ماه رجب در حالی آغاز می شود که اگر نگاهی به پرونده کارهای یک سال یا یک ماه و حتی یک روز اخیر خود کنیم، شاید چیزی جز سرافکندگی و پشیمانی برایمان باقی نماند و اگر به لطف بیکران الهی امیدوار نبودیم، شاید این ماه هایی که سرشار از آمرزش و غفران پروردگار است، معنایی پیدا نمی کرد.
شیخ عباس قمی در مفاتیح الجنان روایتی از پیامبر اکرم (ص) نقل می کند که در آن از ملک داعی یعنی فرشته دعوت کننده، سخن به میان آمده است. در واقع ماموریت این فرشته در ماه رجب این است که هر شب تا صبح اینگونه ندا می دهد که خوشا به حال تسبیح کنندگان و ذاکران خدا و خوشا به حال فرمانبرداران از خدا و حق تعالی می فرماید من همنشین آن کسی هستم که او همنشین من باشد و فرمانبر کسی هستم که فرمانبردار من است و آمرزنده آن کسی هستم که از من طلب بخشایش و آمرزش کند.
کلیدواژه ماه رجب
استغفار را می توان کلیدواژه ماه رجب دانست؛ کلیدی که درهای رحمت الهی را باز می کند و راهی برای بازگشت انسان به سوی کمال و معرفت باز می کند. پس اگر یکی از اعمال این ماه ذکر استغفرالله الذی لا اله الا هو وحده لا شریک له و اتوب الیه است، تلاش کنیم تا از ته دل آن را در خلوت خود فقط به زبان نیاوریم بلکه واقعا صد مرتبه استغفرالله بگوییم. حکایت برخی از استغفارکنندگان این است که در زبان استغفار می کنند اما همان رفتار و عملکرد گذشته خود را دارند. به قول صغیر اصفهانی رفتم به در خدای خود توبه کنم، از هر گنه و خطای خود توبه کنم؛ تحقیق گناه می نمودم دیدم، باید ز ثواب های خود توبه کنم.
خدا رحمت کند آیت الله حسن ممدوحی را که در روزگار کرونا جان به جان آفرین تسلیم کرد. ممدوحی در کتاب چهار جلدی شهود و شناخت که ترجمه و شرحی بر صحیفه سجادیه است، در شرح دعای چهل و پنجم می گفت اگر همه عبادت‌هایمان را به نقد بگذاریم و عنایت‌های الهی را نادیده بگیریم، باید از همه عبادت‌ها استغفار کنیم.
این استاد اخلاق به آیه ۲۱ سوره نور استناد کرد و گفت: قرآن می فرماید اگر تفضل و رحمت خدا بر شما نبود، هیچ یک از شما پاک نمی شدید و بدینسان به هر مقدار معرفت انسان به حضرت بیشتر شود، عبادت و اطاعت و خضوع او درباره پروردگار افزون می شود و در نتیجه، تفضل حضرتش بر آن بنده بیشتر و آن بنده از خالق خود شرمنده تر می شود. امام سجاد (ع) توفیق انجام کارهای نیک را به خدا و کوتاهی در انجام وظایف و تکالیف را به خود انسان نسبت می دهد. اگر همه عبادت ها و رسوم بندگی را که ما به درگاه الهی تقدیم داشته ایم، به نقد بگذاریم و توفیق و عنایت های حضرت حق را نادیده بگیریم، باید از تمامی عبادت ها استغفار کنیم.
به زبان استغفار و پشیمانی در دل
استغفار یعنی درخواست آمرزش گناهان از خدا به صورت زبانی با گفتن عبارت استغفرالله و به شکل عملی. از نگاه برخی مفسران در تفسیر آیاتی که توبه و استغفار در کنار هم آمده، مراد این است که از کارهای گذشته آمرزش بخواهند و برای آینده تصمیم به اطاعت و ترک گناه بگیرند. برخی دیگر اینگونه معنا کرده اند که آمرزش بخواهند و سپس همان حال را حفظ کنند و برخی نیز گفته اند که آشکارا و با زبان استغفار کنید و در دل از گذشته پشیمان باشید.
حجت الاسلام سیدحسن عاملی که مهمترین عمل در ماه رجب را استغفار می داند، از این سه ماه رجب، شعبان و ماه مبارک رمضان اینگونه تعریف می کند: سه ماه باید حالتان فرق کند و در این سه ماه برای ۹ ماه توشه بگیرید. حافظ در وصف این سه ماه گفته است نگویمت که همه ساله می پرستی کن؛ سه ماه می خور و ۹ ماه پارسایی کن.
وی اضافه کرد: هر کس این استغفار را در ماه رجب بگوید، خدا ندا می دهد که خدای شما نیستم اگر شما را نبخشم... خدا در شب اول ماه رجب نداد می دهد هل من مستغفر هل من تائب؛ آیا استعفار کننده و توبه کننده ای هست؟ معلوم می شود اوضاع معنوی محشر است و حیف است که حال انسان مثل حال ماه های دیگر باشد.
چگونه رنگ خدایی بگیریم
استغفار از نگاه برخی کارشناسان همچون انجام لکه گیری در یک خودروی تصادف دیده است تا با پاک شدن از زنگارهای گناه، رنگ خدایی بگیریم. حجت الاسلام ناصر خلج به خبرنگار معارف ایرنا گفت: در روایات تاکید شده که در هر روز از ماه رجب هفتاد مرتبه استغفار کنید و بگویید استغفرالله و اساله التوبه یا ۷۰ مرتبه در روز بگوید استغفرالله الذی لا اله الا هو الرحمن الرحیم الحی القیوم و اتوب الیه. البته شاید گفتن استغفرالله کفایت کند ولی دستورات دینی باید آن‌گونه انجام شود که حضرات می فرمایند.
وی افزود: اگر بخواهیم بدنه یک خودرو یا دیواری را رنگ کنیم در ابتدا لکه گیری می‌کنیم و استغفار ماه های رجب و شعبان برای لکه گیری انسان است. چون قرار است در ماه رمضان رنگ خدایی بگیریم و لذا سفارش شده که هر روز استغفار کنیم تا کارهای ناصوابی که با دل، چشم، گوش و زبان انجام داده ایم لکه گیری شود و بی رنگی را در خود ایجاد کنیم.
استغفار فقط برای گناهکاران نیست
برخی از کارشناسان معتقدند باید حقیقت استغفار را دریافت. چرا که استغفار فقط برای گناهکاران نیست. حجت الاسلام محمدمهدی زارعی استاد حوزه علمیه اصفهان گفت: در ماه رجب بر ذکر استغفار تاکید شده و بزرگان نیز این ماه را ماه استغفار نامیده اند. تلقی برخی افراد از استغفار این است که ما کار بدی کرده ایم و باید کاری کنیم تا دلگیر بودن خدا برطرف شود. در حالی که چنین تصوری صحیح نیست. چون ما نمی توانیم اثری بر خدا داشته باشیم که به خاطر ما حال خدا از خوشی به ناخوشی تغییر یافته باشد. خداوند نه حالش عوض می شود و نه محل حوادث است و نه از حالی به حال دیگری تغییر و تبدل پیدا می کند.
وی افزود: گناهان سه اثر دارند که اولین اثر آن مربوط به دنیاست. یعنی گناه روی دنیای ما اثر می گذارد و برکت را از زندگی ما می برد و روایات فراوانی داریم که نشان می دهد گناه در زندگی ما اثر دارد. اثر دیگر گناه مربوط به آخرت است. یعنی گناه بر روی آخرت انسان اثر می گذارد که در روایات بر گناهانی مانند ظلم و اذیت دیگران تاکید شده است. اثر سوم گناه مربوط به آثار باطنی و روحی و شخصیتی است. گناه باعث می شود انسان از عبادت و انس با خدا منصرف شود و از لذت مناجات با پروردگار محروم شود. در استغفار با رو آوردن به خدا و یاد بدی گناهان و همچنین نیازی که به پروردگار داریم، در واقع تلاش می کنیم تا با این توجه ها آثار سه گانه گناه را از دل های خودمان بزداییم.
این استاد حوزه افزود: استغفار یعنی این که خدایا آثار گناه را از دل مان پاک کن و رجب ماه استغفار است، ماهی که وجود خودمان را از آثار سوء گناه پاک می کنیم که این موضوع نیز نیازمند شناخت و معرفت است. وقتی انسان، زشتی گناه را بداند، آنگاه رویکرد به سوی خدا در واقع روکردن به علم و نور است و رویکردن به گناه، رو کردن به ظلمت و جهل است.
وی ادامه داد: بنابر این انسان ضعف ها و ناتوانی هایی در مقابل وسوسه ها و جاذبه های نفس و شیطان داشته و در این زمینه کوتاه آمده و به عبارت دیگر خود را از نور محروم کرده و به سوی ظلمت رفته است. در نتیجه، چنین عملکردی در انسان باعث حسرت می شود و باعث ایجاد حال استغفار می شود و چنین استغفاری در ماه رجب، وجود او را از آلودگی ها پاک کرده و همنشین نور الهی قرار می دهد. بنابر این با استغفار به درگاه الهی بهره ما از ماه رجب آمرزش گناه و پاک شدن از آثار سوء گناهان در چشم، دل، زبان و فکرمان خواهد بود.
استغفارشمار
روایتی از امام صادق (ع) نقل شده که رسول خدا (ص) فرمود ماه رجب ماه استغفار امت من است پس در این ماه بسیار طلب آمرزش کنید. در مفاتیح نیز برای این ماه ذکرهای فراوانی ذکر شده که یکی از آنها هزار بار استغفار در این ماه است و این که بگوییم استغفر الله و اساله التوبه. بعضی افراد خوش‌سلیقه هم یک جدول تنظیم کرده و از همان ابتدای ماه رجب حساب و کتاب کرده‌اند که اگر روزی ۳۵ مرتبه بگوییم استغفرالله در پایان ماه رجب حداقل هزار بار این ذکر را گفته ایم اما این همه ماجرا نیست. در زمان دفاع مقدس نیز بسیاری از رزمندگان چنین کارهایی را در برنامه های روزانه خود ترتیب می دادند و برخی از آنان با لب هایی که مشغول ذکر الهی بودند، به شهادت رسیدند.
پیامبر اکرم (ص) که از هر گناه و اشتباهی عصمت داشت، هر روز استغفار می کرد. آن حضرت فرمود: گاهی بر دلم غبار می نشیند و من هر روز ۷۰ بار از خدا آمرزش می خواهم. امام خمینی (ره) در شرح این حدیث فرمود اولیای خدا همواره انقطاع به سوی خدا دارند اما به جهت ماموریت الهی خود، گاه به ناچار در مرآت عالم کثرات(آینه جهان مادی)، توجه به حضرت حق می کنند و همین، نزد آنان کدورت محسوب شده و برای زدودنش استغفار می کنند.
حقیقت استغفار از زبان امیر سخن
در تاریخ نقل شده که شخصی در محضر امیرمومنان علی (ع) ذکر استغفر اللّه را بر زبان آورد و آن حضرت از معنای استعفار پرسیدند و سپس فرمود استغفار شش مرحله دارد. اول پشیمانی از گناه انجام گرفته، دوم تصمیم بر ترک گناه در آینده، سوم پرداخت حقوق مردم تا خدا را ملاقات کنی تا حقی از مردم بر عهده تو نباشد. چهارم اراده بر ادای هر حق واجبی که آن را ضایع کرده ای و آن را بپردازی. اما دو مرحله دیگر عبارت است از همّت بر آب کردن گوشتی که از حرام بر تن انسان روییده با اندوه بر گذشته تا جایی که پوست به استخوان بچسبد و چشاندن رنج عبادت بر بدن، چنان که شیرینی گناه را بر آن چشاندی.
برخی معتقدند توبه و استغفار با توجه به میزان معرفت انسان دارای مراتب بسیاری است و آنچه در این روایت بیان شده درجه کمال استغفار است ولی برای افراد معمولی به همین اندازه که از گناه پشیمان شده و توبه کرده و تصمیم جدی بر ترک آن بگیریم و اگر حقوقی الهی مانند نماز و روزه و یا حقوقی از مردم مانند دین و بدهکاری و ضایع کردن مال و حق انها به واسطه گناه بر ذمه ما آمده، آنها را ادا کنم، آن گاه توبه و استغفارم مورد قبول درگاه الهی خواهد بود.
سخنی از شهید رجایی
با این اوصاف استغفار مسئولان و کارگزاران که با مردم بیش از دیگران سر و کار دارند، دشوارتر است. خدا رحمت کند شهید محمدعلی رجایی را که در زمان جمعیت ۳۶ میلیونی ایران، در یکی از سخنرانی هایش می گوید خدا در جهنم یک مکانی را قرار داده که فشار عذاب آن، مساوی با گناه ۳۶ میلیون انسان است و آنجا جای من است. چون حرکت و سخن و برخوردم بر روی زندگی ۳۶ میلیون انسان اثر می گذارد. یک بله و یک نه سرنوشت ۳۶ میلیون را تحت الشعاع قرار می دهد.
خودمان را مسخره نکنیم
امام رضا (ع) فرمود مومن کسی است که چون نیکی کند مسرور می شود و چون بدی کند، استغفار می کند ولی شاید تعبیر دیگری که امام هشتم (ع) برای استغفار دارند، برای برخی از استغفارکنندگان تلخ باشد. چون آن حضرت فرمود کسی که به زبان استغفار کند و در دل پشیمان نباشد، در واقع خود را مسخره کرده است.
وقتی یک شهروند به مقررات و قوانین کشورش پایبند نیست، زمانی که رفتار یک مدیر با کارگر یا کارمندش از انصاف خارج می شود، هنگامی که رفتار و برخوردمان با پدر و مادر یا خانواده و فرزندان خارج از مهر و لطف می شود و زمانی که معیارهای دینی و سفارش های اهل بیت (ع) را در مردمداری و حفظ تقوی و انصاف، فراموش می کنیم و فقط در زبان به موعظه دیگران می پردازیم، چگونه دلخوش باشیم که با پایان یافتن ماه رجب باران رحمت الهی بر اثر استعفارهای ظاهری مان بر سر شهر و روستا ببارد.
چنین رفتاری هر انسان آزاده ای را به یاد این آیه می اندازد که یا ایها الذین امنوا لم تقولون ما لا تفعلون؛ ای مومنان چرا آن چیزی را بیان می کنید که خود به آن عمل نمی کنید و یادآور این حدیث است که دیگران را با غیر زبانتان دعوت کنید که در قالب ضرب المثل می گوییم دو صد گفته چون نیم کردار نیست.
خدا در آیه ۳۳ سوره انفال وجود پیامبر رحمت را مانع عذاب امت دانسته و در ادامه یکی دیگر از موانع عذاب را استغفار مردم اعلام کرده است. حضرت علی (ع) درباره این آیه فرمود: در روی زمین دو امان از عذاب خدای سبحان وجود داشت که یکی از آن دو برداشته شده؛ پس بر شما باد به التزام به دیگری؛ اما آن امانی که برداشته شد، رسول خداست و اما آن امانی که باقی است، استغفار کردن است.
خودمان را با استغفار معطر کنیم
حالا که شاهد هلال ماه استغفار و رحمت هستیم، روایتی از پیامبر اکرم (ص) را از زبان مفسر قرآن آیت الله عبدالله جوادی آملی مرور می کنیم که گفت: تعطّروا بالإستغفار لا تفضحنّکم روائحُ الذنوب؛ خودتان را با استغفار معطّر کنید تا بوی بد گناه، شما را رسوا نکند. انسان یک وقت می‌بیند کاری می‌کند، حرفی می‌زند، جایی می‌رود، چیزی می‌نویسد یا چیزی امضا می‌کند که آبرویش ریخته است... ماه رجب به ماه استغفار هم معروف است. زیرا در این زمان، بندگان شایستۀ خداوند با طلب آمرزش و مغفرت از سیئات فاصله می گیرند و به رحمت الهی نزدیک می شوند و در واقع در این جویبار، روح و روان خویش را از هرگونه آلودگی منزه ساخته و رذائل و خباثت را از قلب خود می زدایند.
ماه رجب، ماه درخواست ظرفیت است، درست است که بعضی از کارهای بدی که کردیم، ظرفیت را از ما گرفته است ولی ظرفیت‌دهنده، همچنان بخشنده است لذا از او ظرفیت طلب کنید، استحقاق طلب کنید، لیاقت طلب کنید و بعد از خداوند مسئلت کنید که به این ظرفیت، پاسخ مثبت بدهد و مظروف را عطا کند.
حالا بعضی از نوجوانان و جوانان که از بزرگترها کمتر به گناهان آلوده هستند و دل های پاک و زلالی دارند، ساعت شماری می کنند تا هر چه زودتر خود را به دریای اعتکاف برسانند و از ساحل مساجد خود را به امواج غفران الهی بسپارند؛ هرچند که افراد بزرگسال، بیشتر از جوانان به این دریای رحمت الهی نیاز دارند؛ چرا که معمولا فاصله کمتری با مرگ دارند و فرصتی اندکتر از جوانان برای جبران گذشته خود.
سخن از جوانان شد؛ همان ها که رهبر انقلاب بارها از پاکی و صفای آنان سخن گفته و اخیرا نیز در دیدار با بانوان به حال برخی از آنان حسرت خورد و فرمود: در مراسم‌های مناجات و راز و نیاز با پروردگار در شبهای قدر، من به آن اشک ها حسرت می‌خوردم و می‌گویم ای کاش می‌توانستم مانند آن دختر و زن جوان اشک بریزم.
بگذریم از آن دسته جوانان که در ماه های گذشته به دلیل قرار گرفتن در مسیر جریان خبری دنیای غرب در فضای مجازی قرار گرفتند و دشمنان این مملکت تلاش داشتند تا با سوء استفاده از احساسات پاک آنان، کشور را به آشوب بکشاند و با مطرح کردن شعارهای فریبنده، توطئه های شوم خود را اجرایی کنند ولی آن دسته از فرزندان این مرز و بوم که در گرداب فضای مجازی فرو رفته بودند، با آگاه شدن از نقشه های دشمن با یک استغفار واقعی مسیر خود را از آنان جدا کرده و نشان دادند که با دشمنان غیرت و حیای مردان و زنان این مملکت همراهی نمی کنند.