به گزارش ایرنا از خانه کتاب و ادبیات ایران، نشست زن در سینمای دفاع مقدس با تکیه بر ظرفیت‌های موجود در ادبیات دفاع مقدس از سلسله نشست‌های تخصصی نخستین جشنواره بین‌المللی فیلم حوا با همکاری سازمان سینمایی، دوشنبه (۱۹ تیرماه ۱۴۰۲) با حضور حجت‌الاسلام والمسلمین سید علی‌اصغر تقوی، مریم جدلی و سید محمد حسینی در سرای کتاب خانه کتاب و ادبیات ایران برگزار شد.
تصویر روشن‌تری از زنان قهرمان در آثار سینمایی ارائه می‌شود
در ابتدای این نشست حجت‌الاسلام والمسلمین سید علی‌اصغر تقوی با اشاره به وجوه افتراق و اشتراک سینمای دفاع‌مقدس و سینمای جنگ گفت: دفاع هر کسی در برابر اعمال قدرت نیروهای خارجی یک دفاع است. دفاع ما یک دفاع مقدس است اما سوال این است که چقدر توانسته‌ایم این دفاع را در سینما به تصویر بکشیم؟ برای اعتلای این سینما چه برنامه‌ها و اقداماتی انجام داده‌ایم؟ ما باید در ادبیات دفاع‌مقدس مانند سینمای دفاع‌مقدس مبانی نظری داشته باشیم. این درحالی است که در بسیاری از مباحث، مبانی نظری نداریم. تا زمانی که وارد سینمای دفاع مقدس نشویم و درک درستی از آن نداشته باشیم نمی‌توانیم مبنای نظری آن را پیدا کنیم. بنابراین ابتدا باید درک درست و صحیحی از مفهوم سینما به طور کلی و جزئی داشته باشیم. مسائل نظری به طور کلی در سینما و به طور جزئی در سینمای دفاع مقدس مطرح است.
وی افزود: برای ورود به سینمای دفاع مقدس باید بدانیم دنبال چه چیزی می‌گردیم و چه چیزی می‌خواهیم. گاهی در ادبیات دفاع مقدس تصاویری می‌بینیم که به تقدس واژه‌ها و مفاهیم در ذهن ما کمکی نمی‌کنند بلکه از تقدس آنها می‌کاهند. با این وجود آیا ناچاریم همه صحنه‌ها را تصویرسازی کنیم؟ آیا این مخاطره را نداریم که ممکن است از تقدس این مفاهیم در ذهن مخاطب کاسته شود؟ در سینمای دفاع مقدس نمونه کامل، جامع و درستی به نام شهید مرتضی آوینی داریم. او نمونه کاملی از سینماگری بود که در چهارچوب یک مبنای نظری که بر آن احاطه داشت کار می‌کرد. به طوری که با خواندن آثار او به مبانی نظری آن پی می‌بریم. شهید آوینی تجربه تکرارناپذیری در سینمای ایران مطرح می‌کند که این تجربه وصف‌ناپذیر است و هنوز نتوانستیم به ابعاد مسائل نظری آن پی‌ببریم. معتقدم با تئوریزه کردن تجربه‌های تکرارناپذیر دچار مغالطه می‌شویم چرا که درک ما از این تجربه‌ها قوی نبوده و صرفا برداشت‌های شخصی یا گروهی را مطرح کردهایم.
تقوی ادامه داد: ما باید این تجربه‌ها را در سینما شبیه‌سازی کنیم و به نوعی نسلی را در کنار و بعد از شهید مرتضی آوینی پرورش دهیم تا منجر به تولیدات فاخر در سینمای کشور شود. اما به جای در پیش گرفتن این روش، تجربه‌ها را تئوریزه کردیم که روش نادرستی بود. بنابراین باید در مسائل نظری دقت بیشتری کنیم و به دنبال تولیدات در این بخش باشیم. از ابتدای ظهور سینمای دفاع مقدس در دهه شصت شاهد حضور مردان در سینمای دفاع مقدس هستیم و سینما کاملا مردانه و خالی از نقش موثر زنان است. تا دهه هفتاد این تِم را در سینمای دفاع مقدس دنبال می‌کنیم. هر چند برخی از استثنائات را از این دایره باید خارج کنیم. به عنوان مثال در سال ۱۳۶۴ رسول ملاقلی پور فیلمی تولید کرد که در آن یک زن نقش نسبتا اصلی را اجرا می‌کرد.
وی در ادامه با اشاره به این نکته که زنان از دهه ۷۰ نقش فعال‌تری را در سینما پیدا می‌کنند، گفت: در دهه هفتاد کم کم زنان نقش فعال‌تری در سینما پیدا می‌کنند، اما این حضور همچنان پُررنگ نیست و نقش زن را به عنوان یک نقش فعال در پشت جبهه داریم. بومی‌ترین سینمای ما سینمای دفاع مقدس است. بعد از انقلاب اسلامی ایران ما وارد مساله جنگ شدیم و سینما با دفاع‌مقدس درگیر شد و مبحث وقایع‌نگاری رخ داد. در برخی از این آثار وقایع‌نگاری همچنان وجود دارد. شهید آوینی تلاش کرد این نگاه و نگرش را در سینما به کار بگیرد. در دهه هفتاد و هشتاد با دو نوع از نقش زنان در سینما رو به‌رو هستیم؛ زن فعال در پشت جبهه به عنوان مادر و همسر شهید و نقش اثرگذار و اصلی به عنوان قهرمان داستان. این نقش‌ها هنوز به تکامل نرسیده و نتوانسته به نقش‌های کامل و جامع مدنظر و آرمانی در سینمای دفاع مقدس برسد. هرچند کارها و آثاری در این حوزه تولید شده اما هنوز به حد مطلوب نرسیده است.
این محقق بیان کرد: فیلم بعد از تولید بر روی مخاطب اثر می‌گذارد اما اگر پیش از تولید، نظریه‌ها، آمار، مخاطبان و شاخص‌های دیگری را در نظر بگیرید قطعا اثرگذاری مدنظر را به دنبال خواهد داشت. این دیدگاه که بخواهیم به دنبال تئوریزه کردن تجربه‌های سینمایی باشیم دیدگاه درستی نیست بلکه باید این تجربه‌ها را تکرار کنیم. باید بر روی مباحث نظری و تئوری کار کنیم و با یک مبنا برای تولید یک اثر اقدام کنیم. سینما اقتضائاتی دارد که سینماگر را مجبور به پذیرش آنها می‌کند و نمی‌توانیم از این قیدها و اقتضائات بگذریم. ما هنوز نتوانستیم روایت فتح شهید آوینی را به عنوان یک ترم تحصیلی یا سرفصل آموزشی در دانشگاه‌ها تدریس و این تجربه را تکرارپذیر کنیم. در دنیا مکاتب سینمایی حاصل مباحث نظری هستند و بر مبنای آنها یک سینما شکل می‌گیرد. شهید آوینی در مسیر خود سلوک و آداب را رعایت می‌کرد و بر چهارچوب‌ها چیره و مسلط می‌شد.
تقوی با تاکید بر اینکه در فیلم‌های سینمایی زن‌ها در خدمت قهرمان شدن مردها هستند، گفت: در فیلم‌های سینمایی شخصیت‌های زن قرار است تحت تاثیر جنگ و دفاع مقدس به کمال برسند و آسمانی شوند. در این فیلم‌ها شخصیت مستقل و قهرمان زن نداریم. اما در چند سال اخیر تصویر روشن‌تری از زنان قهرمان در آثار سینمایی ارائه می‌شود. اما نباید به دنبال ارائه قهرمانان پوشالی در فضای سینما باشیم.
توجه به تاریخ شفاهی حضور زنان در عرصه دفاع مقدس
مریم جدلی نیز در این نشست بیان کرد: در ادبیات داستانی به نقش زنان در حوزه فعالیت‌های دفاع مقدس پرداخته شده است و اولین فردی که گام برداشت و قلم به دست گرفت و درباره حضور زنان در این عرصه نوشت پُررنگ‌ترین کار را در دوران دفاع مقدس انجام داده است. بیشترین فیلم‌های ما از این داستان‌ها تولید شده‌اند و برای تولید فیلم‌های این حوزه کارهای پژوهشی کمتری صورت گرفته است.
جدلی ادامه داد: زنانی در دوران دفاع مقدس حضور داشتند و خاطراتی از آن دوران دارند که باید به هر نحوی این خاطرات ثبت شود چرا که این خاطرات به مرور از ذهن‌ها کم‌رنگ و از یاد رفته می‌شوند. سینما خاطرات را برای نسل‌های بعدی زنده نگه می‌دارد. بنابراین باید از این ظرفیت برای تولید فیلم‌هایی از حضور زنان در عرصه دفاع مقدس استفاده کرد.
رئیس هیئت مدیره انجمن فرهنگی هنری زنان ناشر عنوان کرد: در سینمای دفاع مقدس جلوه‌های ویژه‌ای وجود دارد که به دلیل سختی پرداختن به آن ممکن است همه سینماگرها به سراغ آنها نروند. اما همه موضوعات سینمای دفاع مقدس در این جلوه‌های ویژه محدود نمی‌شود. دختران جوان، محصل و دانشجویی داریم که با جانبازان ازدواج کردهاند و این‌ها در آثار سینمایی ما دیده نشده‌اند. ممکن است فیلم‌های کوتاهی در این حوزه ساخته شده باشد. فیلم «شیدا» ساخته کمال تبریزی یک فیلم جذاب است و ممکن است مخاطبان علاقه‌مند به دیدن آن باشند اما این فیلم چه پیامی را می‌خواهد به مخاطب برساند؟ داستان‌های زیادی نوشته شده‌اند که فیلمسازان می‌توانند از آنها برای تولید فیلم استفاده کنند که به هزینه‌های جلوه‌های ویژه هم نیاز نداشته باشد. کتاب «تنها گریه کن» نوشته اکرم اسلامی داستان جذابی دارد اما به موقعیت شهید نپرداخته است و زندگی مادر شهید را روایت می‌کند. غیر از ادبیات مکتوب، تاریخ شفاهی درباره حضور زنان در عرصه دفاع مقدس نیز وجود دارد. کسانی که در حوزه سینما کار می‌کنند به این آثار نیز توجه کنند تا از بین خاطرات شفاهی زنان دفاع مقدسُ فیلم‌های سینمایی خوبی تولید شود.
بعضی از کتاب‌ها طعم سینما ندارند
در ادامه این نشست سید محمد حسینی با بیان اینکه طبع سینما اثرگذاری حسی و عاطفی بر روی مخاطب است، گفت: فیلمی موفق خواهد بود که تاثیر حسی و عاطفی درستی بر روی مخاطب بگذارد. با نمایش یک فیلم باید تاثیر حسی و عاطفی موفق و درستی بر اذهان عمومی که فیلم را تماشا می‌کنند شکل بگیرد. در این موقعیت زنان جایگاه ممتازی پیدا می‌کنند و در سینمای ایران حضور زنان در نقش‌های متعدد به ویژه در موقعیت جنگ بسیار مورد توجه است. سینمای ایران تجربه کمی در این زمینه ندارد بلکه تجربه‌های ارزنده‌ای دارد و می‌توان از کارنامه سینمای ایران در این حوزه دفاع کرد. از فیلم «سرزمین خورشید» تا «دسته دختران» نگاه بسیار جدی به شخصیت زن در خلال جنگ دارند.
حسینی ادامه داد: حماسه حضور زنان در دوران دفاع مقدس را می‌توان در آثار مکتوب نیز مشاهده کرد. کتاب «خاطرات مرضیه حدیدچی (دباغ)» یک کتاب شگفت‌انگیز، حیرت‌انگیز و گنج فوق‌العاده‌ای است. به خاطر مطالب بسیار طوفان‌واری که در خلال زندگی پرفراز و نشیب این خاطرات وجود دارد کسانی که تاکنون به سمت اقتباس این اثر رفتند نتوانستند از عهده این کار بر بیایند. کتاب‌های «فرنگیس»، «دا» و... تصویر زنانی است که درگیر جنگ هستند. دسته دیگری از زنان همسران و مادران شهدا هستند که در پشت جبهه‌ها نقش‌آفرینی می‌کردند. نمونه بارز این حضور در کتاب «روزهای بی آینه» است. این کتاب از بهترین کتاب‌ها درباره نقش و حضور زنان در پشت جبهه است. کتاب به حدی گیراست که نمی‌توانید آن را رها کنید و از صبر، یقین و باور عمیق شخصیت زن در این داستان حیرت می‌کنید. از این دست کتاب‌ها که مربوط به حاشیه حضور مادران و همسران شهدا در جنگ باشد کم نداریم. کتاب‌هایی که خاطرات این زنان را نقل کردهاند به نقش زنان در جنگ اشاره دارند. فیلم «شیار ۱۴۳» نیز نمونه‌ای از نقش زنان در جنگ را به نمایش می‌گذارد.
وی افزود: سرنوشت و خاطرات این زنان در حال از دست رفتن است و باید برای آنها فکری شود. خوشحالیم که بخش عمده‌ای از خاطرات و سرگذشت‌ها مکتوب شده‌اند اما همچنان بخش عظیمی از آنها در حال از بین رفتن هستند که ممکن است سینمای ما در آینده به آنها نیاز داشته باشد. تجربه‌های اولی که در سینمای ایران از دفاع مقدس و جنگ صورت گرفته حاصل حضور آدم‌هایی بود که خودشان این جنگ را تجربه کرده بودند. رسول ملاقلی پور حضور در میدان جنگ را تجربه کرده بود و می‌دانست جنس حضور چگونه است. احمدرضا درویش نیز مدت‌ها جنگ را تجربه کرده بود و وقتی تصویری از حضور زنان در آن موقعیت ارائه می‌داد این تصویر به واقعیت نزدیک بود. اما نسل‌های بعدی از این تصویر فاصله گرفتند. اشکال کار اینجاست که ما تجربه‌های خود را که حاصل حضور میدانی در این عرصه بود را تئوریزه نکردیم. هیچ دانشگاهی به این موضوع به عنوان یک ترم آموزشی یا سرفصل نگاه نکرده است.
حسینی در ادامه با اشاره به تلاش تلویزیون و سینما برای روایت حضور زنان در دفاع مقدس گفت: به لحاظ کمی آثار زیادی درباره حضور زنان در جنگ تولید شده است و سینما و حتی تلویزیون در این حوزه کم کاری نکرده است. سریال‌های «کیمیا»، «نجلا» و... به موضوع زنان در جنگ می‌پردازند. بنابراین می‌توانیم بگوییم این فضا زنده و پویا است. سینمای دفاع مقدس با سینمای جنگ متفاوت است. مولفه‌های سینمای دفاع مقدس ثابت هستند. در سینمای جنگ سلاح دچار اصالت است اما در سینمای دفاع مقدس سلاح موضوعیت پیدا نمی‌کند بلکه این انسان‌ها هستند که موضوعیت پیدا می‌کنند.
وی ادامه داد: می‌گویند از داستان‌های تاثیرگذاری مانند «دا»، «حوض خون»، فرنگیس»، «تنها گریه کن» و... اقتباس کنید. اما آیا این کتاب‌ها برای اقتباس سینمایی خوب هستند یا باید در عالم رمان باقی بمانند. بعضی از کتاب‌ها طعم سینما ندارند و وقتی آنها را برای مخاطب به تصویر می‌کشیم دیگر طعم رمان را نخواهند داشت. این کتاب‌ها اگر با خلاقیت‌های سینمایی خلق شوند جذابیت خواهند داشت. بنابراین باید اجازه خلاقیت به ذهن فیلم‌نامه‌نویس داده شود چرا که او خوانش خاص خود را از کتاب و رمان خواهد داشت. باید کتاب را به فرمی تبدیل کنیم که به فرم سینما نزدیک باشد.