به گزارش ایرنا و به اعتقاد کارشناسان حوزه آب گلستان، کاریزها (قنات‌ها)ی موجود در این استان که بیشتر آنها به دلیل جاری شدن سیلاب، حفر چاه‌های غیرمجاز، مسدود نمودن میله چاه ها توسط افراد سودجو و با توجه به گسترش شهر و روستاها پُر شده است قابلیت بازگشت به چرخه مصرف را دارند و ضرورت سرمایه‌گذاری را در حوزه مطالعه و جذب اعتبارات دوچندان می‌کند.
با این وجود، گنجاندن نام استان گلستان برای دریافت اعتبارات ملی توسط دستگاه مرتبط به منظور احیای قنات‌ها از سال ۱۳۹۵ اقدامی شایسته است تا سالانه از محل اعتبارات ملی بین ۱۰ تا ۱۲ رشته قنات برای مرمت در دستور کار قرار گیرد و این اقدام، پایه‌ای شده تا اهمیت توجه به احیای این ظرفیت با قدمت بالا در منطقه و بحران ناشی از خشکسالی سال‌های اخیر از سوی مسوولان و برنامه‌ریزان دستگاه مرتبط جهادکشاورزی بیشتر شود.
توجه به موضوع قنات را باید یک جریان زنده و پویا تبدیل کرد و تاکید کارشناسان حوزه آب و خاک در گلستان بر این است که با تخصیص اعتبار بیشتر برای پروژه‌ها و تحقیقات با محوریت قنات می‌توان روند بهبود به قنات را در این استان شمالی شتاب داد.
امسال نیز طرح تحقیقاتی با عنوان«بررسی اثر بخشی احیاء و مرمت قنوات در تامین آب مصرفی الگوی کشت بخش بهاران شهرستان گرگان» به سفارش جهادکشاورزی گلستان توسط مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان در حال اجراست.
براساس آخرین داده‌های آماری به دست آمده، مجموع قنات‌های گلستان ۳۵۵ رشته به طول ۳۰۸ هزار و ۲۶۰ متر است که ظرفیت آبدهی ۹۳.۲ لیتر برثانیه و بهره‌برداری سالانه پنج میلیون و ۷۷۴ هزار و ۱۸۰ متر مکعب را دارند.
براین اساس، در شهرستان‌های گرگان، علی آبادکتول، رامیان، کلاله، گالیکش، کردکوی، گنبدکاووس، آق قلا، آزادشهر، بندرگز و مینودشت، به ترتیب بیشترین قنات اعم از دایر و بایر وجود دارد.
طبق آخرین آماربرداری انجام شده در سال ۱۳۹۹ توسط کارشناسان شرکت آب منطقه‌ای استان گلستان، آبدهی قنات‌های دایر ۷۳۵ هکتار از زمین‌های زراعی استان برای زراعت گندم، شالی، سویا، توت فرنگی، باغ، سیب زمینی، حبوبات و باقلا به جز در مراوه تپه، بندرترکمن و گمیشان شامل۱۱ شهرستان است و بخش بهاران شهرستان گرگان با ۱۳۵رشته قنات (۴۱ رشته آن فعال) بیشترین قنات‌های را دارد.
به گفته مسوولان کشاورزی گلستان بخش کشاورزی این خطه حدود ۹۰ درصد منابع آبی استان را مصرف می‌کند که با توجه به شدت خشکسالی در چند سال اخیر که کاهش نزولات آسمانی، افت شدید آبخوان‌های زیرزمینی، کاهش دبی آب رودخانه‌ها و افت دبی آب تولیدی از چاه‌ها در پی داشته، باید برای استفاده بهینه از منابع موجود از جمله قنات‌ها در آب شرب روستاییان، تولید محصولات کشاورزی با لحاظ الگوی کشت و رونق گردشگری فکر اساسی شود.
یکی از محققان مرکز تحقیقات، آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان گلستان به عنوان مجری طرح تحقیقاتی بررسی آخرین وضعیت کاریزهای استان و استفاده از این ظرفیت برای تولید محصولات کشاورزی در قالب الگوی کشت گفت: قنات علاوه بر کارکرد اقتصادی، میراث فرهنگی به شمار می‌رود که یکی از راه‌های شکل‌گیری تمدن بشری کنار همین قنات بوده و نباید به سادگی از کنار آن بگذریم.
محمدعلی صلبی ادامه داد: علاوه بر این، این سازه آبی نقش به سزایی در تولید در بخش کشاورزی دارد که باید از مزایای آن برای مدیریت خشکسالی با بهره‌گیری از روش های نوین و پایداری تولید استفاده شود.
وی خاطرنشان کرد: قنات از گذشته ایجاد شده و نیازی به این ندارد که قنات جدید ایجاد شود و باید قنات های موجود را مرمت یا دوباره احیا کرد.
ویژگی قنات در استان گلستان
صلبی در خصوصیات قنات در استان گلستان گفت: با توجه به این که سطح آب زیرزمینی (سطح ایستانی) در این استان برخلاف بسیاری از استان‌های کشور بالا است ولی عمق دسترسی به آب شیرین کم و در نتیجه قنات‌های این منطقه نسبت به سایر استان‌های کشور از عمق کمتری برخوردار هستند.
وی افزود: یکی از علل تخریب سریع قنات‌ها در این استان، سستی و ضعیف بودن زمین‌هایی است که در آن قنات ایجاد شده و سبب ریزش دیواره قنات‌ها و در نتیجه تخریب و وجود رسوب می‌شود.
این محقق استان گلستان با اشاره به این که فاصله کم دشت، کوهستان و شیب نسبتاً مناسب زمین‌ها در استان گلستان، طول مسیر قنات‌ها کم کرده است، بیان کرد: بیشتر مناطق جنوبی و میانی استان در منطقه‌ای مرطوب قرار گرفته و منابع آبی مناسبی در اطراف رشته قنات‌ها وجود دارد و این موضوع باعث تجمع بالای قنات‌ها به نسبت سطح اراضی در این مناطق است.
دلایل تخریب قنات‌های استان گلستان
صلبی در خصوص آمار قنات در استان گلستان گفت: تعداد قنات‌های این استان شمالی در دوره‌های مختلف آماربرداری شده، متفاوت است به طوری که تعداد آن ها در سال‌های مختلف، تفاوت معنی‌داری دارد به خاطر این که برخی از قنات،مرمت پُرآب شده یا به طول مسیر آن افزوده شده و از طرفی با تخریب میله چاه‌ها، برخی از قنات‌هاکم آب شده است.
به گفته وی در دهه‌های اخیر با حفر چاه‌های عمیق و بهره‌برداری زیاد از آب‌های سطحی در منطقه، تعداد قنات روز به روز کمتر کرده و خشکسالی‌های اخیر هم روی کاهش آبدهی قنات های استان بی‌تاثیر نیست.
شمار قنات فعال در استان گلستان
به گفته وی براساس جمع بندی صورت گرفته از آمارهای گذشته و دستگاه‌های مرتبط، اکنون تعداد قنات استان گلستان اعم از فعال و غیر فعال ۳۵۵ رشته با طول ۳۵۰/۳۲۴ کیلومتر است که شهرستان گرگان با ۱۷۸ رشته قنات بیشترین تعداد قنات‌ها با طول ۸۵۰/۱۴۸ کیلومتر را دارد.
وی یادآور شد: بخش بهاران گرگان با ۱۳۵رشته قنات (۴۱ رشته فعال) بیشترین قنات را در میان بخش های استان به خود اختصاص داده است.
صلبی ادامه داد: این قنات‌ها ۷۳۵ هکتار از زمین‌های زراعی استان گلستان را به جز مراوه‌تپه و گمیشان در شمال استان، ۱۲ شهرستان را مشروب می‌کنند.
قنات منابعی مطمئن تامین آب کشاورزی
محقق مرکز تحقیقات، آموزش، کشاورزی و منابع طبیعی استان گلستان معتقد است: بررسی آمار قنات در این استان نشان می‌دهد که قنات‌ها در این خطه تا دهه ۱۳۶۰ به حیات خود ادامه داده و از این دهه تا دهه ۱۳۷۰ بوده که رو به تخریب کشیده شده است.
وی ادامه داد: با این وجود، تعداد قنات‌ها از دهه ۱۳۸۰ تاکنون دارای تغییر زیادی در کاهش دیده نمی‌شود که علت آن توجه به سرمایه‌گذاری در بازسازی و احیای این سازه آبی از سوی بهره برداران و توجه دولت بوده است.
صلبی تاکید کرد: با توجه به نیاز روز افزون به آب و هزینه زیاد مالی و تخریبی که سوخت فسیلی برای محیط زیست ایجاد کرده و کمبود نیروی برق و خاموشی چندین ساعته چاه‌های کشاورزی در ایام زراعت، قنات می‌تواند یکی از منابع آبی مورد اطمینان برای کشاورزی در استان باشد.
به گفته وی در اثر تخریب قنات‌ها و گسترش چاه، علاوه بر تخریب بیش از حد سفره‌های آب زیرزمینی، بسیاری از زمین‌های کشاورزی که در گذشته به صورت آبی کشت می شدند به صورت دیم زیر کشت می‌رود و الگوی کشت را تغییر داده است.
چاره اندیشی برای مدیریت آب قنات در زمستان
صلبی یادآور شد: یکی از مشکلات قنات‌ها آبدهی دایمی آنها حتی در فصل زمستان است که نیاز آبی در این فصل از سوی بهره‌برداران بسیار پایین بوده و این مساله موجب هدر رفت آب می‌شود و نیازمند چاره اندیشی برای مهار آب است.
به گفته وی در این طرح تحقیقاتی روش‌های کنترل آب قنات از جمله در فصل زمستان و جلوگیری از هدر رفت آن، استفاده از تکنولوژی جدید در حفر و مرمت، استفاده از روش های نوین آبیاری بررسی خواهد شد.
وی خاطرنشان کرد: با توجه به این که وجود منابع آبی می‌تواند موجب افزایش عملکرد محصولات کشاورزی شود، وجود قنات به عنوان یک منبع آبی، زمین های دیمزار را دوباره به آبی تبدیل کند و سبب افزایش عملکرد در واحد سطح، کمک کننده در امنیت غذایی شود.
صلبی یکی از مشکلات فعلی در کار احیا و مرمت قنات را کمبود «مقنی» با تجربه دانست و گفت: وجود مشکلات فراوان باعث شده این شغل آنچنان طرفدار نداشته و در آینده نه چندان دور نبود مقنی موجب کندی در عملیات مرمت و باز سازی خواهد شد.
وی ادامه داد: اکنون برخی از مقنیان بالاتر از ۸۰ سال سن داشته و با وجود مشکلات جسمی، مجبور به فعالیت برای احیا و مرمت قنات هستند.
به اعتقاد کارشناسان حوزه آب و کشاورزی، در شرایط فعلی و روند روبه رشد خشکسالی در استان گلستان، شاید قنات پاسخگوی همه نیازهای آب استان گلستان نباشد ولی با تلفیق شیوه‌های بهره برداری کهن و جدید یعنی احیای قنات‌ها و توسعه روش‌های نوین مصرف آب در بخش کشاورزی مثل طرح‌های آبیاری تحت فشار، مصرف آب را بهینه کرد.
کارشناس شرکت آب منطقه‌ای گلستان با اشاره به اهمیت آب از جنبه‌های اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و امنیتی گفت: حکمرانی آب یک موضوع ضروری در جامعه است و باید در این حوزه برنامه‌ریزی و سرمایه‌گذاری لازم صورت گیرد.
محمد نوری افزود: قوانین موجود در مصرف آب، رشد جمعیت، تغییر اقلیم و خشکسالی، افزایش منابع آبی تجدید ناپذیر، اطلاعات کم از منایع آبی، روش های نامناسب بهره‌برداری از منابع آب، آب مرزی، تغییر برداشت آب از قنات به سمت چاه و سد، انتقال بین حوزه‌ای، استفاده از آبیاری سنتی در کشاورزی از جمله چالش‌های فراروی بهره‌برداری از منابع آبی در کشور و استان گلستان است.
وی ادامه داد: برای عبور از این چالش‌ها می توان به سرمایه‌گذاری در کشت برون مرزی، استفاده از پساب، تجهیز زمین‌های کشاورزی به آبیاری نوین اشاره کرد که گلستان هم شرایط به کارگیری آن را دارد.
استان گلستان با ۲۰ هزار و ۳۷۴ کیلومتر مربع و جای دادن یک میلیون و ۸۶۹ هزار نفر جمعیت در شمال کشور قرار دارد که اقتصاد اصلی ساکنان آن بر پایه کشاورزی استوار است.