فضای مجازی و گسترش آن در جوامع باعث پیامدهایی دوگانه و گاه متضاد شده است. برخی آن را عامل تشدید و انعکاس آسیب‌های روانی، اجتماعی و نیز فرهنگی و نیز بستری برای شکل‌گیری طیفی از ناهنجاری‌ها و جرایم می‌دانند. در مقابل، شکل‌گیری و توسعه پدیده‌هایی مانند شهروند-خبرنگار با همه تبعات منفی که به دنبال دارد سبب شده تا به واسطه جریان سریع اطلاعات و گسترش ارتباطات، دریچه‌های جدیدی به سوی شفافیت و پاسخگویی نخبگان سیاسی و اجتماعی برابر مخاطبان پرشمار شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌های جدید گشوده شود. در این زمینه، برخی روی نقش شبکه‌های اجتماعی در مقابله با انواع فساد تاکید دارند.
بحث و بررسی درباره فساد در ایران تقریبا از اوایل دهه هفتاد خورشیدی و مقارن با انتشار خبر اختلاس چندمیلیاری در بانک صادرات آغاز شد. مدت‌ها بعد در سال ۱۳۸۰ هم‌زمان با رسانه‌ای شدن خبر رانت‌خواری که آن روزها با عنوان پرونده «شین.جیم» در مطبوعات و رسانه‌های رسمی از آن یاد می‌شد، بحث مبارزه با مفاسد اقتصادی، مجددا جدی شد. در سال‌های اخیر، به دلیل انتشار اخبار پی‌درپی فساد و تخلف و رانت‌خواری، این موضوع به یکی از مباحث مهم بررسی در محافل، پژوهشی، علمی و دانشگاهی تبدیل شده است.
یکی از مقوله‌های ارائه شده در فضای مجازی، «درماندگی مردم از فساد» است. درماندگی از فساد، حالتی است که طی آن افراد جامعه، ساختار را درگیر فساد می‌بینند و خود نیز به دلیل احساس بی‌قدرتی نمی‌توانند اقدامی انجام دهند
یکی از عوامل تضعیف‌کننده امکان فساد، شکل‌گیری و گسترش جامعه مدنی و یکی از الزامات اساسی جامعه مدنی از دید گروهی از ناظران و صاحب‌نظران، گسترش و توسعه رسانه‌های اجتماعی است. در این راستا «محمود شهابی» و «مریم هاشم‌پور صادقیان» در مقاله‌ای با عنوان «رسانه‌های اجتماعی و بازنمایی فساد: مطالعه بازنمود فساد توسط کاربران ایرانی در شبکه اجتماعی اینستاگرام» [۱] به پرسش‌هایی پاسخ گفته‌اند از جمله این که کاربران این شبکه اجتماعی ذیل چهار نوع فساد اقتصادی، فساد اداری، فساد سیاسی، فساد قضایی، چه گونه‌هایی از فساد را برای بازنمایی انتخاب می‌کنند؟ یا این که برساخت معنایی کاربران اینستاگرام، به چه جنبه‌هایی از مساله فساد می‌پردازد؟ در ادامه بخش‌هایی از این پژوهش را می‌خوانیم؛
ارتباط اینترنت با بروز فساد
رسانه‌های اجتماعی یکی از نوظهورترین فناوری‌های عصر حاضر هستند. با استفاده از این رسانه‌ها می‌توان تعاملاتی را هم در گروه‌های بسیار کوچک و هم در گروه‌های بسیار بزرگ برقرار کرد. همچنین این تعاملات می‌تواند در خصوصی‌ترین حالت یا در عمومی‌ترین حالت و با در جریان قرار دادن تعداد بسیار زیادی از عموم مردم شکل گیرد. فرازمانی و فرامکانی بودن اینترنت موجب می‌شود دسترسی به آن راحت باشد و اینترنت بتواند به بخشی از واقعیت زندگی روزانه تبدیل شود. این ویژگی‌های رسانه‌های اجتماعی، آنها را به عامل مهمی در شکل دادن به جامعه مدنی و حوزه عمومی تبدیل می‌کند چرا که فضایی برای ارتباط دوطرفه، برقراری تعامل و ایجاد مفاهمه فراهم می‌کنند که به دلیل گمنامی افراد و قابل پیگیری نبودن اظهاراتشان، حاشیه امنیتی بالایی نیز دارد.
اینترنت به چند دلیل می‌تواند به عنوان عامل تضعیف فساد عمل کند. اول، اینترنت با کمک به رشد اقتصادی، به کاهش فساد کمک می‌کند. دوم، این که رسانه‌ها به سرمایه‌گذاری در سرمایه انسانی کمک می‌کنند و می‌توانند منجر به سطوح پایین‌تری از فساد شوند. سوم، شبکه جهانی اینترنت، منبع گسترش اطلاعات است. انتشار اطلاعات اقدامات نادرست در ساختار سیاسی-اداری، الزاما خطر ردیابی سیاستمداران و کارمندان را افزایش داده و از این رو، جذابیت رفتار مفسدانه را کاهش می‌دهد. چهارم، اینترنت، وسیله عمده‌ای برای ایجاد دولت الکترونیک است.
بازنمایی مساله فساد در اینستاگرام
یکی از رسانه‌های اجتماعی محبوب در ایران طی سال‌های اخیر سرویس به اشتراک‌گذاری تصاویر اینستاگرام بوده است که با وجود فیلتر شدن هنوز کاربران زیادی دارد. اینستاگرام، یک شکل نسبتا جدید ارتباطات است که به کاربران امکان می‌دهد تا با گذاشتن عکس، به راحتی دیگران را در جریان وضعیت خود قرار دهند.
ایرانی‌ها چندین میلیون دنبال‌کننده در صفحات اینستاگرام دارند و بسیاری از این صفحه‌ها شبانه‌روز هزاران کامنت را به خود اختصاص می‌دهند. حتی شاهد آن هستیم که برخی اخبار در این شبکه بیش از ۱۰۰ هزار لایک می‌خورد.
با مقایسه و دسته‌بندی مفاهیم به دست‌آمده در اینستاگرام در ارتباط با مساله فساد، ۹ مقوله فرعی به دست آمده و با دسته‌بندی آنها نهایتا ۳ مقوله اصلی نمایان شده که عبارتند از: ابعاد ادراک ذهنی کاربران از فساد، مکانیسم‌های مقابله با فساد و مکانیسم‌های تبیین فساد.
ادراک مردم از فساد اهمیت زیادی دارد چون مبنای عمل آنها، آمارهای رسمی ارائه شده از میزان فساد موجود در کشور نیست
چه نوع فسادی بیشتر مورد توجه کاربران اینستاگرام قرار گرفته است؟
منظور از گونه‌شناسی فساد در اینجا بیرون کشیدن انواع موارد نقض هنجار جامعه است که ذیل فساد اقتصادی، اداری، سیاسی و قضایی قرار می‌گیرد. مروری بر انواع فساد ذکر شده در صفحات اینستاگرام نشان می‌دهد که کاربران در مجموع به ۹ مورد از موارد نقض هنجارهای جامعه و فساد اشاره کرده‌اند. تعیین نوع دقیق فسادها کار دشواری است چون هریک از این موارد فساد می‌توانند به طور هم‌زمان به چند نوع فساد اشاره داشته باشند (مثلا اقتصادی و سیاسی) و بیشتر موارد فساد هم در حوزه اقتصاد جای دارند. در واقع، تحلیل‌ها نشانگر این هستند که کاربران ایرانی اینستاگرام، فساد را بیشتر با عنوان فساد اقتصادی می‌شناسند و شاید به تعبیری دیگر، فساد اقتصادی است که بیش از سایر انواع فساد، آنها را تحریک و ناراحت کرده و به واکنش مجازی واداشته است.
در وهله بعد از فساد اقتصادی، فساد اداری قرار دارد. بیش از هر نوع نقض هنجار اداری، این پارتی‌بازی و فامیل‌گرایی است که کاربران را وادار به واکنش منفی کرده است؛ همچنان که یکی از کاربران می‌گوید: «این روزها نمونه ژن خوب یا ژن برتر توسط بعضی از قدرت طلبان در جامعه رواج پیدا کرده که مردم عادی به اسم پارتی یا رانت یا فامیل گرایی می‌شناسنش...»
پارتی‌بازی در نهادهای متفاوتی می‌تواند صورت گیرد. کاربران از سویی به پارتی‌بازی در مرحله استخدام در دستگاه‌ها و نهادها اشاره کرده و از سوی دیگر به پارتی‌بازی در مرحله رسیدگی به جرائم مفسدانه اشاره داشته‌اند.
کاربران اینستاگرام در خصوص وضعیت فساد چه می‌گویند؟
به بیان کاربران، عللی همچون عدم دسترسی آزاد به اطلاعات، فقدان شفافیت، نبود نظارت مدنی و فقدان نظارت بر دستگاه‌ها و انحصاری بودن رسانه‌ها باعث می‌شود تا نظارت بر ساختار سیاسی-اداری کم باشد و هزینه ارتکاب فساد زیاد نباشد. عللی همچون رانت‌خواری، تعارض منافع، دولتی بودن اقتصاد و سیاست‌های فسادزا نیز بستر ایجاد فساد را فراهم می‌کند
یکی از مهم‌ترین وجوهی که به آن پرداخته شده، بازنمود تبیین وضعیت کنونی فساد از سوی کاربران است. یکی از مقولات ظهور یافته در این زمینه، «فراگیر شدن فساد» است. تعابیر متفاوتی همچون «سیستماتیک شدن»، «سرطانی شدن»، «نهادینه شدن» و «سازمان یافته‌شدن فساد» نشان از همین امر دارد. تعبیر یکی از کاربران این است: «فساد، اپیدمیک شده و جامعه را دربرگرفته و به درون زیست ما رسوخ کرده است» این درک از فساد سبب شده که آنها احساس خشم و انزجار نسبت به نخبگان سیاسی پیدا کنند.
مقوله فرعی بعدی «انزجار از فساد بین مسئولین» است. پست‌هایی که اشاره به نفوذ فساد در مسئولین و وابستگانشان دارند، همگی نشان از این ناراحتی دارد و به نظر می‌رسد این امر، سطحی از بی‌اعتمادی نسبت به مسئولین ایجاد کرده و آن را با عباراتی مثل آنچه در ادامه می‌آید بروز می‌دهند: «هر دو جناح سیاسی در فساد اقتصادی به یک اندازه مؤثر هستند»
مقوله دیگری که ارائه شده، «درماندگی مردم از فساد» است. درماندگی از فساد، حالتی است که طی آن افراد جامعه، ساختار را درگیر فساد می‌بینند و خود نیز به دلیل احساس بی‌قدرتی نمی‌توانند اقدامی انجام دهند. یکی از کاربران بعد از اشاره به افزایش نرخ برخی کالاهای اساسی، این مقوله را با این تعابیر نشان می‌دهد: «تنها راه باقی مونده تأسف خوردنه. نهایتش زدن طرحی جهت همدردی»
علت‌یابی و نتایج فساد از نگاه کاربران
تبیین فساد از سوی کاربران به همین سطح ختم نمی‌شود. آنها در ادامه، به «علت‌یابی فساد» می‌پردازند. به بیان کاربران، عللی همچون عدم دسترسی آزاد به اطلاعات، فقدان شفافیت، نبود نظارت مدنی و فقدان نظارت بر دستگاه‌ها و انحصاری بودن رسانه‌ها باعث می‌شود تا نظارت بر ساختار سیاسی-اداری کم باشد و هزینه ارتکاب فساد زیاد نباشد. عللی همچون رانت‌خواری، تعارض منافع، دولتی بودن اقتصاد و سیاست‌های فسادزا نیز بستر ایجاد فساد را فراهم می‌کند. فساد مسئولان و وابستگانشان نیز باعث بروز موارد فساد بیشتر می‌شود. بنابراین به نظر می‌رسد در مجموع علل گسترده‌ای برای فساد مطرح شده که البته بیشتر آنها در زمره عوامل سیاسی و اقتصادی بروز فساد هستند و تا حد بسیار زیادی نیز این علل در سطح کلان قرار دارند.
کاربران علاوه بر علت‌یابی فساد به برخی «نتایج فساد» هم اشاره می‌کنند. برخی از کاربران فساد در ایران را تا اندازه‌ای مهم و ریشه‌دار می‌دانند که از آن به عنوان عامل نابودکننده ساختارها یاد می‌کنند و آن را خطری داخلی می‌دانند که بسیار خطرناکتر از خطرات خارجی است. برخی دیگر نیز به عواقب اخروی مفسدان اشاره می‌کنند و این امر را با عباراتی مثل عبارت زیر نشان می‌دهند؛ «سوء مدیریت و فساد مدیران، عذاب آخرت را برایشان دربردارد»
مکانیسم‌های اعتراض علیه فساد
کاربران پس از تبیین وضعیت موجود فساد، از مکانیسم‌هایی برای اعتراض نسبت به آن در اینستاگرام استفاده می‌کنند. اولین مکانیسم «ارائه شیوه‌های مقابله با فساد» است. لزوم شفافیت، مطالبه‌گری مردم، نظارت بر دستگاه‌ها، انتخاب درست رئیس قوه مجریه، نظارت و مسئولان نظارتی قوی و سالم و اعدام مفسدان از جمله شیوه‌های سیاسی هستند. به طور مثال کاربری در صفحه خود این پست را گذاشته است: «پیشنهادی از جانب مردم به مسئولان شما حساب ما را چک کنید ما هم حساب شما را»
یا کاربر دیگری این پست را گذاشت: «وجود قضات سالم در جهت مقابله با فساد لازم و ضروری است. با دستگاه قضایی ناسالم، مبارزه با فساد توهمی بیش نخواهد بود»
دعوت به اعتراض علیه فساد یکی از مکانیسم‌های اعتراضی کاربران است. آنها از دیگران تقاضا می‌کنند که به افشاگری علیه فساد بپردازند و حتی تا جایی که می‌توانند در تجمعات اعتراضی شرکت کنند
اخراج مفسدان از نهادهای حاکمیتی و رفع تعارض منافع، از جمله شیوه‌های بروکراتیک هستند و هر دو دسته در زمره مکانیسم‌های کلان مقابله با فساد هستند و منظور از کلان یعنی از سطوح بالای جامعه به سمت پایین انجام می‌شود.
مواردی همچون آموزش از کودکی و تقویت ایمان، مکانیسم‌های خرد مقابله با فساد هستند و منظور از خرد یعنی شیوه‌هایی که از سطوح پایین به بالای جامعه انجام می‌شود.
«دعوت به اعتراض علیه فساد» یکی دیگر از مکانیسم‌های کاربران است، آنها از دیگران تقاضا می‌کنند که به افشاگری علیه فساد بپردازند و حتی تا جایی که می‌توانند در تجمعات اعتراضی شرکت کنند. به طور مثال کاربری درج کرده است: «فساد مسئولان را هوار بکشید»
یکی از مکانیسم‌های اثرگذاری که از آن استفاده می‌شود نیز آن است که برای تحریک دیگران، اعتراضات سلبریتی‌ها به فساد را نیز منتشر و تحسین می‌کنند.
نتایج
- کاربران اینستاگرام ذیل چهار بُعد فساد (فساد اقتصادی، اداری، سیاسی و قضایی) به ۹ نوع فساد اشاره کرده‌اند؛ این موارد در سطوح خُرد، میانه و کلان قرار دارند.
- حساسیت کاربران نسبت به فسادهای اقتصادی بیشتر از سایر انواع است.
- کاربران به سطوح متفاوت فساد اقتصادی (خرد، میانه، کلان) اشاره داشته‌اند، اما با این حال، بیش از همه، فسادهای سطح کلان و فسادهای مرتبط با مسئولان آنها را به واکنش واداشته است.
- مشکلات معیشتی مردم باعث می‌شود که آنها به فسادهایی چون اختلاس حساس‌تر شوند و واکنش بیشتری نسبت به این دست موارد نشان دهند.
- ادراک مردم از فساد اهمیت زیادی دارد؛ چون مبنای عمل آنها، آمارهای رسمی ارائه شده از میزان فساد موجود در کشور نیست و مبنای عمل آنها را نحوه ادراکشان از این پدیده تعیین می‌کند.
پی‌نوشت
[۱] . محمود شهابی و مریم هاشم‌پور صادقیان، «رسانه‌های اجتماعی و بازنمایی فساد: مطالعه بازنمود فساد توسط کاربران ایرانی در شبکه اجتماعی اینستاگرام»، فصلنامه انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات، دوره ۷۱، شماره ۲۶، بهار ۱۴۰۰: صص۱۳۳-۱۶۳