به گزارش خبرنگار ایرنا، موضوع سواد سلامت بیش از ۳۰ سال است که در متون علمی مورد توجه و استفاده قرار گرفته و در تعریف سازمان بهداشتی جهانی آمده که "مهارت‌های اجتماعی و شناختی که تعیین کننده انگیزه و توانایی افراد برای دستیابی به اطلاعات و درک و استفاده از آن باشد به گونه‌ای که سلامتی حفظ و ارتقا یابد".
به گفته کارشناسان، سواد سلامت چیزی بیش از توانایی خواندن بروشورهاست که اگر جدی گرفته نشود، عوارض متعددی را در حوزه‌های مختلف زندگی انسان در پی خواهد داشت.
این عده معتقدند، با شکل گیری بحران کرونا، اهمیت سواد سلامت بیش از هر زمان دیگری آشکار شد و نشان داد که با ارتقای این مهم می‌توان از شیوع بسیاری از بیماری‌ها جلوگیری کرد.
امروزه برای آموزش و سنجش افراد معمولا به سطح سواد عمومی افراد و نه لزوما سواد سلامت آنها توجه می شود، حال آن که تفاوت بارزی بین سواد سلامت و سواد عمومی وجود دارد.
سواد عمومی شامل توانایی خواندن، نوشتن و داشتن مهارت‌های پایه‌ای است و در مقابل سواد سلامت به عنوان یک مهارت شناختی و اجتماعی تعریف می‌شود که توانایی افراد را در دستیابی، فهم و استفاده از اطلاعات در راستای ارتقای تندرستی، صحت و سلامت انسان در بر می گیرد.
براساس این اهمیت، دانشگاه علوم پزشکی قزوین در یک سال گذشته بزرگترین طرح استانی سواد سلامت کشور را اجرایی کرد.
خبرنگار ایرنا به همین منظور به سراغ جلال رحمانی معاون بهداشت دانشگاه علوم پزشکی و سیدمهدی میرهاشمی معاون تحقیقات و فناوری دانشگاه علوم پزشکی قزوین رفت تا با مجریان برگزاری این طرح پژوهشی، ضرورت و چالش‌های پیش روی آن گفت و گو کند.
ارتقا سواد سلامت جامعه منجر به کاهش بیماری ها خواهد شد
معاون بهداشت دانشگاه علوم پزشکی قزوین با تاکید بر اینکه ارتقا سواد سلامت جامعه در کاهش بیماری‌ها موثر است، گفت: سواد سلامت نوعی توانایی است که افراد می‌توانند اطلاعات سلامت را درک کرده و به وسیله آن خدمات و اقدامات مرتبط با سلامتی خود و دیگران را ارتقا بخشند.
جلال رحمانی افزود: ساختار سواد سلامت سه عنصر کلی را در بر می گیرد که شامل دانش سلامت، مراقبت‌های بهداشتی و شناخت سیستم‌های بهداشتی، پردازش و استفاده از اطلاعات در قالب‌های مختلف و همچنین توانایی حفظ سلامت از طریق خود مدیریتی و همکاری با ارایه دهندگان سلامت است.
این مسوول با تاکید بر اینکه شیوع ویروس کرونا اهمیت سواد سلامت در جامعه را بیش از هر زمان دیگری آشکار کرد، افزود: این بحران نشان داد که با ارتقای سطح سواد سلامت می توان از شیوع بیماری‌ها جلوگیری کرد یا عوارض آن را کاهش داد و آسیب‌ها را به حداقل رساند.
وی اضافه کرد: در بحران کرونا، ارتقای سواد سلامت این گونه انجام شد که از طریق فرهنگ سازی، آموزش گسترده در مورد روش‌های پیشگیری از بیماری و رعایت بهداشت فردی، آموزش بهداشت عمومی، اقدامات حفاظتی شخصی (مانند ماسک زدن)، روش صحیح سرفه و عطسه، بهداشت دست (شست و شوی منظم و دور کردن دست آلوده با صورت) و اجتناب از تماس مستقیم با افراد در بین مردم توانست به پیشگیری از بیماری و همه گیری آن کمک کند.
رحمانی ادامه داد: تقویت پویش‌های اطلاعاتی و آموزشی، ارایه مشوق ها و حمایت های لازم به اعضای خانواده و استفاده از ظرفیت پزشکی از راه دور توانست به دولت ها برای مدیریت و کنترل بحران و کاهش روند عفونت و مرگ و میر ناشی از بیماری ها یاری رساند.
وی در خصوص مزایای ارتقای سواد سلامت در جوامع، اظهار کرد: افزایش تبعیت از درمان (مصرف منظم داروها، عمل به توصیه های تیم سلامت، مراجعه منظم و به موقع بعدی) خودمراقبتی بهتر، انجام رفتارهای بهداشتی، مقابله کردن با بیماری ها، داشتن اطلاعات تغذیه ای، انتخاب های درست و سالم تر، پیگیری بیشتر مطالبات بهداشتی و راهنمایی و هدایت صحیح افراد از مزایای ارتقای سواد سلامت در جامعه است.
سواد سلامت یک مهارت مهم و موثر در افزایش کیفیت زندگی
معاون بهداشت دانشگاه علوم پزشکی قزوین تصریح کرد: در سال‌های قبل سواد سلامت به عنوان یک مهارت مهم شناخته شد که افراد برای تصمیم گیری مناسب بهداشتی در موقعیت های دشوار به آن نیاز دارند.
وی افزود: بهبود سواد سلامت افراد منجر به پیامدهایی چون افزایش توانایی بالقوه فرد برای تصمیم گیری آگاهانه، کاهش خطرات تهدید کننده سلامت، افزایش پیشگیری از بیماری ها، ارتقای امنیت، افزایش کیفیت زندگی و افزایش کیفیت در مراقبت افراد می‌شود.
رحمانی تاکید کرد: براساس مطالعات به روز دنیا می توان گفت که اگر سواد سلامت پایین باشد، دشواری هایی را در امر بهداشت و درمان به همراه دارد، به عنوان مثال پیگیری نکردن برای دسترسی به خدمات بهداشتی مناسب، استفاده نامناسب از خدمات بهداشتی و تمایل کمتر به پیگیری درمان از جمله دلایل و عوارض پایین بودن سواد سلامت است.
وی ادامه داد: از پیامدهای پایین بودن سطح سواد سلامت همچنین می توان به مصرف نامناسب یا خودسرانه دارو، افزایش میزان مراجعه به اورژانس، افزایش طول دوره درمان در بیمارستان، افزایش میزان مرگ و میر، ضعف خود مراقبتی، کاهش عزت نفس و همچنین بی عدالتی اجتماعی نام برد.
این مسوول با اشاره به اجرای طرح پژوهشی سواد سلامت در استان قزوین گفت: با توجه به ضرورت موضوع و اینکه لازمه انجام هر مداخله ای داشتن اطلاعات کافی از وضعیت آن موضوع است، گروه آموزش و ارتقای سلامت معاونت بهداشتی ضرورت وجود سنجش سواد سلامت را برای سفیران سلامت، رابطان سلامت و سایر افراد بالای ۱۸ سال مطرح کرده است.
رحمانی خاطرنشان کرد: طرح‌ریزی مداخلات دراز مدت برای ارتقای سواد سلامت، نشست هماهنگی با کارشناسان و اعضای هیات علمی دانشگاه از مرداد ماه سال ۱۴۰۱ تاکنون برگزار شده است.
معاون بهداشت دانشگاه علوم پزشکی قزوین یادآور شد: هم اکنون مرکز تحقیقات عوامل اجتماعی موثر بر سلامت به نمایندگی از معاونت تحقیقات دانشگاه به عنوان بازوی علمی و گروه آموزش بهداشت و ارتقای سلامت به نمایندگی از معاونت بهداشتی به عنوان بازوی اجرایی وارد این عرصه شده‌اند.
سواد سلامت، بزرگترین طرح استانی در کشور است
رحمانی با بیان اینکه طرح سواد سلامت هم اکنون در سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان عنوان شده و به دلیل اهمیت استفاده از نتایج آن در راستای تعیین وضعیت و ارتقای سواد سلامت استان به عنوان بزرگترین طرح استانی در کشور به تصویب رسید.
این مسوول بیان کرد: پس از تهیه مقدمات کار و گرفتن مجوزهای لازم، از ۹ هزار و ۷۷۵ پرسشنامه به صورت الکترونیک و فیزیکی داده‌های متعددی جمع آوری شد که طی ۶ هفته مورد نظارت و ارزیابی ناظر معاونت بهداشتی و معاون پروژه در مرکز تحقیقات قرار گرفت.
معاون بهداشتی علوم پزشکی قزوین تصریح کرد: نمونه گیری از جمعیت شهری و روستایی در تمامی پایگاه‌های سلامت و خانه های بهداشت استان به صورت تصادفی از لیست خانوارها و با توجه به گروه سنی و جنسی انجام شد و به دنبال آن پرسشگری از سوی همکاران تیم سلامت در دستور کار قرار گرفت.
وی تاکید کرد: حمایت مدیران ارشد دانشگاه، روسای شبکه‌ها و مرکز بهداشت شهرستان‌ها و کارشناسان ستادی و نیز همکاران محیطی از ابتدا تا انتها، از نقاط ممتاز و بارز این طرح و قوت قلبی برای مجریان پژوهش است.
رحمانی تصریح کرد: قدم بعدی در این طرح، طراحی و اجرای مداخلات برای توسعه سواد سلامت و رساندن آن به حد مورد انتظار سیستم بهداشتی است، در این راستا علاوه بر شناسایی عوامل موثر و پرورش مهارت‌های مورد نیاز آن، به عوامل تاثیرگذار بر افزایش یا کاهش سواد سلامت نیز باید توجه کرد.
طراحی برنامه آموزشی "۱۰ گام در ارتقاء سواد سلامت مردم استان قزوین"
معاون بهداشت دانشگاه علوم پزشکی با تاکید بر اینکه آموزش یکی از اثرگذارترین عوامل در ارتقای سواد سلامت است، یادآور شد: یک برنامه آموزشی با عنوان " ۱۰ گام در ارتقای سواد سلامت مردم استان قزوین" طراحی شده که برای اجرای آن به کمک‌های بین بخشی و حمایت های استانی نیاز است، با این نکته که این ۱۰ گام برای آموزش گروه های هدف مردمی و کارمندان سازمان ها و ادارات کل استان در نظر گرفته شده است.
رحمانی با اشاره به لزوم تعاملات سازمانی در راستای رفع مشکل، تصریح کرد: با همکاری بخش‌های مختلف استان، نظارت استانداری، دانشگاه علوم پزشکی، استفاده از رسانه ها و همچنین شورای شهر می‌توان با برنامه ریزی مشترک و اقدامات اساسی در زمینه افزایش سواد سلامت استان، کارهای بزرگی را به سرانجام رساند.
مشارکت بیش از ۹۷۰۰ نفر در طرح تعیین سواد سلامت استان قزوین
معاون تحقیقات و فناوری دانشگاه علوم پزشکی قزوین نیز در خصوص روش انجام طرح سواد سلامت در استان قزوین، اظهار کرد: مطالعه حاضر با استفاده از یک طرح مقطعی طی مدت ۶ ماه در استان قزوین، برروی ۹ هزار و ۷۷۵ نفر انجام شده است.
سیدمهدی میرهاشمی افزود: نمونه ها با همکاری معاونت بهداشتی دانشگاه علوم پزشکی قزوین جمع آوری و با کمک سیستم بهداشتی که یک سیستم جامع برای ثبت الکترونیکی تمامی خانوارها در ایران است، اطلاعات خدمات بهداشتی از مراکز درمانی دریافت شد.
وی تصریح کرد: در سیستم بهداشتی، دسترسی کامل به آدرس خانه و شماره تلفن افراد وجود دارد و از این رو دقت مطالعه و جمع آوری داده ها بسیار بالا است.
این مسوول ادامه داد: پرسشنامه ها توسط کارشناسان آموزش دیده به صورت آنلاین و حضوری در سطح استان قزوین توزیع شد و پس از تشریح اهداف تکمیل گردید، پرسشگران از کارشناسان و بهورزان بومی منطقه بودند و با فرهنگ منطقه آشنایی کامل داشتند و حداکثر زمان لازم برای تکمیل پرسشنامه هم ۲۵ دقیقه بود.
میرهاشمی اضافه کرد: اهمیت مطالعه و تاثیر آن برای سلامت جامعه برای مشارکت کنندگان تشریح شد و به آنها اطمینان داده شد که اطلاعاتشان به صورت محرمانه باقی خواهد ماند، همچنین با توجه به همکاری معاونت بهداشتی و اطمینان خانوار به کارشناسان بومی منطقه، داده‌ها با دقت بیشتری تکمیل می‌شد.
شهر البرز بالاترین میزان سواد سلامت در استان قزوین را دارد
میرهاشمی افزود: با توجه به جمعیت یک میلیون و ۳۰۰ هزار نفری استان قزوین، به دلیل فقدان تحقیقات قبلی برای اطلاع رسانی در مورد اثرات مورد انتظار، کمترین اندازه اثر R= ۰.۲۰ در نظرگرفته شد و بر این اساس جمعیت نمونه برابر با ۱۰ هزار نفر در نرم افزار جی پاور ( یک نرم افزار آماری) برآورد شد، همچنین به جهت تجارب در زمینه کاهش مشارکت مردان در طرح های اجتماعی محور، تعداد نمونه ها بیشتر برآورد شد تا این موضوع را پوشش دهد.
این مسوول خاطرنشان کرد: نمونه ها بر حسب جمعیت شهرستان ها برآورد شده و به صورت تصادفی در سطح همان منطقه مورد بررسی قرار گرفت، ضمن اینکه انتخاب نمونه ها به صورت چند مرحله ای بود، یعنی ابتدا انتخاب نمونه ها به صورت خوشه ای صورت گرفت و هر شهرستان به عنوان یک خوشه در نظر گرفته شد و در ادامه نمونه ها به صورت طبقه ای در ۲ قسمت شهر و روستا بررسی شدند.
میرهاشمی تصریح کرد: ۶ شهرستان استان شامل قزوین، تاکستان، آوج، البرز، بویین زهرا و آبیک به عنوان خوشه در نظر گرفته شد و پس از آن در هر شهرستان طبقه بندی براساس مناطق شهری و روستایی انجام شد و در نهایت از مراکز بهداشتی - درمانی در هر منطقه شهری و روستایی تعدادی از مراکز انتخاب و به صورت روش تصادفی از لیست خانوارها اقدام به نمونه گیری شد.
وی افزود: پرسشگران منتخب طرح طی یک دوره یک روزه با نحوه تکمیل پرسشنامه و سووالات احتمالی آشنا شدند و اهداف و ضرورت طرح برای پرسشگران به منظور تفهیم به جامعه پژوهش شفاف سازی شد.
در مجموع میانگین سواد سلامت در استان قزوین ۷۴.۱ بود که در وضعیت کافی قرار داشت، در بین تمامی شهرستان‌ها شهر آبیک با مقدار سواد سلامت ۶۸.۴۶ پایین ترین میانگین را دارا بود.
میرهاشمی تاکید کرد: معیار ورود داده‌ها، تمامی ساکنان استان قزوین بود که در آن سکونت داشتند و شرکت کنندگان در صورت عدم تمایل می توانستند از مطالعه خارج شوند، همچنین میهمانان و گردشگران این استان جزو معیارهای خروج از مطالعه بودند، پیش از پژوهش از معاونت پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی قزوین، گواهی اجرای طرح دریافت شد و طرح پژوهشی به کمیته اخلاق دانشگاه نیز ارسال گردید.
وی خاطرنشان کرد: نمونه گیری در هر طبقه شهری و روستایی متناسب با جمعیت همان منطقه بود، هم چنین برای پرسشنامه هایی که به صورت آنلاین تکمیل می‌شد، کارشناسان پرسشنامه آنلاین را طراحی و لینک آن را در اختیار پرسشگران قرار دادند.
شهرستان آبیک دارای پایین ترین مقدار نمره سواد سلامت
میرهاشمی در خصوص نتیجه پژوهش و بررسی نیز اظهار کرد: در نهایت ۹ هزار و ۷۷۵ نفر در این طرح مشارکت کردند که جامعه آماری بسیار قابل قبولی را نشان داد تا جایی که مجموع نمره سواد سلامت در شهرهای استان قزوین در وضعیت سواد سلامت کافی قرار گرفت، هم چنین شهر البرز با میانگین ۷۶.۰۲ بالاترین میزان سواد سلامت و شهرستان آبیک با میزان ۶۸.۰۲ دارای پایین ترین مقدار نمره سواد سلامت در استان بودند.
وی افزود: میانگین سواد سلامت در جمعیت شهری برابر با ۷۴.۸ و در جمعیت روستایی برابر با ۷۱.۷ بود. در زیر مجموعه های سواد سلامت به ترتیب میانگین نمره در حیطه های خواندن، دسترسی، فهم و درک، ارزیابی و تصمیم گیری برابر با ۷۳.۸، ۷۱.۸، ۷۸.۹، ۷۲.۴ و ۷۳.۲ بود.
معاون تحقیقات و فناوری دانشگاه علوم پزشکی قزوین تصریح کرد: در مجموع، میانگین سواد سلامت در استان قزوین ۷۴.۱ بود که در وضعیت کافی قرار داشت. بین سن، جنسیت، وضعیت اقتصادی، تحصیلات، محل سکونت در شهر و روستا و وضعیت اشتغال افراد مشارکت کننده با سواد سلامت رابطه معناداری وجود داشت؛ اگر چه تمامی شهرهای استان در وضعیت سواد سلامت کافی قرار داشتند اما شهر آبیک با مقدار سواد سلامت ۶۸.۴۶ پایین ترین میانگین را دارا بود.
احصای مهمترین چالش های استان قزوین در مقوله سواد سلامت
میرهاشمی با اشاره به مهمترین چالش های استان در مقوله سواد سلامت، یادآور شد: با توجه به نتایج مطالعه می توان این گونه برداشت کرد که توجه به جنسیت مذکر، جمعیت روستایی، بازنشستگان، سالخوردگان، افراد حاضر در چارک (یک چهارم) اول اقتصادی بسیار مهم بوده و شهرستان آبیک نیز می تواند از جمله گلوگاه های حساس برای ارتقا وضعیت سواد سلامت در استان باشد.
این مسوول در مورد راهکارهای لازم در راستای ارتقای سواد سلامت استان و رفع چالش ها، تصریح کرد: در این راستا می‌توان از طراحی بسته آموزشی برای اجرای مداخلات مناسب در سطح جامعه بهره گرفت و از ظرفیت های شبکه های اجتماعی مورد تایید کشوری و دارای مقبولیت مردمی و همچنین رسانه در راستای آموزش هر چه بیشتر افراد جامعه استفاده کرد.
میرهاشمی ادامه داد: در نظر گرفتن شهر آبیک به عنوان مهمترین نقطه اجرای مداخلات به دلیل میانگین نمره پایین تر نسبت به سایر شهرهای استان و استفاده از ظرفیت های دانشگاه علوم پزشکی، آموزش و پرورش و سایر سازمان ها در راستای اجرای مداخلات بین بخشی جهت افزایش سواد سلامت در تمامی شهرهای استان، به ویژه شهر آبیک از دیگر پیشنهادات ارایه شده برای افزایش سواد سلامت است.
وی یاد آور شد: برخی از فضاهای مناسب جهت آموزش شامل مساجد، مدارس، خانه سالمندان، پادگان ها، مراکز بهداشتی و درمانی، شرکت های تولیدی، ادارات، دفاتر اتحادیه ها و اصناف نیز می توانند محافل خوبی برای طرح مساله سواد سلامت باشند.
کلام آخر:
سواد سلامت مانند هر توانایی دیگری پیوسته و مداوم است و تحت تاثیر عوامل فردی، فرهنگ، زبان، عقاید و قوانین حاکم بر جامعه و بسیاری از عوامل دیگر قرار دارد.
هر چند که آموزش به تنهایی نمی تواند سواد سلامت مردم را به اندازه کافی افزایش دهد و باید همگام با سایر روش ها و سیاست های کلان پیش برود، اما به عنوان یکی از اثرگذارترین عوامل بر ارتقا سواد سلامت موثر بوده و در رده های مختلف سنی و جنسی اثرات متفاوتی دارد.
آموزش های دبستانی، دبیرستانی و دانشگاهی و وجود سفیران سلامت دانش آموز و دانشجو فرصتی برای رشد و توسعه سواد سلامت هستند که رفتارهای پرخطر را کاهش می‌دهند و افراد را در استفاده موثر از خدمات نظام های مراقبت بهداشتی آماده می کنند.