گروه جامعه ایرنا - جزیره آشوراده و تالاب بین‌المللی میانکاله از باارزش‌ترین زیست بوم‌های شمال کشور است که به علت تنوع گونه‌های جانوری و گیاهی بعضا منحصربه‌فرد به عنوان پناهگاه حیات وحش ثبت شده است. جزیره آشوراده با وسعت ۶۸۰ هکتار که پس از پسروی آب دریای خزر به حدود ۱۲۰۰ هکتار رسیده است، در جنوب شرقی دریای خزر و شمال خلیج گرگان واقع شده و از سمت غرب به وسیله کانال خوزینی از شبه جزیره میانکاله جدا شده است، تنها کانالی که اکنون راه ارتباطی آب خزر به خلیج گرگان را برقرار می‌کند، این منطقه از مهمترین ذخیره‌گاه‌های زیست‌کره کشور به شمار می‌آید و ادامه حیات گروه زیادی از ماهیان دریای خزر، هزاران پرنده مهاجر آبزی و کنار آبزی به آن وابسته است، بیش از ۱۷۹ گونه گیاهی منحصربه‌فرد در میانکاله شناسایی شده که از جمله آن درختان انار ترش و بوته‌های تمشک است که بومی این منطقه‌اند.
این منطقه به علت داشتن ظرفیت‌های اقتصادی و جاذبه‌های محیط زیستی دارای ظرفیت جذب گردشگران داخلی و خارجی است اما از طرفی هم وضعیت ناپایدار زیستی آن، این امکان وجود دارد که با هر توسعه‌ای، کارکردهای اکولوژیکی منطقه از بین برود؛ با وجود این اما در دو دهه گذشته دولت‌های مختلف اجرای برنامه‌های توسعه گردشگری را در این منطقه مد نظر داشتند و بر این اساس طرح گردشگری آشوراده مطرح شد.
این طرح بعد از کش و قوس‌های فراوان در دهه ۸۰ تصویب و در دهه ۹۰ مصوبات و تاییدیه‌های اجرای آن به عنوان یک طرح گردشگری دریافت و وارد مرحله طراحی و اجرا شد، همین مساله حساسیت سمن‌ها، کارشناسان و اساتید حوزه محیط زیست را برانگیخت. در واقع با توجه به اهمیت و کارکردهای مهم محیط زیستی تالاب میانکاله و مناطق پیرامون شامل جزیره آشوراده که در زمره مناطق حفاظت شده، ذخیره‌گاه زیست‌کره و پناهگاه حیات وحش به حساب می آیند، امکان بهره‌برداری گسترده و متمرکز مانند استفاده‌های تفرجگاهی و گردشگری وجود ندارد. علاوه بر این، طرح گردشگری در تضاد با مفاد کنوانسیون تنوع زیستی است که ایران هم به آن پیوسته است؛ بنابراین با توجه به این موارد و اقلیم شکننده و آسیب پذیر منطقه باید از هر گونه تنش محیط زیستی در آن جلوگیری شود.
با این وجود، طراحی برنامه توسعه درآمدزایی منطقه آشوراده در دهه ۷۰ آغاز شد و مجوز بهره‌برداری و توسعه گردشگری این منطقه در سال ۸۴ به تصویب رسید اما با اعتراض‌های زیادی مواجه شد که با پیگیری رییس سازمان حفاظت محیط زیست وقت در دولت نهم موافقتنامه واگذاری اراضی پناهگاه حیات وحش آشوراده لغو شد. در اواخر دولت دهم بار دیگر تغییر کاربری آشوراده مطرح که باز هم با مخالفت کارشناسان متوقف شد. در نهایت در دولت‌های یازدهم و دوازدهم مجوز توسعه و ایجاد منطقه گردشگری آشوراده صادر شد که در راستای حفاظت، حراست و احیای حقوق عامه دادستان کل وقت کشور به این پرونده ورود و دستور توقف اجرای طرح را صادر کرد.
در حالی این طرح مصوب شد که میانکاله به علت ارزش‌های متنوع زیستی، تاریخی و اجتماعی در زمره یکی از ۹ ذخیره‌گاه زیست‌کره در سال ۱۳۵۵ به کمیته برنامه انسان و زیست کره مسکون یونسکو معرفی و انتخاب شد اما این منطقه در سال‌های اخیر دچار مشکلات زیادی شده و آسیب زیادی دیده است. در واقع وضعیت میانکاله در دو دهه اخیر رو به وخامت گذاشته است؛ به طوری که در مرداد ۱۳۹۹ به رغم بارش‌های مناسب در دو سال، اما مشکلات آن برطرف نشد و عملا بخش‌هایی از تالاب خشک شد و کیفیت آب سایر بخش‌ها نیز به شدت کاهش یافت.
عواملی مانند کاهش آب ورودی به تالاب، تخلیه فاضلاب‌های صنعتی و شهری به رودخانه‌های منتهی به تالاب، فعالیت‌های بومیان محلی، ورود رسوب زیاد و ته نشینی در بستر تالاب باعث به وجود آمدن شرایط ناپایدار زیستی در محدوده تالاب شده که مشکلات زیادی را به وجود آورده است، از جمله آنها تلف شدن هزاران پرنده در زمستان ۱۳۹۸ است، حال اعتقاد بر این است که با این شرایط، اجرای طرح گردشگری موجب آسیب بیشتر به منطقه می‌شود.
البته طرح گردشگری آشوراده در ابتدا قرار بود در ۳۸۰ هکتار در داخل جزیره اجرا و در ۱۰ درصد از این مقدار یعنی ۳۸ هکتار ساخت و ساز انجام شود همچنین مقرر شده بود هتلی به وسعت ۱۰ هکتار در شرق جزیره در صورت تایید شورای عالی محیط زیست ساخته شود؛ مفاد این تفاهم نامه رد شد و ضوابط جدید آن توسط سازمان حفاظت محیط زیست تهیه و مقرر شد این طرح در محدوده ۲۲ هکتاری شرق جزیره اجرا شود اما همچنان اجرای آن موجب نگرانی دوستداران محیط زیست است.
یکی از ایرادتی که دوستداران محیط زیست و سمن‌ها بر این طرح وارد می دانستند، اقامت شبانه در جزیره بود که با تدبیر دولت سیزدهم این مشکل از طرح برداشته شد و تصمیم بر این شد که روستای آشوراده که اکنون متروکه است، بازسازی شود و اقامت شبانه، آن هم به تعداد محدود در آن روستا صورت گیرد که این می‌تواند موجب درآمد پایداری برای مردم محلی آن منطقه باشد.
مدیرکل محیط زیست استان گلستان به خبرنگار محیط زیست ایرنا گفت: هر منطقه تحت حفاظت زون‌بندی می‌شود و بر اساس همان زون‌بندی کار صورت می‌گیرد مثلا در این مناطق به ترتیب زون‌های هسته، بافر، حفاظت، بازسازی و تفرج تعریف می‌شود که زون تفرج آخرین زون است یعنی از نظر حساسیت زیستگاهی در پایین‌ترین سطح قرار دارد بر خلاف زون هسته که در بالاترین سطح حفاظت است.
محمد رضا کنعانی افزود: بر این اساس، محدوده تعیین شده در پناهگاه حیات وحش میانکاله برای طرح گردشگری آشوراده در زون تفرج و چسبیده به روستای آشوراده دیده شده است یعنی اینکه اکنون نیز اهالی روستا در آن منطقه تردد می‌کنند؛ بنابراین از نظر حساسیت زیستگاهی جای نگرانی وجود ندارد.
وی درباره تاریخچه طرح گردشگری آشوراده توضیح داد: این طرح مشمول ارزیابی زیست محیطی بود؛ بر این اساس، کارفرمای طرح که آن زمان سازمان دهیاری و شهرداری استان گلستان بود، طرح ارزیابی زیست محیطی آن را در محدوده مستثنیات و در محدوده زون تفرج میانکاله تدوین و در نهایت در سال ۱۳۹۷ مجوز آن را از کمیسیون ماده ۲ ارزیابی سازمان حفاظت محیط زیست دریافت کرد. همزمان با آن معاونت محیط زیست طبیعی سازمان هم الزامات ۴۲ بندی را برای طرح لحاظ کرد. این اقدامات با نظر محیط زیست استان گلستان، مازندران و سازمان حفاظت محیط زیست تدوین شد تا این طرح کاملا سازگار با چارچوب‌های محیط زیست پیش رود.
محدوده تعیین شده در پناهگاه حیات وحش میانکاله برای اجرای طرح گردشگری آشوراده در زون تفرج و چسبیده به روستای آشوراده است. کنعانی ادامه داد: بر اساس این ۴۲ بند، مقرر شده بود که آب باران جمع آوری، انرژی خورشیدی، سازه‌ها چوبی باشد و بارگذاری سنگینی در این محدوده اتفاق نیفتد. در نهایت مجوز ارزیابی اثرات زیست محیطی طرح با در نظر گرفتن الزامات معاونت محیط طبیعی سازمان صادر و قرارداد با سازمان دهیاری‌ها و شهرداری‌های استان گلستان منعقد شد. بعد از آن چون آن محدوده در حریم شهر بندر ترکمن بود باید مصوبه شورای عالی شهرسازی و معماری را هم دریافت می‌کرد که این شورا اعلام کرد در این محدوده ۲۲ هکتاری که مجوز آن را هم از سازمان محیط زیست دریافت کردید، اقامت شبانه ذکر شده است که باید از آن حذف شود.
وی اظهار داشت: رییس جمهوری هم در سفر به استان گلستان موضوع را پیگیری کرد و جویای وضعیت طرحی شد که مجوز آن در سال ۱۳۹۷ صادر شده است که گفته شد شورای عالی شهرسازی و معماری خواستار حذف اقامت شبانه از این طرح شده است. بعد از آن با برگزاری جلسات متعدد در سازمان حفاظت محیط زیست مقرر شد اقامت شبانه از محدوده ۲۲ هکتاری حذف شود و در این محدوده فقط کاربری‌های طبیعت گردی و کاربری‌های سبک آن هم با همه ملاحظات محیط زیستی از جمله عدم بارگذاری سنگین و استفاده از سازه‌های چوبی اجرا شود. بخش‌های دیگر مانند مسیر دوچرخه‌سواری، زمین‌های بازی و محل کمپینگ هم که روباز است.
مدیرکل محیط زیست استان گلستان در پاسخ به اینکه برای اقامت شبانه چه فکری شد، گفت: در آن منطقه روستای آشوراده قرار دارد که دارای ابنیه است؛ بنابراین با نگاه به معیشت پایدار و درآمد جوامع محلی پیشنهاد شد تا خانه‌ها و ابنیه این روستا برای اقامت شبانه گردشگران مورد استفاده قرار گیرد البته با تاکید بر اینکه هیچ ساخت و ساز جدیدی در روستا انجام نشوند؛ بر این اساس مالکان آن خانه‌ها در صورت تمایل می‌توانند درخواست بدهند تا با دریافت مجوز نسبت به بازسازی و بهسازی خانه‌ها اقدام و آن را به بوم‌گردی تبدیل کنند. بوم‌گردی هم چهارچوب‌های خاص خود را دارد. در بقیه مناطق تحت مدیریت هم اگر فردی مستثنیات داشته باشد و بخواهد به بوم‌گردی تبدیل کند، مجوز می‌دهیم.
وی افزود: با این اقدام، روستای آشوراده و خانه‌های قدیمی آن از حالت مخروبه و متروکه خارج می‌شود و بوم‌گردی در آن روستا رونق می‌گیرد که می‌تواند معیشت پایداری برای اهالی بومی منطقه باشد. در واقع یکی از نگرانی‌های اجرای طرح گردشگری آشوراده این بود که مردم محلی چگونه از آن منتفع می‌شوند که اکنون با اجرای این طرح، اقامت شبانه به این روستا کشیده می‌شود که درآمدی پایدار برای اهالی خواهد بود و منطقه ۲۲ هکتاری فقط کاربری طبیعت‌گردی خواهد داشت.
صاحبان خانه ها و ابنیه های روستای آشوراده می‌توانند درخواست بازسازی و بهسازی خانه‌های خود را بدهند اما اجازه ساخت و ساز جدید ندارند.
وی افزود: یکی دیگر از اتفاقاتی که در بررسی مجدد طرح رخ داد این است که تا پیش از این سازمان دهیاری‌ها و شهرداری‌های استان گلستان مجری این طرح بود اما دیگر قرار شد که این سازمان از طرح کناره‌گیری کند و صندوق ملی محیط زیست که زیر مجموعه سازمان محیط زیست است به عنوان سرمایه‌گذار این محدوده ۲۲ هکتاری به طرح ورود کند. اکنون صندوق در حال طی کردن فرایندهای قانونی است که با این کار دیگر آن دغدغه احتمال انحراف سازمان دهیاری‌ها و شهرداری‌ها در روند اجرای طرح هم از بین می‌رود.
وی اظهار داشت: ابتدا قرار بود این طرح در یک محدوده ۳۸۰ هکتاری اجرا شود که به علت حساسیت منطقه منتفی شد. بعد از آن، یک محدوده ۱۳۸ هکتاری در خارج از پناهگاه حیات وحش در حریم شهر بندرترکمن به عنوان سایت پشتیبان در نظر گرفته شد تا بارگذاری‌های سنگین مانند ساخت هتل یا بازارچه در آن منطقه صورت گیرد و فقط در یک محدوده ۲۲ هکتاری داخل پناهگاه آن هم در زون تفرج طرح گردشگری اجرا شود که حتی اقامت شبانه هم از آن حذف و به بافت روستایی منتقل شده است.
مدیرکل محیط زیست استان گلستان درباره قوانین واگذاری در مناطق تحت مدیریت گفت: در مناطق تحت مدیریت، واگذاری ممنوع است. در این طرح هم قرار نیست واگذاری اتفاق بیفتد. در واقع بر اساس ماده ۱۶ قانون حفاظت و بهسازی حق واگذاری در مناطق وجود ندارد فقط می‌توان حق بهره‌برداری را واگذار کرد. بر این اساس در طرح گردشگری آشوراده هم مالکیت همچنان با دولت است و هیچ واگذاری صورت نمی‌گیرد.
وی گفت: البته در مناطق تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست همواره روستاهای زیادی وجود دارد که برای اهالی آن مناطق باید به سمت معیشت پایدار حرکت کنیم تا مردم محلی از آن منتفع شوند که بهترین راه رونق طبیعت‌گردی است.
کنعانی درباره اینکه اکنون این طرح در چه مرحله‌ای قرار دارد، اظهار داشت: صندوق ملی محیط زیست در حال انجام امور قانونی است تا مجوزها را دریافت کند و بعد از آن نقشه مرحله نخست ۲۲ هکتار را طراحی خواهد کرد. کارهای مطالعاتی آن زمان‌بر است و به نظر نمی‌رسد تا یک سال دیگر آغاز شود.
۹۰۱۴