این توافق برای تسهیل صادرات محصولات کشاورزی از روسیه و اوکراین که به طور مشترک بیش از یک سوم صادرات جهانی غلات را به خود اختصاص می دهند، شکل گرفته بود.
در بخش نخست این توافقنامه، یک کریدور امن از طریق مناطق دریایی تحت کنترل نیروی دریایی روسیه در زمان عملیات نظامی این کشور در اوکراین مشخص شد. این بخش با انتقال ده ها میلیون تن غلات از جمله ذرت، گندم، جو و آفتابگردان اجرا شد. نفت نیز به ارزش بیش از ۵.۵ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۲ میلادی از طریق کریدورهای امن صادر شده است.
بخش دوم این توافقنامه به صادرات مواد غذایی و کود روسیه اشاره دارد که مسکو اعتقاد دارد این بخش اجرایی نشده است و متأثر از اقدامات آمریکا و اروپا، بانک ها از اعطای وام برای خرید غلات روسیه خودداری و بیمه ها نیز از ترس تحریم ها از ارائه بیمه نامه برای محموله ها و کشتی های روسیه خودداری کرده اند.
در چنین شرایطی، بانک کشاورزی «روس سیلخوزبانک» روسیه که در بخش کشاورزی متمرکز است، از سامانه پیام رسان بانکی بین المللی موسوم به سوئیفت جدا ماند که منجر به مشکلاتی در پرداخت‌های بین‌المللی مسکو شد.
روسیه قبل از اعلام موضع خود در زمینه عدم تمدید توافقنامه غلات، گفته بود که خواسته هایش در مورد قسمت دوم توافق برآورده نشود، توافق را تمدید نخواهد کرد.
توافقی برای کشورهای فقیر؟
به دنبال عدم تمدید توافقنامه غلات از سوی روسیه، کشورهای غربی واکنش های منفی به این اقدام مسکو و آن را به مثابه نادیده گرفتن حقوق مردم کشورهای نیازمند قلمداد کردند.
بنا به گزارش شبکه تلویزیونی ان. تی. وی ترکیه، تاکنون بیش از ۳۳ میلیون تن غلات در قالب قرارداد انتقال غلات دریای سیاه از اوکراین به بازارهای جهانی تحویل داده شده است.
براساس توافق، باید ۴۰ درصد غلات عبوری از این کریدور به اروپا، ۳۰ درصد به آسیا، ۱۳ درصد به ترکیه، ۱۲ درصد به آفریقا و پنج درصد هم به غرب آسیا منتقل می شد.
سرگئی لاوروف وزیر امور خارجه روسیه در این زمینه اعلام کرده است: کمتر از سه درصد از کل حجم غلات صادر شده از بنادر اوکراین در قالب قرارداد کریدور به فقیرترین کشورهای فهرست سازمان جهانی خواربار رسیده و این قرارداد از هدف خود دور شده است.
غلات اوکراین به چه کشورهایی رسید؟
روزنامه ایزوستیا روزهای اخیر در گزارشی آماری از مقاصد غلات صادراتی از بنادر اوکراین شامل ذرت، گندم، دانه آفتابگردان، روغن آفتابگردان و جو منتشر کرده است که چین با دریافت محموله های غلات اوکراین به میزان ۷.۹۶ میلیون تن در صدر این فهرست قرار دارد.
بنا بر گزارش این روزنامه روس که در آن به آمارهای سازمان ملل استناد شده است، کشورهای اسپانیا، ترکیه، ایتالیا و هلند به ترتیب با ۵.۹۸ ، ۳.۲۳ ، ۲.۰۶ و ۱.۹۵ میلیون تن در رده های دوم تا چهارم دریافت کنندگان غلات اوکراین بوده اند.
در این میان، کشورهای آفریقایی در رده های پایین تر فهرست دریافت کنندگان از غلات اوکراین هستند. مصر، تونس، لیبی و کنیا هر یک به ترتیب ۱.۵۵ میلیون تن، ۷۱۰، ۵۵۰ و ۴۳۰ هزار تن از بنادر اوکراین، محموله غلات دریافت کرده اند.
حتی یک کشتی حامل کود روسیه ارسال نشد
پایگاه اینترنتی پرایم به نقل از مرکز هماهنگی ابتکار و توافق دریای سیاه سازمان ملل در استانبول گزارش داد:در کل دوره توافق، حتی یک کشتی با کودهای روسی ارسال نشده است.
این مرکز اعلام کرد: توافقنامه ۲۲ جولای ۲۰۲۲ صادرات کودهای روسیه از جمله آمونیاک را مجاز شمرده بود، اما حتی یک کشتی با کود به عنوان بخشی از این طرح ارسال نشده است.
در این پیوند، ولادیمیر پوتین رئیس‌جمهور روسیه با بیان اینکه توافق غلات میلیاردها دلار به روسیه خسارت زد، گفت: این توافق به ترتیب ۱.۲ میلیارد دلار و ۱.۶ میلیارد دلار برای کشاورزان و تولیدکنندگان کود کشاورزی در روسیه خسارت مستقیم داشته است.
رئیس جمهور روسیه افزود: به دلیل تخفیف ۳۰ تا ۴۰ درصدی غلات روسیه در بازارهای جهانی، زیان کشاورزان روسیه به ۱.۲ میلیارد دلار رسید.
پوتین گفت: علاوه بر این، افزایش هزینه حمل و نقل دریایی برای حمل و نقل محموله و هزینه تسویه حساب‌های بین‌المللی و سایر معاملات منجر به کاهش دو برابری سودآوری محموله‌های صادراتی روسیه شده است.
رئیس جمهور روسیه در ادامه با اشاره به اینکه تولیدکنندگان کودهای روسی که مجموعاً ۱.۶ میلیارد دلار ضرر داشتند، با مشکلات مشابهی روبه‌رو بودند، خاطرنشان کرد: علاوه بر این، روسیه حتی از ارائه کود به صورت رایگان به فقیرترین کشورهای آفریقا منع شد.
پوتین تاکید کرد: غرب بی‌شرمانه از معامله غلات سود برد و به سادگی معنا و ماهیت این توافقات را منحرف کرد.
در این پیوند، ماکسیم براترسکی استاد گروه اقتصاد و سیاست جهانی در مدرسه عالی اقتصاد روسیه به خبرگزاری ریانووستی گفت: صحبت در مورد قحطی در جهان، قانع کننده نیست، زیرا بیشتر غلات از اوکراین به کشورهای در حال توسعه نرسیدند، اما به اروپا رسیدند و برای کشاورزان لهستانی و بلغارستانی ایجاد دردسر کردند. البته که هیچ یک از این دلایل به نظر من قانع کننده نیست.
صادرات غلات روسیه دوبرابر شد
در این شرایط، اتحادیه غلات روسیه گزارش داد که صادرات غلات در روسیه بیش از دو برابر شده است.
به گزارش شبکه تلویزیونی ایزوستیا، در هفت ماه نخست سال زراعی این شاخص به ۱.۲ میلیون تن رسید و محموله های گندم با ۹۵ درصد افزایش نسبت به سال گذشته میلادی به ۹۳۸ هزار تن رسید. میزان تحویل ذرت بیش از پنج برابر افزایش یافته است. واردکنندگان عمده غلات روسیه عبارتند از مصر، ترکیه و عربستان سعودی.
شرط بازگشت روسیه به توافق غلات
روزنامه «نیزاویسیمایا گازیه تا» در مطلبی نوشت: روسیه خروج از توافقنامه غله را اعلام کرد و متذکر شد که تنها بعد از عمل به تعهداتی که در توافقنامه به روسیه داده شده است، به توافقنامه باز می گردد. آیا این تصمیم منجر به تحقق یافتن شروط روسیه در توافقنامه غله خواهد شد و اوضاع در دریای سیاه تغییرات اساسی را در پی خواهد داشت؟
مشکلی به نام بیمه کشتی ها
این روزنامه روس همچنین در مطلبی با عنوان «عملیات ویژه به سمت اُدسا و نیکولایف می رود» نوشت: نظامیان اوکراینی در پاسخ به تلاش های روسیه برای تشدید کنترل بر دریای سیاه، سعی خواهند کرد که با موشک های ضد کشتی جواب بدهند.
تحلیلگر این روزنامه افزود: رژه دریایی در سن پترزبورگ و رزمایش روسیه و چین در اقیانوس آرام نشان از آن دارد که وزارت دفاع روسیه علاوه بر اجرای عملیات ویژه، مأموریت های مهم دیگری را نیز در مقابل خود می بیند و حملات موشکی گسترده به زیرساخت های بندری اُدسا و اعلام بسته بودن دریای سیاه در نزدیکی مرزهای اوکراین از سوی وزارت دفاع روسیه، این ایده را در ذهن شکل می دهد که قرار است اقدامات رزمی در این منطقه فعال شود.
به گفته میخائیل پودولیاک مشاور رئیس دفتر رئیس جمهور اوکراین، بعد از خاتمه توافقنامه غلات، هیچ کشتی باری وارد بنادر اکراین در دریای سیاه نخواهد شد. وی اظهار داشت: «هیچ کشوری جرأت نخواهد کرد کشتی های خود را به سمت بنادر اوکراین در این دریا روانه کند. این مسأله کشتی ها نیست، این مسأله شرکتهای بیمه است.»
گزینه‌های اوکراین، منهای دریای سیاه
روزنامه «ایزوستیا» در مطلبی با عنوان «راه غله: کی یف در جستجوی روشی است تا بدون توافق با مسکو ادامه بدهد»، به طرح این پرسش پرداخت که آیا اوکراین می تواند مسیر جایگزین برای صادرات محصولات خود پیدا کند؟
در این مطلب آمده است: مسئولان اوکراین چند گزینه را بررسی می کنند: ادامه صادرات از طریق دریا صرف نظر از موضع روسیه و بدون تضمین های امنیت کشتیرانی از سوی مسکو و همچنین صادرات از مسیر رود دانوب.
به نوشته این روزنامه، هر دو گزینه هزینه های خود را دارند: هزینه های اقتصادی یا امنیتی.
ایزوستیا در ادامه نوشت: ادامه استفاده از مسیرهای ریلی از طریق کشورهای اروپای شرقی نیز زیر سوال است چرا که کشورهای همسایه، عجله ای برای باز کردن مرزهای خود به روی غله اوکراین ندارند.
ولودیمیر زلنسکی رئیس‌جمهور اوکراین پیش از این اعلام کرده است که قصد دارد اجرای توافق غلات را بدون روسیه ادامه دهد. وی در این زمینه به کمک ناتو چشم دوخته است.
در پاسخ، روسیه نسبت به خطرات مرتبط با تلاش برای ادامه معامله غلات بدون مشارکت مسکو هشدار داد و اعلام کرد که تضمین های ایمنی دریانوردی در شمال غربی دریای سیاه را پس می گیرد.
روزنامه ایزوستیا در ادامه نوشت: اکنون زلنسکی باید راهی برای خروج از وضعیت فعلی بیابد، زمانی که غلات در واقع در قلمرو اوکراین "قفل" شده است. از یک طرف، مسیر حمل و نقل از طریق دریا بسته است. از نظر تئوری، کشتی‌ها می‌توانند در این مسیر حرکت کنند، اما بدون ضمانت‌های امنیتی روسیه، این موضوع بسیار مشکل‌ساز است.
این روزنامه افزود: راه خروج از وضعیت کنونی برای مقامات اوکراین اکنون ممکن است ترانزیت از طریق بنادر دانوب باشد. به ویژه، این موضوع توسط نیکلای گورباچف رئیس انجمن غلات اوکراین مطرح شد. با این حال، وی اظهار داشت که چنین سازوکاری از نظر اقتصادی برای کی‌یف زیان آور خواهد بود چرا که صادرات رودخانه ای کارایی کمتری دارد، مقدار غلات صادر شده کمتر خواهد بود و هزینه های حمل و نقل افزایش می یابد.
به نوشته این روزنامه، دانوب رودخانه ای کم عمق است و فقط کشتی های باری خشک کوچک می توانند از آن عبور کنند، که هزینه چنین صادراتی را افزایش می دهد. چنین سناریویی مدت ها قبل از پایان یافتن معامله غلات در نظر گرفته شده بود و به همین منظور، شرکتهای اوکراینی در حال ساخت پایانه‌هایی در دانوب هستند. به عنوان مثال، در ماه مه ۲۰۲۳ (اردیبهشت – خرداد ۱۴۰۲) از طریق بنادر اوکراین در رود دانوب بیش از سه میلیون تن بار جابجا شد که یک رکورد بود.
در این میان،دمیتری اوفیتسروف بلسکی از تحلیلگران روس بر این باور است: توافق غلات به اوکراین و غرب زمان داد تا طرحی را شکل دهند که حمل و نقل زمینی غلات اوکراینی به سمت غرب را تضمین کند؛ قرارداد غلات فرصتی برای آماده شدن برای یک مدل لجستیک جدید بود که برای کشورهای غربی مفید باشد.
سرنوشت غلات اوکراین
در همین حال، نخست وزیر پیشین اوکراین در پاسخ به پرسشی درباره چگونگی فروش غلات این کشور در شرایط تمدید نشدن قرارداد غلات گفت: تنها گزینه فراروی اوکراین، عرضه غلات از طریق راه آهن است.
نیکلای آزاروف ادامه داد: حجم واگن هایی که برای حمل غلات اوکراین نیاز است، کافی به نظر می‌رسد، به طوری که امکان سازماندهی ایمن صادرات غلات از طریق راه آهن وجود دارد.
این سیاستمدار اوکراینی که در ۱۰ سال گذشته پس از کودتا در این کشور به روسیه آمده است، گفت:در شرایط کنونی، غیر از راه‌آهن، راه دیگری برای انتقال غلات اوکراین وجود ندارد، چرا که مسیر دریایی بسته است و حمل و نقل در مسیر رودخانه نیز مشکل دارد.
وی تصریح کرد: چنین حجم زیادی از بار و غلات را نمی توان با ماشین حمل کرد، اما امکان صادرات آنها از طریق خطوط ریلی وجود دارد.
نخست وزیر پیشین اوکراین گفت: در وهله اول، عرضه کنندگان غلات این کشور که مجبور خواهند شد هزینه بسیار بیشتری نسبت به هزینه حمل و نقل دریایی برای لجستیک پرداخت کنند، از تمدید نشدن قرارداد غلات زیان خواهند دید.