برپایی روضه در خانه‌های تاریخی اصفهان جلوه ای از دلدادگی اهالی این دیار به امام حسین(ع) است که قدمتی دیرینه داردو همچون میراثی کهن نسل به نسل هربار با آمدن محرم پُرشورتر از گذشته برگزار می شود.
به گواهی اسناد تاریخی، تداوم روضه خوانی در خانه‌های تاریخی اصفهان به سه قرن می رسد.دهه نخست محرم؛ این عزاخانه‌های سنتی و کوچه‌های منتهی به آنها هر روز از سپیده دم تا ظهر میزبان خیل عاشقان حسینی است که برای شنیدن نواها و نغمه‌های عاشورایی دخیل بسته اند، گویی مغناطیس حسین(ع) دل های پراکنده را گِرد هم می آورد تا چون کبوتر خونین بال بر بام روضه خانه پَر بکشد.
از میان تکایای سنتی در اصفهان که با گذشت سال‌های متمادی همچنان میزبان دلدادگان حسین (ع) است؛ "خانه بنکدار" و "خانه زرگرباشی" شهرت بیشتری دارد بطوری‌که مردم شهر و روستاهای اطراف را نیز به سوی خود جذب کرده اند. در باور مردم اصفهان، روضه خانه های سنتی برکات معنوی بی‌شماری دارد و حاجت عزاداران را نیز روا می‌کند.
تاریخ‌نگاران، روی کار آمدن دولت صفویه و رسمی شدن مذهب شیعه در ایران و اصفهان را آغازی برای آیین‌های سوگواری و روضه‌خوانی ماه محرم می‌دانند ؛ روضه خوانی پس از صفویه، در دوره قاجار نیز ادامه داشت و تعزیه نیز که در زمان صفویه مسیر تکامل خود را می‌پیمود، در این دوره به اوج شکوفایی خود رسید.
خانه بنکدار؛ خیمه گاه دلدادگی
نام خانه قدیمی بنکدار از مالک آن گرفته شده، نسلی که چندین دهه به گفته خودشان غلامی امام حسین (ع) را برعهده دارند. "مرحوم سید حسن بنکدار"، نخستین بانی برگزاری مراسم عزاداری بوده و پس از وی، "مرحوم سید مهدی بنکدار"، "مرحوم سید جواد بنکدار" و در زمان حاضر "سید فرهاد بنکدار" از سال ۱۳۷۹ تا کنون به عنوان چهارمین نسل از خانواده بنکدار هر سال مراسم را به سبک قدیمی (روضه‌خوانی و سخنرانی) برگزار می‌کند.
این خانه قاجاری واقع در خیابان چهار باغ پایین اصفهان که سال ۸۲ به شماره ۱۰۲۲۲ در فهرست اثرهای ملی به ثبت رسیده، بیش از ۱۷۰ سال در ماه محرم میزبان عاشقان حسینی است؛ عزاداری در این محل حتی با گذر از دوره خفقان سیاسی که روضه‌های سید الشهدا (ع) را نشانه رفته بود، محکم و استوار ادامه یافته تا به نسل امروز رسیده است؛ از این رو پیرغلامان و کهنسالان، قدمت برپایی روضه‌خوانی در خانه بنکدار را اعجاز آن می‌دانند.
میانه حیاط این خانه را که محل وعظ و سخنرانی است با پرده‌های قلمکار شبیه به خیمه پوشانده اند و در نقطه بالای آن یک قرآن کوچک داخل پارچه ای به رنگ سبز یا سیاه بسته شده است.آیین عزاداری حسینیه بنکدار ۱۲ روزه است و خانه از نخستین ساعات بامداد قبل از اذان صبح به روی مردم گشوده می شود.برپایی نماز جماعت،دعای عهد، ختم صلوات، سخنرانی عالمان دینی و مشاهیر از جمله برنامه‌هایی است که همراه با روضه در این خانه برگزار می‌شود.
سقاخانه نزدیک خانه بنکدار و خود خانه یکی از مقصدهای آیین سنتی "چهل و یک منبری" در اصفهان است که همزمان با تاسوعای حسینی برگزار می‌شود؛ در این مراسم جوانان و نوجوانان بعد از نماز ظهر تاسوعا به احترام اسیرانی که مسیر کربلا تا شام را در چهل منزل طی کردند با پای پیاده درچهل و یک مسجد و مکان مذهبی قدیمی حضور می‌یابند و به یاد مصیبتهای حضرت زینب(س) نوای "حسین حسین" سر می‌دهند.
شاید رازهای مگوی خانه بنکدار در نقوش آن نهفته است، نقش پرنده بر سرپوش این خانه نماد جاودانگی روح است و در کنار آن نوشته شده "یا عبدالله الحسین". درختان سرو نیز دور تا دور سقف ترسیم شده که حرکت همه به سوی یک نقطه و یک مرکز است. درخت سرو، نماد جاودانگی و حیات پس از مرگ است که به‌تدریج در قرون ۱۲ و ۱۳ در هنر ایرانی به یکی از نمادهای تعزیه و علامت‌های عاشورایی تبدیل شد. تصویر چند سرو در خانه بنکدار و جهت حرکت آنها به یک نقطه؛ اشاره به سوی نور همان وحدانیت خداوند و نجات همه توسط اوست.
سنت " نذر گِرویی" درخانه زرگرباشی
"زرگرباشی"، از دیگر خانه‌های تاریخی اصفهان افزون بر سه قرن در دهه نخست محرم از اذان صبح تا اذان ظهر با هفت منبر میزبان سوگواران حسینی است. بانی این روضه خوانی، "حاج محمدعلی زرگرباشی" از افراد بانفوذ و متمول عصر قاجار بوده و اکنون "حاج مصطفی زرگرباشی" نسل پنجم این خاندان متولی برگزاری مراسم است.
روضه خوانی در خانه تاریخی زرگرباشی حتی در دوره‌ای که رضاخان با زور و اجبار مجالس عزاداری برای سیدالشهدا را ممنوع اعلام کرد تعطیل نشد. به گفته پیرغلامان، در زمان پهلوی اول که جلسات روضه‌خوانی ممنوع شده بود، مردم و وعاظ از پشت‌بام‌ها، خود را به این حسینیه رسانده و مراسم عزاداری را برگزار می‌کردند.
آیین "شمایل گردانی" در روز عاشورا نیز در خانه زرگرباشی انجام می شود."شمایل"، تصاویر بسیار قدیمی از واقعه عاشوراست که روی تابلوهای چرمی نقاشی شده است."کاچی‌پزان"، یکی دیگر از آداب و رسوم متداول و مورد توجه در این خانه است که عصرهای دهه محرم توسط خانم‌ها انجام می‌شود.
آیین "نذر گرویی" نیز به صورت بردن یک استکان یا یک نعلبکی از حسینیه زرگرباشی و باز آوردنِ چند برابر آن پس از رسیدن به حاجات نذرکننده همچنان رواج دارد.
گچ‌بُری حیاط خانه زرگرباشی با اشعاری از محتشم کاشانی آراسته شده است. ترکیب حضور عزاداران در این حسینیه متفاوت از دیگر حسینیه‌ها است؛ زنان در کنار منبر و مرکز روضه می‌نشینند. میان حسینیه زرگرباشی، یک حیاط مستطیل‌شکل وجود دارد که محل حضور زنان و در اطراف آن اتاق‌هایی تعبیه شده که جایگاه مردان است.
خانه زرگرباشی در سال‌های اخیر مرمت و بعضی قسمت‌های آن بازسازی شده است. اتاق شاه‌نشین در سمت جنوبی با گچ‌بری و آیینه‌کاری تزیین شده و معماری قدیمی خود را حفظ کرده است.
به گزارش ایرنا؛ به گفته مسوولان تلاش برای ثبت روضه خوانی در خانه های تاریخی اصفهان، به عنوان میراث ناملموس ادامه دارد.
تاکنون ۸۰ آیین مرتبط با محرم و عاشورا در استان اصفهان به فهرست میراث ملی ناملموس اضافه شده که ۷۰ درصد آنها در ۲ دهه گذشته ثبت شدند. بتازگی نیزآیین ذوالجناح گردانی شهر بادرود، آیین مرثیه‌خوانی برای امام حسین (ع) به سبک "بحرطویل" و همچنین آیین مرثیه‌خوانی در سوگ شهادت امام حسین (ع) بر اساس اشعار محتشم کاشانی در فهرست میراث ناملموس کشور به ثبت ملی رسیده است.