به گزارش گروه علم و آموزش ایرنا از پژوهشگاه مطالعات فرهنگی‌اجتماعی تمدنی وزارت علوم، رضا غلامی در همایش تکنولوژی و فرهنگ که در محل این پژوهشگاه برگزار شد، اظهار داشت: ارزش‌های اجتماعی، اصول و معیارهایی هستند که افراد و گروه‌های اجتماعی برای شکل دادن به ماهیت نظم اجتماعی و تعریف آنچه قابل قبول، مطلوب و مهم است، از بطن جهان‌نگری خود استخراج و آنها را ساماندهی و استفاده می کنند.
وی افزود: هنجارهای اجتماعی استانداردهای مشترک رفتار قابل قبول گروه‌های اجتماعی هستند که هرچند با جهان‌نگری گروه‌ها و اعضای جامعه منافاتی ندارد اما در همه عرصه‌ها، لزوماً جنبه ارزشی بسیار پررنگی ندارند.
فلسفه فناوری و مسأله جامعه و فرهنگ
رییس پژوهشگاه مطالعات فرهنگی‌اجتماعی و تمدنی ادامه داد: جنس این بحث، فلسفی است و ما وارد قلمرو فلسفه فناوری شده‌ایم. فلسفه فناوری، ساحتی است که به صورت، آزاد، کلی، از بیرون و با فاصله از پدیده و البته با اتکا به روش‌های عقلی و نه تجربی، به بررسی ماهیت فناوری، هستی شناسی فناوری، خواص ذاتی فناوری، همچنین ارتباط و آثار عمیق اجتماعی فناوری می‌پردازد.
غلامی یادآور شد: در واقع، مباحثی از جایگاه فناوری در عالم و نسبت آن با نظام خلقت تا اخلاق فناوری، از بررسی کلان رابطه علم و فناوری تا روابط انسان و فناوری و مسائل بنیادی رابطه فناوری با جامعه، فرهنگ، سیاست و حتی اقتصاد، همگی در قلمرو فلسفه فناوری قرار می گیرند.
وی اظهار داشت: جهان نگری، به طور قابل توجهی بر خلق فناوری اثرگذار است. طرز تلقی انسان از هستی و از نسبت انسان با هستی و باورها و عقایدی که از این طریق شکل می‌گیرد، خواسته یا ناخواسته و در سطوحی عمیق، در شکل گیری فناوری‌ها موثر هستند.
وی همچنین گفت: پرسش دیگر این است که آیا فناوری روی جهان نگری انسان تأثیرگذار است؟ پاسخ بسیاری از محققان به این پرسش مثبت است. مارتین هایدگر، فیلسوف آلمانی، معتقد است «فناوری فقط یک ابزار نیست، بلکه راهی برای آشکارسازی و درک جهان است. در حقیقت، فناوری‌ها، جهان نگری انسان را به شیوه‌های پیچیده دگرگون کرده اند.
آیا جهان نگری‌ها ذات فناوری‌ها را کاملاً تغییر می دهد؟
رییس پژوهشگاه مطالعات فرهنگی‌اجتماعی و تمدنی همچنین اظهار داشت: این پرسش که آیا وقتی جهان‌نگری نو بود، مولفه‌های جهان نگری نو کاملاً فناوری‌ها را در درون خود می بلعد و هضم می کند یا نه؟ یکی از پرسش‌های قدیمی محسوب می شود. در واقع، بحث بر سر این است که آیا وقتی فناوری‌های جدید را مولود مدرنیته دانستیم، می توان از فناوری در جهان سنت استفاده کرد یا خیر، فناوری‌های مدرن، نه تنها با جهان سنت سازگاری ندارد بلکه بر ضد جهان سنت عمل می کنند؟
غلامی یادآور شد: انسان ها صاحب فطرت الهی و تعالی‌خواه و فناوری‌ها مخلوق انسان ها هستند، جهان بینی مدرن با وجود تاثیراتی که بر انسان مدرن و به تبع آن، فناوری‌های مدرن گذاشته است، این تاثیرات نه لزوماً الحادی و نه بدون‌گرایش به فضائل انسانی است. بنابراین، فناوری‌های مدرنی که اراده الحادی یا اراده شر در آن نیست، عموما برای دنیای سنت مثلاً جامعه اسلامی با تصرف و در مواردی بدون هرگونه تصرف، قابل بهره‌برداری است. البته بعضی ناقد فطرت هستند اما وجود فطرت به معنایی که قرآن مطرح می کند را از جهت عقلی قابل دفاع می دانم.
وی گفت: در این زمینه مباحث دقیقی و مناقشه برانگیز زیاد است. مثلاً هایدگر ادعا می کند که جوهر فناوری، انگیزه ای انسانی برای قرار دادن جهان "در جعبه‌ها" و کنترل تجربیات است.
فناوری به ویژه فناوری‌های نو که عمدتاً فناوری‌های نرم از جنس فناوری‌های اطلاعاتی، ارتباطاتی یا هوش مصنوعی و امثال این‌ها محسوب می‌شوند، به صورت نسبی چند خاصیت اصلی دارند؛ به رفاه و قدرت انسان سرعت و شتاب بی نظیری داده اند و در این مسیر خیلی از دارایی‌های ارزشمند انسانی را تباه کرده اند. رویکرد اینجهانی را کم و بیش در بخشی مهمی از انسان‌ها تقویت کرده اند. در رقابت میان اخلاق و نفع و سود، اغلب سود و نفع بر اخلاق غلبه می‌کند. رویکردهای فایده گرایانه و عمل گرایانه، عملاً بخشی از فناوری‌ها را به سمت یک غول غیرقابل کنترل پیش برده اند که خود نیز از مدیریت همه آن عاجز هستند.
رییس پژوهشگاه مطالعات فرهنگی‌اجتماعی و تمدنی وزارت علوم افزود: به نظر می‌رسد مشکل اصلی هایدگر درباره فناوری، مطلق گویی و بدبینی مفرط آن به فناوری و نادیده گرفتن ذات یا فطرت الهی و تعالی خواه انسان است که می‌تواند از بخشی از این فناوری‌ها به نفع بسط و تعمیق انسانیت و فضائل انسانی کمک کند یا حتی در بزنگاه‌ها جلوی برخی از سوء استفاده‌های وسیع از فناوری‌ها را بگیرد.
غلامی تصریح کرد: بخش مهمی از فناوری‌ها خنثی محسوب می‌شوند. یعنی خالق آن فناوری به طور آگاهانه و عمداً بنای بر دخالت دادن جهان نگری خود و به تبع آن، ارزش‌ها و هنجاری های مورد نظر خود را در کارکردهای آن فناوری نداشته است. با این حال، فناوری‌های خنثی این قابلیت را نیز دارند که خارج از اراده خالق آن مورد سوء استفاده قرار بگیرند. هایدگر تاکید دارد فناوری فراتر از کنترل انسان توسعه می‌یابد، به این معنی که ما نمی توانیم پیامدهای آن یا رابطه خود را با آن لزوماً پیش بینی کنیم.
وی تاکید کرد: این سخن هایدگر را فی الجمله قابل قبول قلمداد می‌کنم اما سرایت دادن این واقعیت به همه جهان فناوری را منطقی نمی دانم. با وجود این، می‌توان فناوری‌هایی را شناسایی کرد که خالق آنها با در نظر گرفتن قواعدی سرسختانه، راه سوء استفاده از آنها تا حدی محدود کرده است. با این ملاحظه که امکان بستن مطلق راه سوء از استفاده از یک فناوری نیز امکان‌پذیر نیست.
رییس پژوهشگاه مطالعات فرهنگی‌اجتماعی و تمدنی وزارت علوم ادامه داد: با همه این موارد می‌توان در میان فناوری‌ها، فناوری‌هایی را پیدا کرد که از ابتدا کاملاً جهت دار خلق شده اند. یعنی آن دسته از فناوری‌هایی که نه تنها مبتنی بر ارزش‌های خاصی به وجود آمده اند، بلکه اشاعه دهنده یا تحقق بخش ارزش‌های خاصی هم هستند.
غلامی یادآور شد: مشکل اصلی جهان سنت با این فناوری‌ها است که تأثیرات منفی آن در جهان سنت قابل خنثی کردن نیست و یا تصرف در آنها ناممکن است. این فناوری‌ها، همان فناوری‌هایی است که کانّه اگر چیزی به عنوان شبه ذات برای آنها قائل باشیم، ذات آنها با کارکردهای خاص پیوند خورده است.
رابطه دو سویه جامعه و فرهنگ و فناوری
وی ادامه داد: تاثیر جهان نگری بر خلق فناوری و برعکس، تأثیر فناوری بر شکل گیری جهان نگری، به حدی است که به احتمال زیاد می‌توان گفت تأثیر فناوری بر جامعه و به تبع آن، بر فرهنگ، تأثیری دو سویه است. از یک سو، باورها و عقاید و میوه آنها یعنی ارزش‌ها بر روی فناوری و کارکردهای آن موثر هستند و از طرف دیگر، فناوری مولد در شکل گیری باورها، عقاید و به تبع آنها، ارزش‌ها و هنجارهای یک جامعه نقش بسیار مهمی دارند. با این وصف، مباحث فلسفه فناوری و به ویژه دقت نظر به رابطه دو سویه فناوری یا جامعه و فرهنگ، از اهمیت فراوانی برخوردار است و برای مواجهه با فناوری نمی توان از این بحث‌ها به راحتی عبور کرد.
رییس پژوهشگاه مطالعات فرهنگی‌اجتماعی و تمدنی وزارت علوم گفت: امروز بحث از نفوذ عمیق فناوری‌ها در زندگی فردی و اجتماعی عادی شده است. واقعیت این است که فناوری‌ها به بخشی جدایی ناپذیر از زندگی انسان‌ها در دو بُعد فردی و اجتماعی تبدیل شده اند و در این میان، تأثیرات مثبت و منفی فراوانی بر نسبت و مناسبات انسان‌ها با همدیگر و در کل ارتباطات و تعاملات اجتماعی دارند. این تاثیرات به حدی است که می‌توان ادعا کرد، مراقبت از آثار سوء فناوری به علاوه استفاده از فناوری در مسیر درست و انسانی، به منظور ساختن و غنی سازی جامعه و حمایت از روابط و تعاملات سازنده اجتماعی اجتناب ناپذیر است.
غلامی به نقش فناوری‌ها بر ارزش‌ها و هنجارهای اجتماعی اشاره کرد و اظهار داشت: تأثیرات فناوری بر مناسبات و تعاملات اجتماعی، به نحو نسبی هم مثبت بوده است و هم منفی. در تأثیرات منفی هم نسبیت است. در واقع، از جنبه مثبت، فناوری ارتباطات جهانی و تبادل فرهنگی را تسهیل کرده اند؛ خلاقیت و ظهور استعدادهای هنری را افزایش داده اند و جنبه‌های اجتماعی مانند آموزش، مراقبت‌های بهداشتی و غیره را بهبود بخشیده اند؛ با این حال، اثرات منفی نیز وجود داشته و دارد؛ مانند افزایش انزوا، کاهش کیفیت تعاملات اجتماعی، و احتمال اعتیاد به محصولات تولید انبوه مانند رسانه‌های اجتماعی. همچنین تمرکز بیش از حد بر فناوری در زندگی با کمبود اعتماد در میان مردم، بیکاری و غیره همراه بوده است که در ادامه به صورت جزئی تر به آنها اشاره می‌شود.
اگر انقلاب هوش مصنوعی کاملا رقم بخورد و قدرت یادگیری و آفرینش آن قطعی شود، باید در انتظار ارزش‌هایی باشیم که هوش مصنوعی نه تنها آنها را پیش روی بشر قرار می‌دهد بلکه در چارچوب آنها عمل می‌کند. شاید یکی از وجوه ترسناک این فناوری در آینده، ظرفیتی است که در ارزش‌سازی دارد.
وی در مورد برخی از تأثیرات منفی فناوری بر هنجارها و ارزش‌های اجتماعی یادآور شد: کاهش آزادی‌های فردی، تضعیف جدی فردیت، عاملیت انسانی و استقلال فردی، کاهش تعامل چهره به چهره و جامعه سازی، افزایش انزوا و کاهش تعاملات اجتماعی، تأثیر بر سلامت روان، عدم اعتماد، بیکاری و جایگزینی فناوری به جای انسان، اعتیاد به محصولات تولید انبوه، نقض ارزش‌های اجتماعی و از بین رفتن انسجام در جامعه، اشاعه کلیشه‌های مضر فرهنگی و ارائه نادرست.
برخی از تأثیرات مثبت فناوری بر ارزش‌های اجتماعی
رییس پژوهشگاه مطالعات فرهنگی اجتماعی و تمدنی وزارت علوم همچنین کفت: تأثیرات فناوری بر ارزش‌ها و هنجارها فقط منفی نیستند و می‌توان به صورت نسبی تأثیرات مثبتی را هم پیدا کرد که به احتمال زیاد به ساخت، تحول و صیانت از جامعه کمک قابل توجهی کنند. برخی از مهم ترین این تأثیرات عبارتند از؛ ارتباطات جهانی و تبادل فرهنگی، جنبه‌های بهبود یافته جامعه، افزایش دسترسی به اطلاعات، ارتباطات و مهارت‌های اجتماعی.
غلامی در پایان نتیجه گیری کرد: فناوری در مناسبات اجتماعی و فرهنگی، باوجود باز بودن چتر جهان نگری مدرن بر سر آن، بنیان منفی و غیرتعالی جویی ندارد. بر این اساس، مهم واقع بینی درباره فناوری، درک خطرات آن در کنار وجود برخی نیت‌های خیرخواهانه در میان خالقان فناوری و بسط این نیت‌ها در جهت صیانت نسبی از ارزش‌ها و هنجاری‌های اجتماعی است.