با تشکیل حکومت صفوی در ایران، ۲دولت صفوی و عثمانی در حالی ارکان اصلی قدرت در منطقه را تشکیل دادند که عامل مذهب به یکی از متغیرهای مهم الگوی روابطی دو بازیگر تبدیل شد. ظرفیت دربار صفوی در گسترش تشیع در قلمرو عثمانی در قالب قدرت نرم و واکنش دربار عثمانی به چنین تهدیدی با قدرت سخت که منجر به رقم خوردن فجایع متعددی در کشتار و سرکوب شیعیان می‌شد، در برخی از برهه‌های زمانی عامل مذهب را به زیربنای نوع مواجهه دو دولت می‌رساند.
هرچند عثمانی از گسترش اندیشه‌های شیعی و علوی واهمه داشت اما واقعه روز عاشورا با یک نگرش فرامذهبی غالبا مورد ملاحظه دستگاه قدرت قرار می‌گرفت. در چنین فضایی اقامه عزای شهدای کربلا با وجود فراز و نشیب فراوان قرن به قرن حفظ شد و به دوره پسا عثمانی و ترکیه نوین رسید. اندیشه‌های مذهب‌ستیزانه‌ای که با تشکیل جمهوریت ترکیه بر این کشور حاکم شد می‌تواند این پرسش را مطرح کند عزاداری ماه محرم در دوره صدساله این کشور چه مسیری را طی کرده است و به چه جایگاهی رسیده است؟
شور علوی، حزن جعفری
ترکیه به عنوان یک کشور مسلمان دارای اقلیتی از علویان و شیعیان جعفری است که هرچند علویان اکثریت این اقلیت‌اند، اما در مجموع حدود بیست درصد از جمعیت ۸۵ میلیونی ترکیه را تشکیل می‌دهند. آمارهای دقیقی وجود ندارد که بتوان میزان جمعیت شیعیان جعفری که به لحاظ مذهبی نزدیک به ایران می شوند را بتوان از علوی‌ها تفکیک کرد اما هر دو گروه به عنوان معتقدین به ولایت حضرت علی(ع) و امامان معصوم، مجریان اصلی برگزاری مراسم سوگ و عزای امام حسین(ع) و یاران شهیدش در ترکیه هستند.
در ترکیه دوران جمهوریت، به دلیل تسلط اندیشه‌های کمالیستی، تاکید بر ملی‌گرایی، قتل عام علویان و گسترش ارزش‌های لائیک نه فقط شیعیان که به طور کلی مسلمانان چند دهه خفقان و انزوا را تجربه کردند. تحول اصلی که منجر به تحرک اسلام‌گرایی ترکیه شد در دوران تورگوت اوزال و از سال‌های آغازین دهه ۸۰ میلادی شکل گرفت که به دنبال سیاست درهای باز به گروه‌های اسلام‌گرا فضای کنشگری داده شد.
در همین دوران شاهد شکل‌گیری اولین مراسمات سوگواری ماه محرم به صورت جدی و علنی هستیم که به همت شیوخ بزرگ شیعیان جعفری ترکیه مقدمات برپایی آن به ویژه در روز عاشورا فراهم شد. این مراسم‌ها طی سال‌های متمادی گسترده‌تر و به رسمیت شناخته شد. اوج آزادی عمل علویان و شیعیان در اقامه‌ی عزای واقعه کربلا در دهه نخست قرن اخیر و با روی کار آمدن اسلام‌گریان دولت عدالت و توسعه رقم خورد. به طوریکه در همین ایام شیعیان ترکیه چندین رکورد از حیث تعداد افراد شرکت کننده در مراسم سوگواری روز عاشورا در استانبول ثبت کردند.
در مورد تفاوت سبک و آئین عزاداری میان علوی‌ها و جعفری‌های ترکیه، امروزه به طور دقیق و جزئی نمی‌توان تفکیکی قائل شد و برپایی آئین‌های جمعی مشترک مرسوم است. اما در یک مقایسه کلی، در میان علویان همچنان سبک نهانی و خفا که از دوران سرکوب عثمانی و محدودیت‌های کمالی به یادگار مانده رایج است. و مراسم‌های خود را در خانه‌های مخصوص و جم‌خانه برگزار می‌کنند و بر طبق رسوم طریقت‌های موجود و شور خاص میان خود به سوگ روز واقعه می‌نشینند. خواندن مقتل‌های ترکی به ویژه حدیقه السعدا از مولا فضولی بغدادی و دیوان اشعار شاه اسماعیل در جمع‌های آنها رایج است. اما همانطور که گفته شد آنها در سوگواری‌های علنی و همگانی هم مشارکت دارند.
مراسم عزاداری دهه اول محرم در شهرهای متعدد و در بیش از ۱۰۰ مسجد شیعیان ترکیه برگزار می‌شود و محدود به پایتخت و استانبول نیست. معمولا در شهرهای شرق و جنوب‌شرقی با حضور کردهای علوی مانند تونجلی و شهرهای هم‌مرز با آذری‌های ایران مانند ایغدیر ظهور و بروز آئین‌های محرمی پررنگ است. اما آنچه که اوج شکوه عزای شهید کربلا را در ترکیه نشان می‌دهد در محله هالکالی استانبول رقم می‌خورد. نام این محله با شیعیان ترکیه و خیمه عزایشان یعنی «زینبیه» استانبول گره خورده است. هر ساله با شروع ماه محرم و با برگزاری مراسم تعویض پرچم زینبیه به نشانه آغاز ماه ماتم، سوگواری شیعیان و محبین اهل بیت در هالکالی آغاز می‌شود. این مراسم‌ها هر شب در قالب دو بخش اصلی گفتگوی کارشناس و صاحب‌نظران در رثای حرکت امام حسین(ع) و نوحه‌خوانی و مرثیه‌سرایی برگزار می‌َشود.
نکته قابل توجه حضور و مشارکت شیعیان مقیم ترکیه از جمله ایرانیان، عرب‌ها، پاکستانی‌ها و آذربایجانی‌ها است. به طور ویژه شیعیان کشور آذربایجان حضور پررنگی در برگزاری مراسمات زنبیه دارند؛ از جمله نوحه‌خوان‌ها و کارگردانان تئاترهای شبه تعزیه که برگزار می‌شود معمولا از این کشور هستند. از طرف دیگری عمده تاثیرپذیری از ایران در بخش سبک و آئین‌های عزاداری ایرانی است که می‌توان در رایج شدن برگزاری مراسم شیرخوارگان علی‌اصغر(ع)، اهدای خون در روز عاشورا، راه‌اندازی دسته‌های عزاداری در خیابان و روضه‌خوانی‌ها مشاهده کرد. به نظر می‌رسد میدان‌داری آذربایجانی‌ها با حمایت دولت ترکیه همراه باشد که بدون شک مراسم‌های محرمی بدون نظارت آنها نیست.
بر خلاف کشورهایی مانند عراق و لبنان در مراسم‌های عزاداری ترکیه نشان و تصویری از رهبران شیعیان و شهدای محور مقاومت به عنوان رهروان مکتب سیدالشهدا(س) به چشم نمی‌خورد با اینکه مورد ارادت شیعیان ترکیه هستند. در زینبیه صرفا المان‌های عاشورایی و پرچم‌های ترکیه و آذربایجان دیده می‌شود. معمولا محتوای مراسم‌ها تهی از ابعاد سیاسی و اجتماعی قیام کربلا است. مناسک عاشورایی در حزن و ماتم محدود می‌شود و ورود به سطح مکتبی و نهضتی کم‌رنگ است.
چنین روندی تاثیر خود را بر نهادسازی شیعیان ترکیه هم می‌گذارد و به آنچه که اجازه ظهور و فعالیت داده شده مراکز و نهادهایی در حوزه خدمات اجتماعی-فرهنگی و خیریه‌ها است و وزن لازم را به منظور کنشگری موثر سیاسی ندارند. این امر باعث شده عده‌ای در ایران معتقد باشند محرم در ترکیه مصداق پدیده‌ای است که تحت عنوان هیئت سکولار در محافل ایرانی معروف شده است. البته لازم است در مقام نقد ملاحظاتی که شیعیان ترکیه با آن مواجه هستند به ویژه حساسیت‌های مذهبی جریان حاکم را در نظر گرفت. .
عاشورا، یک روز خاص در ترکیه؛ از نوح نبی تا حسین شهید
دهم ماه محرم نزد مردم ترکیه روز خاص و محترمی به حساب می‌آید. در میان عموم مردم ترکیه این اعتقاد به صورت پررنگی خودنمایی می‌کند که در روز دهم این ماه یا روز عاشورا تحولات مهمی در طول تاریخ رقم خورده است که موجب می‌شود این روز را گرامی دارند و مهم‌ترین نماد این بزرگداشت پخت نذری به نام «عاشوره» است.
هرچند تا پیش از نبی اکرم اسلام(ص) تاریخ‌نگاری قمری به صورت کنونی وجود نداشته اما این اعتقاد رایج است روز دهم محرم مصادف است با به خشکی نشستن کشتی نوح(ع) بعد از پشت سر گذاشتن طوفان است که به یمن این نجات با باقیمانده غلات در انبار کشتی غذایی طبخ شده که به نیت آن، امروزه عاشوره که دسری از ترکیب موادی مانند انجیر خشک، کشمش، گردو، فندق، انار، لوبیا، برنج و... در ترکیه پخته می‌شود. همچنین نجات قوم موسی(ع) از فرعونیان، بیرون آمدن حضرت یونس(ع) از دهان نهنگ را به همچین روزی منسوب می‌کنند و بر رونق عاشوره افزوده می‌َشود.
علویان و شیعیان، عاشوره را به نیت نذری روز عاشورا و واقعه کربلا تهیه و توزیع می‌کنند. که این باعث شد روز شهادت حسین(ع) و یاران شهیدش به فلسفه پخت عاشوره در ترکیه اضافه شود. روز عاشورا و طبخ عاشوره نزد علوی‌ها به طور ویژه‌ای مورد توجه است و طبق تشریفات خاص خودشان تهیه می‌شود. به این جهت که زیست معنوی آنها به طرز قابل توجهی وابسته به عاشورا است. مسأله عاشورا و امام حسین(ع) بیش از آنکه مسأله آیینی و مناسکی برای علویان باشد، به‌مثابه یک مسأله هستی‌شناسانه است. آنها براساس مناسکی که برای عاشورا انجام می‌دهند، هویت خود را از دیگران جدا می‌کنند.
به همین دلیل است که مناسک دهه محرم، یک جایگاه مرکزی و محوری در هویت علویان دارد. مشهورترین جلوه این مناسک عاشورایی، «روزه محرم» و «عاشوره» است. روز عاشورا، مقدس‌ترین روز یک سال معنوی برای آن‌هاست و عاشوره، نمادین‌ترین حالت این روز است که پخته و میان علویان خورده می‌شود(۱). آنها ده الی دوازده روز اول ماه محرم را به روزه‌داری می‌پردازند. در این ایام کوتاه کردن ریش، لذایذ دنیوی، زیاد خوردن و نوشیدن را نزد خود امری غیرجایز می‌دانند.
اوج آداب ماتم شهدای کربلا در روز عاشورا و افطار با نذری عاشوره رقم می‌خورد که البته ممکن است در بعضی مناطق در روز یازدهم و دوازدهم هم توزیع عاشوره و لقمه(برنج و گوشت) توسط علویان به نیت زنده ماندن امام سجاد(ع) و حفظ سلسله امامت، ادامه داشته باشد. در روز عاشورا علویان معتقد به توسل به صاحب روز، امام حسین(ع) در هنگام پخت عاشوره و هم زدن آن هستند. لذا مراسم مرثیه‌خوانی بر سر دیگ، دعا و تقاضای شفاعت از امام حسین(ع) و سپس تقسیم نذری توسط بزرگ جمع محترم شمرده می‌شود(۲).
اهل بیت(ع)، مورد احترام همه
همانگونه که گفته شد تاریخ آیین عزاداری شهادت امام حسین(ع) در ترکیه با توجه به وضعیت شیعیان و علوی‌ها، سیر پر فراز و نشیبی را طی کرده است. اما با وجود دوره‌های زمانی سخت و فجایعی که جامعه شیعی در دوران عثمانی از سر گذرانده، همواره مسئله حفظ حرمت عتبات عالیات و واقعه عاشورا غالب بوده است.
در واقع ادای احترام به آنچه خاندان پیامبر(ص) در روز عاشورا گذراندند از دربار عثمانی گرفته تا مردم کوچه و خیابان فارغ از مذهب مورد توجه بوده است. برای سالیان متمادی حرم امامان شیعه به ویژه کربلای معلی جزء قلمرو دولت عثمانی بوده است و در این دوران رخدادی مانند آنچه جریان وهابی از خلفای اموی و عباسی به ارث بردند یعنی تخریب قبور ائمه(ع)، ثبت نشده است. چه بسا حتی در دوران بعضی از سلاطین عثمانی عمل تکریم و بازسازی اماکن مقدس شیعه و حرم امامان در نجف و کربلا انجام شده که به هدف نشان دادن حسن نیت خود به شاهان صفوی و قاجار در دوران صلح بوده و یا در زمان رقابت به منظور جلب اعتماد ارادتمندان به اهل بیت(ع) به منظور دور کردن آنها از حکومت ایران انجام شده است.
اگر به هرکدام از مساجد عثمانی قدم بگذاریم، حتما کتیبه اسماء مبارک حسنین(ع) دیده می‌شود که به پیروی از سنت همان ایام، در مساجد ساخته شده در دوران معاصر ترکیه هم به چشم می‌خورد و نشان از ارادت اهل سنت ترکیه به خاندان پیامبر است.
حتی حاکمان سرزمین آناتولی در طول تاریخ، به گونه‌ای به اهمیتی که جایگاه امام حسین(ع) در میان محبین اهل بیت و شیعیان دارد واقف بوده‌اند و هستند که به عنوان عنصر دیپلماسی عمومی از آن بهره بردند. نقلی مطرح است که سفیر عثمانی در بغداد به دربار نامه می‌زند و پیشنهاد حذف مالیات بر خاک تربت همراه زائران عتبات _که مرزبانان عثمانی از مسافران ایرانی می‌گرفتند_ را طرح می‌کند. تا تربت به عنوان هدیه سلطان به زائران پیشکش شود. در دوران کنونی هم سفرای ترکیه در عراق لازم می‌دانند اقداماتی مانند زیارت عتبات و مشارکت در آیین عظیمی مانند پیاده روی اربعین و حضور در موکب‌های ترکمانان و علویان را انجام دهند.
در دوره کنونی، دولتمردان ترکیه بارها در مراسم‌های عزای امام حسین(ع) شرکت کرده‌اند و در روز عاشورا پیام‌های متعددی در رثای شهدای واقعه کربلا صادر می‌کنند. بیلبوردهای تکریم عاشورا در سطح شهر به چشم می‌خورد، در مراسم‌های رسمی پخت عاشوره حالا دیگر نام بردن از آن به عنوان نذری شهدای کربلا مرسوم شده است و مقامات شرکت کننده در مراسم، یاد شهیدان را گرامی می‌دارند. آیین‌های عزاداری توسط رسانه‌های رسمی و دولتی ترکیه پوشش داده می‌شود. در عاشورای سال گذشته، رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه با حضور در مراسم افطار یکی از جم‌خانه‌های علویان، اشعاری در رثای شهدای کربلا خواند و اعلام کرد واقعه عاشورا درد و رنجی پایان ناپذیر بر دل مسلمانان گذاشته است.
در حوزه ادبیات در عصر عثمانی، واقعه کربلا نیز به طور گسترده در ادبیات عامیانه پوشش داده شد. صدها شعر در این زمینه به ویژه در محافل علویان و بکتاشیان سروده شده است و در دوره‌های زمانی شاهد رشد چشمگیر توجه شاعران اهل سنت به واقعه کربلا هستیم که بعضا مورد علاقه دربار عثمانی قرار گرفته است به طوریکه حتی مقتلی منسوب به سلطان مراد اول عثمانی وجود دارد(۳). این توجه به دوره معاصر هم رسیده است به عنوان مثال یکی از آثار مشهور عاشورایی در ترکیه متعلق به نویسنده اهل سنت احمد تورگوت است که دو جلد از سه گانه مشهور عاشورایی او، ترجمه فارسی دارد. علاقه‌مندی تورگوت به کار و پژوهش در زمینه عاشورا او را به پای ثابت مهمانان گفتگوی‌های شبانه زینبیه استانبول تبدیل کرده است.
در کنار تاثیر پذیری از همسایگی ایران، زنده نگه داشته شدن عاشورای حسینی در طول تاریخ سرزمین آناتولی مدیون شیعیان و علوی‌هایی است که در کوران حوادث گوناگون و دوران عسرت‌هایی که از سر گذراندند، سنت اقامه عزا را سینه به سینه انتقال دادند. حفظ ارادت به شهدای کربلا در میان غالب مردم ترکیه تا عصر کنونی نشان می‌دهد صاحبان قدرت چه در دربار عثمانی و چه در کاخ ریاست جمهوری در دوران جمهوریت، حداقل به منظور تقویت منافع خود و حکومت‌هایشان هم که شده با این محبت عمومی همراهی کرده‌اند و حب حسین(ع) پیام آور صلح و پیوند جمعی در سرزمینی شده که کم جنگ مذهبی به خود ندیده است.
منابع:
۱. صدر محمدی، مسعود(شهریور۱۴۰۱)، عاشورا در ادبیات علویان ترکیه از دوره عثمانی تا عصر حاضر(نشست تخصصی). پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات.
۲. Buzkuş. Metin(۲۰۰۸). Aşure Günü, Muharrem Matemi/Orucu Ve Sivas'ta Aşure
Uygulamaları. C. ü. İlahiyatFakültesi Dergisi.
۳. Çakır. Nuh(۲۰۰۸). Sii ve Sünniler Topluluklarda Muharrem Ayı Etkinlikleri(Tez). Erzurum Atatürk Üniversitesi.