانه محصولات کشاورزی در خراسان شمالی موجب شد تا همه ساله بخشی از این مشکلات در نبود مشتری در زمان برداشت اولیه و حتی پس از آن سرباز کند و این معضل نه تنها گریبانگیر پیازکاران و سیب زمینی کاران است بلکه سایر محصولات صیفی و سبزی و حتی محصولات باغی را نیز شامل می شود.
اینگونه مشکلات به طور معمول در سایر استان ها نیز مشهود است و دولت در تکاپوی برطرف کردن این چالش ها از سند اصلاح الگوی کشت رونمایی کرده است.
سند اصلاح الگوی کشت
الگوی کشت طرحی است که ۱۸ مهر ماه سال ۱۴۰۱ به عنوان یک سند راهبردی بخش کشاورزی با حضور مسوولان کشوری و در دومین جلسه شورای عالی آب در دولت سیزدهم رونمایی شد.
هر چند این سند هنوز به همه استان‌های کشور از جمله خراسان شمالی ابلاغ نشده است اما در قالب این طرح به کشاورزان گفته می‌شود چه محصولی را به چه میزانی، در کجا و چه زمانی کشت کنند تا هم منابع آب و خاک حفظ شود و هم درآمد بیشتری برای این قشر حاصل و از همه مهمتر امنیت غذایی کشور نیز تامین شود.
الگوی کشت عبارت است از تعیین یک نظام کشاورزی با مزیت اقتصادی پایدار مبتنی بر سیاست‌های کلان کشور، دانش بومی کشاورزان و بهره‌گیری بهینه از پتانسیل‌های منطقه‌ای با رعایت اصول اکوفیزیولوژیک تولید محصولات کشاورزی در راستای حفظ محیط زیست است.
اجرای الگوی کشت در کشور کاهش ۶ درصدی مصرف آب معادل (۳ میلیارد مترمکعب)، افزایش ۱۸ درصدی بهره‌وری آب، افزایش ۱۱ درصدی تولید، صرفه‌جویی ۲.۲ میلیارد دلاری ارزی، افزایش ۴.۵ میلیون تنی تولیدات دیمزارها، افزایش ۱۵۸ درصدی تولید دانه‌های روغنی را موجب می‌شود.
همچنین در این طرح بخشودگی ۵۰ درصدی آب‌بها به‌ازای افزایش بهره‌وری تخفیف ۵۰ درصدی به کشاورزان از مشوق‌های این طرح است البته پرداخت انواع تسهیلات در بخش کشاورزی از سال آینده مشروط به اجرای الگوی کشت بر اساس قانون بودجه ۱۴۰۱ می‌شود.
با توجه به تاکید معاون اول رییس‌جمهور و سیاست های وزارت متبوع در خصوص موضوع ضرورت عملیاتی شدن الگوی کشت در راستای تأمین امنیت غذایی در کشور، مقرر شده است با مشارکت همه‌ی دستگاه‌های ذیربط و با بهره گیری از همه ظرفیت های موجود زمینه اجرایی شدن الگوی کشت در استان نیز به زودی فراهم شود.
ارتقای بهره‌وری آب
گرچه بر اساس نظر دست اندرکاران این حوزه اجرای کامل این طرح در طی چند سال انجام می شود، ولی اجرای این سند مزایای زیادی برای کشاورزی خراسان شمالی دارد چرا که ۴۴ درصد از جمعیت این استان در روستاها سکونت دارند و ۳۷ تا ۴۲ درصد اشتغال این استان در حوزه کشاورزی است.
با علم به اینکه ۹۰ درصد آب استان توسط بخش کشاورزی مصرف می شود پس کنترل این آب به طور قطع باید در اولویت سیاست های استان قرار گیرد.
مدیر امور زراعت سازمان جهاد کشاورزی خراسان شمالی در این‌باره می گوید: طرح اصلاح الگوی کشت موجب ارتقای بهره‌وری آب کشاورزی و کاهش مصرف انرژی می شود و اجرای این طرح کمک زیادی به حل بحران خشکسالی و کمبود آب در بخش کشاورزی می کند.
وحید صباغ می افزاید: در این طرح کاشت محصول نیازسنجی شده است و محصولات آب‌بر با توجه به نیاز کشور تولید و بر اساس مقدار نیاز بازار کشت می شود و از طرفی محصولات استراتژیک از جمله غلات، دانه های روغنی و محصولات صنعتی در این طرح مورد تاکید است و رعایت الگوی کشت باید در تمام سطح اراضی کشور انجام شود.
وی می گوید: مشوق هایی در اجرای این طرح برای کشاورزان در نظر گرفته شده است و ارایه تسهیلات برای خرید انواع ماشین آلات بخش کشاورزی، اختصاص یارانه به انواع کود و بذور برای کشاورزانی از جمله این مشوق ها است.
صباغ یادآور شد: سالانه صیفی جات زیادی بیش از نیاز کشور با نگاه صادرات تولید می شود و ضرورت دارد تا غلات و برنج که نیاز اساسی کشور است جایگزین صیفی‌جات شود و کشور ما به پنبه و چغندر قند نیاز دارد و باید تولید این محصولات در اولویت قرار گیرد.
تعادل بخشی به بازار
مدیر امور زراعت سازمان جهاد کشاورزی خراسان شمالی نیز در مورد مزایای این طرح می گوید: یا رعایت این الگو در سطح زمین های کشاورزی، نه محصولی کم کشت خواهد شد و نه محصولی بیش از نیاز تولید می شود و در این صورت بازار نیز به خوبی کنترل می شود.
وحید صباغ می افزاید: هر منطقه ای با توجه به شرایط آب و هوایی و منابع آبی مستعد محصولات خاص است که این مهم در طرح الگوی کشت رعایت و جلوی هدر رفت آب گرفته می شود.
وی می گوید: بازار به اندازه کافی به محصولات مهم و استراتژیک نیاز دارد و کشاورزان باید به سمت تولید این محصولات بروند و دولت نیز برنامه ریزی مناسبی در جهت ارایه مشوق ها انجام می دهد.
صباغ می افزاید: اگر کشاورز از درآمد خوبی برخوردار باشد به کار خود رونق می دهد که در نهایت باعث تامین امنیت غذایی کشور می شود اما اگر درآمد ناچیزی داشته باشد، توانمندی کشت و کار اصولی و علمی را نیز نخواهد داشت.
رواج کشاورزی تجاری محور
یک کارشناس سازمان کشاورزی خراسان شمالی نیز در ادامه به مزایای این طرح بر بازار آشفته محصولات کشاورزی اشاره کرد و می گوید: اگر کشاورزی مدرن، الگوی کشت و کشت قراردادی به خوبی سازماندهی و مدیریت شود، خطر خرید و فروش در بازار کاهش خواهد یافت و در نتیجه سود بهتری عاید کشاورزان می شود.
ابوالفضل پورحاتم می افزاید: حرکت از کشاورزی تولیدمحور به سوی کشاورزی بازارمحور یا تجاری باید به راهبردی برای پیشران اقتصادی خراسان شمالی تبدیل شود.
وی می گوید: در حقیقت، هدف کشاورزی تجاری این است که بین حلقه‌های مختلف زنجیره بخش کشاورزی هاهنگی ایجاد کرد تا چالش هایی از جمله ضایعات، نوسانات قیمت و ضرر تولید را در این بخش از بین برد.
پورحاتم بیشترین مسایل و چالش های کشاورزان این استان را نبود بازار می داند و می افزاید: با توجه به اینکه حاشیه بازار و یا نوسانات قیمت در کشور خیلی بالاست، محصولی که در سر مزرعه به فروش می رسد در نهایت با چندین برابر قیمت به دست مصرف کننده می رسد که سود آن به جیب دلالان واریز می شود و کشاورز بیشترین ضرر را می کند.
وی یادآور می شود: وجود واسطه ها، ضایعات زیاد بخش کشاورزی، نبود استانداردسازی در تولید محصول و فروش آن، بسته بندی نامناسب، نبود انبارهای فنی برای نگهداری محصولات در زمان اوج برداشت از جمله مشکلات قشر کشاورز است که با اجرای این طرح بسیاری از این مشکلات مدیریت می شود.
رونق بازار گیاهان دارویی
خراسان شمالی بهشت و رویشگاه گیاهان دارویی است و ۶ هزار و ۴۰۸ هکتار استان به کشت گیاهان دارویی اختصاص دارد و در این مساحت علاوه بر زعفران و گل محمدی، زیره سبز، نعنا فلفی، آلو ورا، گل گاو زبان، سیاهدانه، بادرنجه بویه و به لیمو کشت می شود.
۴۲۵ گونه گیاه دارویی در رویشگاه های طبیعی استان شناسایی شده و تاکنون خواص ماده موثره ۷۵ گونه از آنها کشف شده است و میزان برداشت گیاهان دارویی در استان به طور متوسط سالانه چهار تن است.
بیش از ۳۰ هزار گونه گیاهی در دنیا وجود دارد که از این تعداد هشت هزار گونه در ایران شناسایی شده است.
هر چند ۷۲ درصد از گستره ۲میلیون و ۸۳۲ هزار هکتاری خراسان شمالی منابع طبیعی تجدید شونده است اما، خشکسالی ها این منابع را با مخاطره مواجه کرده است به طوری که اکنون ۴۵ گیاه دارویی با خطر انقراض مواجه هستند.
استاد دانشگاه آزاد اسلامی شهرستان شیروان در این زمینه می گوید: مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان از سال ۸۳ تا کنون در زمینه گیاهان دارویی ۲۵ طرح تحقیقاتی را به منظور شناسایی گیاهان دارویی استان و خواص آنان، حفظ و نگهداری از رویشگاه ها و برنامه ریزی برای تجاری سازی آنها انجام داده است.
فرشید ابراهیم زاده با بیان این که خراسان شمالی از ۱۱ اقلیم آب و هوایی، ۹ اقلیم را در خود دارد می افزاید: سه اقلیم گرم و خشک، سرد و خشک و معتدل در استان بیشتر از دیگر اقلیم ها دیده می شود و این شرایط تهیدیدی برای گیاهان دارویی محسوب می شود.
وی می گوید: کشاورزان استان باید به سمت تولید گیاهانی مانند زعفران بروند که با کمترین مصرف آب، بهره‌وری بالایی دارد و اجرای طرح الگوی کشت نیز در این راستا اجرایی می شود و کمک زیادی به بهره‌وری گیاهان دارویی در این خطه می کند.
گستره حوزه منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان شمالی ۲ میلیون و ۳۳ هزار و ۳۶ هکتار است که از این وسعت یک میلیون و ۴۰۰ هزار هکتار مرتع، بیش از ۱۸۳ هزار هکتار بیابان و ۴۳۴ هزار و ۵۵۰ هکتار جنگل است.
کلام آخر:
بر اساس گزارش رسمی اداره کل هواشناسی خراسان شمالی حدود ۵۹ درصد از پهنه این استان دو میلیون و ۸۰۰ هزار هکتاری واقع در شمال شرق کشور درگیر خشکسالی و تحت تاثیر این پدیده است و چهار دشت از ۱۱ دشت خراسان شمالی ممنوعه بحرانی است و به نظر می رسد که اجرای طرح الگوی کشت بتواند تا حد زیادی مشکلات کشاورزان ناشی از خشکسالی را برطرف کند.
سابقه امر نشان داده است که خشکسالی تنها دغدغه بخش کشاورزی این خطه نیست بلکه سیاست های نادرست مدیریتی در گذشته نیز توانسته تعادل این بازار را بر هم زند چرا که سالانه افزون بر یک میلیون و ۵۰۰ هزار تن انواع تولیدات زراعی، باغی و دامی دارد که تنها بخش اندکی از آن در زمان تولید توسط صنایع و یا بخش دولتی خریداری می‌شود و بخش عمده‌تر آن به علت وضعیت نابسامان بازار، اسیر دست دلال‌بازی سودجویان می‌شود.
کارشناسان بر این باورند که با توجه به تکرار هرساله سریال پرماجرای عرضه محصولات کشاورزی و ضرر و زیان تولید کنندگان، تنها راه غلبه بر این وضعیت بازار محصولات کشاورزی گذر از شیوه های سنتی به روش های جدید و با برنامه ریزی است به گونه ای که اقتصاد برد - برد، منافع هر دو سوی معامله، یعنی هم کشاورز و هم صنایع و بازرگانان و دولت را تامین کند.
به نوعی اجرای طرح الگوی کشت کمکی به کشت قرار دادی نیز می کند چرا که کشاورزان بیشتر محصولات استراتژیک و مهم از جمله گندم، علوفه دامی از جمله جو، انواع دانه های روغنی از جمله کلزا، گلرنگ، کاملینا، آفتاب گردان، کنجد، پنبه و چقندرقند را کشت خواهند کرد که بیشتر این محصولات نیز توسط دولت و یا کارخانجات خریداری خواهد شد و هیچ گاه بر روی دست کشاورز باقی نخواهد ماند.
سهم بخش کشاورزی استان ۱.۱ درصد از تولید ناخالص بخش کشاورزی کشور است که مهمترین بخش تولیدی استان بخش کشاورزی است.
سطح اراضی کشاورزی و بایر خراسان شمالی ۴۰۰ هزار هکتار است، کل اراضی استان ۲ میلیون و ۸۰۰ هزار هکتار است که اکنون ۱۳ درصد از این سطح به بخش کشاورزی اختصاص دارد و ۸۷ درصد نیز اراضی غیرکشاورزی است.
سهم خراسان شمالی ۶ دهم درصد از تولید ناخالص داخلی تمامی بخش های اقتصادی کشور است که سهم بخش کشاورزی این استان ۱.۱ درصد از تولید ناخالص بخش کشاورزی را شامل می شود.
حدود ۴۴ درصد از این جمعیت در روستاها سکونت دارند و ۳۷ تا ۴۲ درصد اشتغال این استان در حوزه کشاورزی است.