«خانواده»؛ در جوامع انسانی، به گروهی از افراد گفته می‌شود که با یکدیگر از طریق هم‌خونی، تمایل سببی، یا مکان زندگی مشترک وابستگی دارند؛ خانواده در بیشتر جوامع، نهاد اصلی جامعه‌پذیری کودکان است؛ تشکیل این نهاد مسئولیت ها و وظایفی را بر عهده زن و مرد قرار می دهد که انجام آن به قوام و دوام این نهاد منجر می‌شود؛ تشکیل به هنگام این نهاد و در پی آن فرزندآوری می تواند به تحکیم نقاط قوت جامعه بیانجامد.
حمایت از این نهاد در راستای فرزندآوری و جوانی جمعیت موضوعی است که این روزها مورد توجه قرار دارد و بر این اساس قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت تصویب و به تأیید شورای نگهبان رسیده است.
بر اساس آمار در سال های اخیر تشکیل خانواده با آسیب هایی مواجه شده است؛ به طوری که درصد بالایی از افرادی که به تنهایی زندگی می کنند را جوانان تشکیل می دهند؛ به گفته صالح قاسمی، جمعیت‌شناس و دبیر مرکز مطالعات راهبردی جمعیت کشور سه میلیون نفر خانواده تک نفره در ایران زندگی می کنند؛ وی در توضیح این مطلب اظهار داشت که «این آمار طی دهه گذشته تفاوت زیادی پیدا نکرده و نوسان زیادی نداشته و افزایش یا کاهش شدیدی را تجربه نکرده است. علتش هم این است که با توجه به این که جمعیت افرادِ در سن ازدواج خیلی تغییر نکرده و لذا ازدواج جزو وقایع چهارگانه‌ای است که همچنان مثل قبل در حال وقوع است».
وی افزود: «درست است که در مقابلِ سالمندانی که تنها زندگی می‌کردند و فوت شدند، جوانانی را داریم که به زندگی مجردی رو آورده‌اند و خانه مجردی و مستقل دارند و تنها زندگی می‌کنند اما در عین حال پدیده دیگری هم در حال وقوع است و آن این است که به واسطه رکود اقتصادی و افزایش شدید مسکن و اجاره‌بها تعداد زیادی از جوانان که قبلا خانه و زندگی مستقل داشتند، یا به هم‌خانگی با افراد دیگر رو آورده‌اند یا به خانه والدین خود برگشته‌اند و همین باعث شده که آمار خانوارهای یک‌نفره طی دهه گذشته نوسان زیادی داشته باشد».
به گفته دبیر مرکز مطالعات راهبردی جمعیت کشور، «در حال حاضر حدود ۲۵ میلیون خانوار در ایران داریم که ۱۲ تا ۱۳ درصد از این تعداد خانوارهای تک‌نفره هستند. خانوار تک‌نفره یعنی خانواری که تنها از یک عضو تشکیل می‌شود و شامل گروه‌های مختلف می‌شود؛ مثلا کسانی که هرگز ازدواج نکرده‌اند، یا ازدواج کرده و طلاق گرفته‌اند و حالا تنها زندگی می‌کنند
کسانی که ازدواج کرده‌اند اما به واسطه فوت همسر دارند تنها زندگی می‌کنند، همچنین کسانی که پس از فوت همسر یا طلاق، تجرد اختیاری دارند و به اختیار خود خواسته‌اند که تنها زندگی کنند. مجموع اینها حدود ۱۳ درصد و معادل ۳ میلیون خانوار می‌شوند.»
قاسمی میگوید: «بخش زیادی از خانوارهای تک‌نفره کسانی هستند که در سن سالمندی به واسطه فوت همسر تنها زندگی می‌کنند. بقیه در گروه‌های سنی دیگر هستند؛ از جمله جوانان.»
نگاه جوانان به خانواده‌های تک نفره و خانواده‌های بدون فرزند
اما جوانان؛ دلایل متعددی برای عدم ازدواج و مخالفت با فرزندآوری ارائه می کنند؛ ناهید جوان دهه شصتی است که دارای مدرک دکترا و استاد دانشگاه است؛ معتقد است که فرد مناسب برای خود ندارد و نبود فردی با شرایط مناسب موجب شده است که به ازدواج فکر نکند؛ او می گوید: تشکیل خانواده در شرایط امروز با سالهای گذشته متفاوت است و نمی توان با الگوهای سنتی خانواده های قدیمی پا در مسیر ازدواج گذاشت.
او میگوید: حال اگر فرد نسبتا مناسبی هم پیدا شود، دلیل موجهی وجود ندارد که راحتی و آرامش خود را با ازدواج از بین ببریم؛ ازدواج مسئولیت هایی دارد که در پی آن موقعیت اجتماعی فرد خدشه دار می شود و نمی تواند مانند گذشته فعالیت های خود را داشته باشد.
علیرضا دانشجوی دکترای حقوق اقتصادی نیز به رغم داشتن موقعیت مالی مناسب، نمیخواهد مسئولیت ازدواج را بپذیرد و ترجیح داده است زندگی مجردی را تجربه کند؛ او می گوید با اینکه می دانم نتیجه تجرد، تنهایی در آینده است اما نمی توانم برای ازدواج به کسی اعتماد کنم و می خواهم همیشه مجرد زندگی کنم.
اما مینا عسگری که هشت سال است زندگی مشترک خود را آغاز کرده است؛ معتقد است که ازدواج موقعیت های اجتماعی مناسبی برای او ایجاد کرده است اما اگر بخواهد فرزند دار شود، حتما بخشی از آرامش و برنامه‌های که روزانه دارد را از دست می دهد؛ او معتقد است فرزند «دست و پا گیر» است و دنیا با وجود داشتن نوزاد، سخت می گذرد؛ او می گوید کودک دیگران و دوستان را دوست دارد اما برای خود فرزندی نمی خواهد؛ او می گوید تامین هزینه فرزند آوری نیز دلیل دیگری است که نمی توان به داشتن فرزند فکر کرد.
به گفته او، یک معاینه ساده زنان در مطب پزشک فوق تخصص مبلغ ۹۰۰ هزار تومان می شود و مراکز دولتی نیز بسیار شلوغ است و نمی توان از این مراکز استفاد کرد.
همسر مینا نیز به هزینه‌های فرزندآوری و هزینه اجاره خانه اشاره می کند و میگوید خانواده هایی که مستاجر هستند و هر ماه ۸۰ درصد از درآمد خود را برای کرایه خانه صرف می کنند؛ چگونه می توانند به فرزند داشتن فکر کنند.
او با اشاره به ارائه تسهیلات مسکن برای خانواده‌های دارای فرزند می گوید: هشتاد میلیون تومان برای ودیعه مسکن خانواده های دارای یک فرزند وام می دهند که آن هم با ضامن و دردسرهای خاص خود، به کار نمی آید.
به نظر می رسد سخنان جوانان امروز برای عدم تشکیل خانواده و فرزندآوری بهانه هایی است که در نتیجه عدم آگاهی و دانش لازم و پذیرش مسئولیت ایجاد شده است؛ بهانه هایی که ممکن است در آینده نزدیک این افراد را به سراب تنهایی سوق دهد.
صبورا امین فر کارشناس حوزه زنان دراین خصوص اظهار داشت: رویکرد خانواده در غرب و رویکری که انقلاب اسلامی و اسلام به خانواده دارد، یکی از موضوعات تقابل انقلاب اسلامی با جهان غرب است و به همین دلیل که جزو نقاط محوری گفتمان انقلاب هم هست یکی از نقاط کانونی تهاجم شدید غرب هم هست.
وی افزود: مسیر رویکرد تمدن غرب به سمتی است که خودش باعث اضمحلال خانواده شده و در هر جامعه ای که این فرهنگ رسوخ کرده است، این اتفاق برای آن جامعه می افتد و اگر این جوامع از قوام برخوردار نباشند دچار این اضمحلال می شوند.
امین فر، ادامه داد: روندی که غرب در پیش گرفته این است که با بحث سرمایه داری، اباهه گری و لذت محوری به سمت و سویی می رود که بنیان خانواده نابود می‌شود؛ جامعه ما هم با وجود اینکه فرهنگ غنی خودش مستحکم بوده، اما به هر حال در این تهاجم و شبیخون فرهنگی مستثنی نبوده و آسیب های جدی به کانون خانواده وارد شده، به خصوص در چند سال اخیر که چند موضوع در آن اثر داشت.
وی با بیان موضوعاتی که در سالهای اخیر در خانواده ها تاثیر داشته است، اظهار د اشت: موضوع کرونا و فرهنگ فاصله اجتماعی که کرونا با خود به همراه داشت، یکی از موضوعات تاثیرگذار بود و افراد در شرایط کرونا بیشتر به سمت فضای مجازی، تنهایی و فاصله گرفتن از جمع های خانوادگی روی آوردند.
این کارشناس حوزه زنان با بیان اینکه کرونا و موضوع فاصله اجتماعی آن، آسیب جدی به اصل خانواده، تشکیل خانواده و پایداری خانواده ها وارد کرد، افزود: فرهنگ لذت گرایی و اینکه «من خودم حالم خوب است» و به دنبال لذت گرایی و حال خوب بودن فردی که خود از تبعات غرق شدن در فضای مجازی و رسانه است، موضوع دیگری است که آسیب جدی به خانواده ایرانی وارد کرد.
امین فر، ادامه داد: به همان اندازه که فرهنگ غربی انسان را به سوی تمدن خود سوق می دهد، افراد جامعه ما هم به آن سمت سوق یافته اند و افراد به دنبال حال خوب خود هستند و به همین دلیل یا از تشکیل خانواده سر باز می زنند یا مصالح خود را بر مصالح خانواده ترجیح می دهند و یا حتی به گسترده شدن خانواده فکر نمیکنند و به دنبال خانواده هسته ای تک فرزندی هستند به امید راحتی و لذت بیشتر خود هستند.
به گفته وی، این تصویرسازی است که فرهنگ غرب از زندگی مطلوب دارد در حالیکه پژوهش هایی که در جهان حول محور خانواده انجام شده، نشان داده که کیفیت زندگی مجردها و سلامت روانی آنان از متاهل ها پایین تر است.
وی خاطر نشان کرد: افرادی که دارای فرزندان بیشتری هستند سلامت روان و کیفیت زندگی بالاتری در مقایسه با افراد دارای خانواده تک فرزندی دارند؛ به هر حال هر فردی وقتی یکی از اعضای خانواده پرجمعیت است، هم سلامت روان بالاتر و هم کیفیت زندگی بالاتری را تجربه می کند و این نتیجه پژوهش های جهانی است که به خوبی تصویرسازی نشده و افراد به دنبال حال خوب به سراب تنهایی، خانواده کوچک و خانه مجردی فکر می‌کنند در حالیکه حال خوب در جمع حاصل می شود و برنامه ای که دین به انسان می دهند و اسلام مروج آن است، می گوید در زندگی جمعی لذت بیشتر است.
رئیس دانشکده حضرت زینب(س) با بیان اینکه در ترویج فرهنگ اسلامی و ایرانی خود اشتباهاتی داشته ایم، تاکید کرد: هنگامیکه می خواهیم مقام مادر را ارج نهیم؛ به فرزندان تاکید می کنیم که مادر چه زحمات و سختی هایی را کشیده است، در صورتی که باید آن طرف قضیه دیده شود که لذتی که در ایثار هست در هیچ چیز دیگری نیست؛ باید به خوبی به تصویر کشیده شود که مادر هنگامیکه زحمات زیادی برای فرزندش کشیده در تمام آن لحظات، لذتی می برد که در نداشتن آن فرزند آن لذت را نداشت.
وی با تاکید بر اینکه در فرهنگ ما ارج نهادن به مقام پدر و مادر و بزرگترها باید به درستی تصویر شود اما نباید با رنج و سختی نشان داده شود و لذت های آن گُم شود، فرهنگ ما ارج نهادن به مقام پدر و مادر و بزرگترها باید به درستی تصویر شود اما نباید با رنج و سختی نشان داده شود و لذت های آن گُم شود اظهار داشت: اگر فقط از سختی ها سخن گفته شود، فرد میگوید چرا من باید نقش مادری را بپذیرم و لذت‌های خود را فدا کنم برای نقش مادری و یا مردان می گویند چرا باید به عنوان مرد خانواده تشکیل دهم و سختی آن را متحمل شوم.
وی افزود: برخی تصویرها به نادرستی ایجاد شده، این تصاویر تاثیرهایی در جامعه می گذارد که شاید در سال های گذشته این چنین نبوده است.
به نظر می رسد دغدغه‌های اقتصادی و تربیتی و در کنار آنها، تغییر در سبک زندگی مردم؛ از مهمترین موانع اقدام برای تشیکل خانواده و فرزندآوری قلمداد می‌شود.