آن که سحر ندارد از خود خبر ندارد 

پیامبر اکرم (ص) در هجدهمین روز از ماه مبارک رمضان اینگونه دعا کردند: اَللّهُمَّ نَبِّهْنِی فِیهِ لِبَرَکاتِ أَسْحَارِهِ وَ نَوِّرْ فِیهِ قَلْبِی بِضِیاءِ أَنْوَارِهِ وَ خُذْ بِکلِّ أَعْضَائِی إِلَی اتِّبَاعِ آثَارِهِ بِنُورِک یا مُنَوِّرَ قُلُوبِ الْعَارِفِینَ؛ خدایا مرا در این ماه به برکت‌های سحرهایش آگاه کن و دلم را با روشنایی نورهایش روشنی بخش و تمام اعضایم را به پیروی آثارش بگمار، به نور خودت ای نوربخش دلهای عارفان.

خدا رحمت کند آیت الله حسن زاده آملی را که می گفت الهی! آن که سحر ندارد از خود خبر ندارد یا می گفت آه که خروس در سحر به ذکر قدوس و سبوح در خروش است، کم از خروس مباش! چون به خروش آمدی، بدان بهترین عطای دوست، لقای اوست.

اگر از حکایت ها و روایت های فراوانی که در باب سحرخیزی و فضیلت شب زنده داری آمده، بگذریم؛ به آیاتی می رسیم که خدا در وصف نماز شب فرموده کسی از پاداش آن خبر ندارد ولی چه کنیم که سبک زندگی را به سمت و سویی برده اند که برخی سخن از زیست شبانه هم می زنند تا مردم به جای این که شب ها زود بخوابند و در نتیجه صبح ها زودتر به کسب و کار خود برسند، بتوانند تا پاسی از شب را در خیابان ها پرسه بزنند و شب را جایگزین روز کنند.

اگر برخی کارشناسان و افراد دلسوز تا چند سال پیش انتقاد می کردند که چرا برنامه های تلویزیون تا پاسی از شب ادامه دارد و باعث می شود تا مردم از فیض سحر و کار روزانه محروم بمانند، حالا ببینند که علاوه بر ده ها شبکه رادیو و تلویزیونی که به صورت شبانه روزی برنامه پخش می کنند، سکوهای رسانه ای و فضای مجازی هم پا به این عرصه گذاشته و خواب را از چشم مردم ربوده اند.

در این سال ها که فضای مجازی، شب را از مردم گرفته و بسیاری از کاربران تا نیمه های شب با گوشی های همراه خود در حال گشت زنی در فضای مجازی هستند، موضوع زیست شبانه هم شده قوز بالاقوز تا کارگران و کارمندان با چشم های پف کرده و روحیه ای کسل به سر کار خود بروند و از زمین و زمان شکایت کنند که این چه روزگاری است درحالی که بسیاری از دوای دردها در اصلاح سبک زندگی به ویژه بیداری در سحر است.

هر گنج سعادت که خدا داد به حافظ، از یمن دعای شب و ورد سحری بود. پیامبر اکرم (ص) فرمود سحرخیز باشید. زیرا سحرخیزی مایه برکت است. در روایات تصریح شده که رزق و روزی را در سحرها تقسیم می کنند و آنان که خوابند از این تقسیم محروم می شوند. این ضرب المثل که سحرخیز باش تا کامروا باشی، مصداق همین روایات است که هر چه زودتر از خواب برخیزیم، در کسب روزی هم بیشتر موفق خواهیم بود.

سحرخیزی، یک موضوع است و نماز شب، موضوعی دیگر. روایات بسیاری بر خواندن نماز شب تاکید دارد و کاری نداریم که سنت پیامبر (ص) است، بسیاری از دردها را دوا می کند، حجاب ها را از قلب برمی دارد و انسان را به درگاه الهی نزدیک و مقرب می کند. به قدری از فضیلت نماز شب سخن به میان آمده است که حتی برخی بزرگان اخلاق گفته اند اگر توفیق نماز شب پیدا نکردید، قضای آن را در روز بعد بخوانید، درحالی که نمازهای مستحب را نمی توان قضا کرد و برخی هم گفته اند اگر احتمال می دهید که نیمه شب برای نماز شب بیدار نشوید، سر شب بخوانید.

حضرت علی (ع) ویژگی هایی را برای پرهیزکاران نقل کرده که در نهج البلاغه معروف به خطبه متقین است؛ و یکی از این ویژگی ها بیداری در شب و تلاوت قرآن است. آن حضرت فرمود: شب هنگام بر پای خود (به نماز) می ایستند و آیات قرآن را شمرده و با تدبر می خوانند، به وسیله آن، جان خویش را محزون می سازند و داروی درد خود را از آن می طلبند.

آنگاه فرمود: هنگامی که به آیه ای می رسند که در آن، تشویق (به پاداش های بزرگ الهی در برابر ایمان و عمل صالح) است با اشتیاق فراوان بر آن تکیه می کنند و چشم جانشان با علاقه بسیار در آن خیره می شود و گویی آن بشارت را در برابر چشم خود می بینند و هنگامی که به آیه ای می رسند که بیم و انذار (در برابر گناهان) در آن است، گوش های دل خویش را برای شنیدن آن باز می کنند و گویی فریادها و ناله های زبانه های آتش دوزخ در درون گوششان طنین انداز است! آنها قامت خود را در پیشگاه خدا خم می کنند (و به رکوع می روند) و پیشانی و کف دست ها و سر زانوها و نوک انگشتان پا را (به هنگام سجده) بر زمین می گسترانند و آزادی خویش را از پیشگاه خداوند متعال درخواست می کنند.

خدا رحمت کند آیت الله عبدالکریم حق شناس را که می گفت: نفوس خود را با تلاوت قرآن و تضرع در سحر ادب کنید که امام سجاد(ع) می فرماید بین شب و روز باغ هایی است که ابرار و نیکان در آن باغ ها تنعم می کنند.

این مرد حق شناس در کلاس اخلاق می گفت: کسی به‌دنبال نورایت درون است، باید نصف شب‌ها رابطه قلبی با پروردگار داشته باشد. وقتی بنده‌ای در دل شب، با خدای خود خلوت کند، پروردگار، قلب او را نورانی می‌کند. تا از راه شب‌زنده‌داری وارد نشوی، غیرممکن است که بتوانی سفر الی الله بکنی. تمام اولیا و علمای اعلام و بزرگان دینی، اهل‌ شب‌زنده‌داری بودند. همت کن تا سحرها بیدار باشی. اگر هم حال نداری که نماز بخوانی، چایی بخور. به بیداری سحر عادت کن. داداش جون! در روایت آمده پروردگار در سحرها به قلوب بیداران نظر می‌کند. اگر بخواهم این حجاب‌ها را بر طرف کنم و از این خانه ظلمانی بگذرم، باید پروردگار مرا یاری کند. امام عسکری‌ (ع) می‌فرماید إنّ الوصول إلی الله سفر لا یدرک إلا بإمتطاء اللیل؛ سفر به سوی خدا ممکن نیست؛ مگر این‌که سحرها بلند شوی.

با مرروی بر کلام وحی به آیاتی می رسیم که به سحرخیزی و نماز شب تاکید دارد. مثلا ششمین آیه از سوره مزمل می فرماید ان ناشئه اللیل هی اشد وطئا و اقوم قیلا؛ مسلّماً نماز و عبادت شبانه پابرجاتر و با استقامت‌تر است. مرحوم طبرسی در تفسیر مجمع البیان می نویسد مقصود از ناشئة اللیل ساعات شبانه است که پی‌درپی پدید می‌آیند. از امام باقر(ع) و امام صادق(ع) هم نقل است که مقصود از این آیه، سحرخیزی برای نماز شب است. و نماز شب را اشد و طئا گویند که عملی بسیار سنگین و پر مشقت است؛ زیرا شب، زمان استراحت است و عمل عبادی در آن زحمت دارد.

آیت الله عبدالله جوادی آملی در این باره می‌گوید: معنای آیه شریفه این است که تو در روز کارهای فراوانی داری، ولی شب هنگام، مزاحمی نداری و کسب پایگاه محکم و سخن مستحکم تنها در سحر میسر است‌.

در تفسیر نمونه درباره تأثیر نیایش در دل شب ذیل همین آیه آمده است: این آیه ادامه بحث پیرامون عبادت شبانه و آموزش های معنوی در پرتو تلاوت قرآن در دل شب است و لذا می‌فرماید مسلما نماز و عبادت شبانه پابرجاتر و با استقامت‌تر است. این آیه از آیاتی است که با تعبیرات پرمحتوایش رساترین سخن را در باره عبادت شبانه و نیایش سحرگاهان و راز و نیاز با محبوب، در ساعاتی که اسباب فراغت خاطر از هر زمان فراهم تر است، و همچنین تأثیر آن در تهذیب نفس، و پرورش روح و جان انسانی بیان کرده و نشان می‌دهد که روح آدمی در آن ساعات آمادگی خاصی برای نیایش و مناجات و ذکر و فکر دارد.

آیه 17 سوره سجده درباره پاداش سحرخیزان و نمازشب خوان ها که از امول خود به دیگران نیز انفاق می کنند، می فرماید هیچ کس نمی‌داند چه پاداش های مهمی که مایه روشنی چشم هاست، برای آنها نهفته شده و این پاداش کارهائی است که آن ها انجام می‌دادند.

بسیاری از کسانی که دوست دارند در دل شب برخیزند و نامشان را فهرست سحرخیزان ثبت کنند با این مشکل روبرو هستند که نمی توانند در نیمه های شب بلند شده و جای گرم و نرم را رها کنند. برخی گوشی خود را برای نیمه شب تنظیم می کنند ولی دل غافل باعث می شود تا زنگ گوشی را خاموش کرده و به خواب ناز برگردند. برخی بزرگان برای رهایی از این مشکلات علاوه بر این که سفارش می کنند، گوشی را در کنار رختخواب قرار ندهید به خواندن آیه پایانی سوره کهف توصیه می کنند تا هر ساعتی که خواستید بیدار شوید و هوای سحرگاهی را استشمام کنید.