به گزارش خبرنگار گروه علم و آموزش ایرنا، کسب رتبه‌های علمی بالاتر یا دست‌یافتن به موقعیت اداری و شغلی خاص که به ارائه اثر مکتوب علمی یا ادبی وابسته است، گاه موجب بروز نوعی رفتارهای غیراخلاقی در استفاده از دستاوردهای علمی دیگران بدون ارجاع به نام آنها می‌شود که از آن به عنوان سرقت علمی یا ادبی و تخلف علمی یاد می‌شود.
موضوع تقلب یا تخلف علمی به اشکال مختلف؛ از جمله سفارش مقاله یا پایان‌نامه و رساله در ازای دریافت پول، استفاده از آثار دیگران بدون استناد به نام شخص یا استناد دقیق به اثر و در مواردی ردیابی آنها در کتب و مقالات گسترده و پیچیده است؛ زیرا از نسبت دادن دستاوردهای علمی مکتوب دیگران به خود تا تخلف در روند داوری مقالات و تحریف در آثار دیگران و انتشار آثار بدون اجازه در فضای حقیقی و مجازی را دربر می گیرد.
با وجود این گستردگی، دستگاه‌های وضع قوانین و مجری آن بیکار نبوده‌اند و قوانین مختلفی در این زمینه وضع شده است. قانون حمایت از حقوق مولفان، مصنفان و هنرمندان (مصوب ۱۳۴۸) و قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی (مصوب ۱۳۹۶) دو قانونی هستند که در این زمینه جلوی تضییع حقوق مولفان، صاحبان فکر و اندیشه و آثار علمی و ادبی را می‌گیرند. با وجود اجرا شدن قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی از سال ۹۶ هنوز مواردی از تقلب در روند تولید آثار علمی به چشم می‌خورد.
سه دلیل برای تقلب و سرقت علمی در پایان‌نامه‌ها
محمد حسن‌زاده در گفت‌وگو با خبرنگار گروه علم و آموزش ایرنا در مورد دلایل وجود تقلب و سرقت علمی در پارساها (پایان‌نامه کارشناسی ارشد و رساله دکتری) و حتی مقالات علمی استادان ایرانی در خارج از کشور توضیح داد: سه مساله در این زمینه وجود دارد؛ مساله (دلیل) اول اینکه نیاز به فرهنگ‌سازی، توانمندسازی و ایجاد گفتمان حرفه‌ای در پژوهش و پایبندی به اخلاق پژوهش و فناوری داریم.
رئیس پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک) افزود: در مورد بخش عمده‌ای از آثاری که برچسب سرقت یا تقلب علمی به آنها می‌خورد، نویسنده از مرز بین سرقت و بهره‌برداری از محتوای دیگران آگاه نبوده است. بنابراین ابتدا باید تا می‌توانیم در حوزه دانشگاه‌ها و موسسات آموزش عالی و همه آنها که در پدید آوردن آثار علمی سهم و نقش دارند، فرهنگ‌سازی و آنها را آگاه کنیم.
وی اقدام بعدی را تنقیح قوانین دانست و گفت: قوانین مرتبط با حقوق مالکیت معنوی روزآمد و تنقیح شود و هزینه سرقت علمی و ادبی افزایش یابد. نبود هماهنگی بین نهادهای مرتبط با علم از جمله وزارتخانه، دانشگاه‌ها و موسسات آموزش عالی از دیگر مسائل این حوزه است.
عضو هیات‌علمی دانشکده مدیریت و اقتصاد دانشگاه تربیت مدرس ادامه داد: برای نمونه در قانون مصوب سال ۹۶ مجلس شورای اسلامی به‌صراحت ذکر شده ایرانداک وظیفه همانندجویی پارساها را برعهده دارد؛ اما در آیین‌نامه اجرایی این قانون آمده: «ایرانداک یا موسسه مشابه همانندجویی را برعهده دارند». همین امر موجب سردرگمی در اجرای قانون شده و امیدواریم این مساله به زودی حل شود.
از آنجا که ایرانداک تنها مرجع گردآوری پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها است، هیچ موسسه دیگری به دلیل عدم دسترسی به همه منابع نمی‌تواند همانندجویی را به شکل جامع انجام دهد.
وی تاکید کرد: برای اجرای قانون و پیشگیری از تقلب در تهیه آثار علمی از یک سو پژوهشگران باید توانمند شوند و از سوی دیگر، سازوکارهای قانونی و رویه‌های حقوق مالکیت معنوی تقویت شود و در نهایت، هماهنگی بین نهادها افزایش یابد.
فناوری اطلاعات، حوزه راهبردی علم و فناوری است
رئیس پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک) در مورد اولویت‌های این پژوهشگاه نیز گفت: پژوهشگاه به دلیل سابقه و خدماتی که به نظام علم و فناوری کشور ارائه کرده، انتظار می‌رود چشم و چراغ نظام علم و فناوری در حوزه علوم و فناوری اطلاعات باشد و با بهره‌برداری از امکانات درونی و ارتباطات بیرونی باید به قطب این حوزه تبدیل شود.
حوزه علوم و فناوری اطلاعات از جمله حوزه های راهبردی علم و فناوری قلمداد می شود و کشور ما به طور ویژه به جهش در این زمینه نیاز دارد. از این رو، در صدد آن هستیم که ارتباط پژوهشگاه را با صنعت و جامعه، دولت و دانشگاه‌ها و موسسات پژوهشی تقویت کنیم.
وی با تاکید بر اشتراک منابع علمی اظهار داشت: هم اکنون منابع علمی متفاوت و متنوعی در دانشگاه‌های مختلف وجود دارد که در نبود یک شبکه منسجم بین کتابخانه‌های دانشگاهی امکان استفاده مناسب از آنها در جامعه علمی وجود ندارد.
همه نهادها باید بروندادهای خود را همانندجویی کنند
رئیس ایرانداک ادامه داد: پژوهشگاه در صدد است با ایجاد هم‌افزایی در قالب یک شبکه کتابخانه دانشگاهی منابع علمی را بهم متصل کند. همچنین مستندسازی علم در کشور باید به شکل جدی‌تری ترویج شود. به عنوان بخشی از یک فرایند کلی برای ایجاد یک فرهنگ علمی و پژوهشی سالم، لازم است همه نهادها که در ایجاد بروندادهای علمی مشارکت دارند، بروندادهای خود را همانندجویی کنند. ما در تلاش هستیم که این امکان برای ادعانامه های ثبت اختراعات، مقالات و کتاب‌ها نیز فراهم شده و گسترش یابد.
حسن‌زاده تاکید کرد: پژوهشگاه در نظر دارد با توجه به اهمیت کارآفرینی فناورانه در حوزه کارآفرینی و نوآوری بیشتر فعال شود. علوم ارتباطات و فناوری ارتباطات در سال جاری میلادی از اولویت‌های سرمایه‌گذاری دولت در کشورهای مختلف بوده و انتظار می رود در سال های آینده نیز همچنان در صدر جدول باقی بماند. بنابراین لازم است هم سرمایه‌گذاری در این زمینه افزایش یابد و هم ظرفیت سرمایه‌گذاری در زمینه فناوری ارتباطات بیشتر حمایت شود.