دی‌ماه سال گذشته بود که رئیس مرکز سلامت محیط و کار وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی با اشاره به مرگ‌ومیر سالانه حدود ۶۰هزار نفر بر اثر مصرف دخانیات در کشور بیان داشت تقریبا ۱۴درصد افراد بالای ۱۸ سال جامعه ایرانی دخانیات مصرف می‌کنند که حدود ۲۶درصد مردان و ۴.۵درصد زنان را شامل می‌شود. این مصرف از سال ۱۳۹۵، با رشد حدود ۲.۵درصدی در مردان و ۱۱درصدی در زنان بالای ۱۸ سال روبه‌رو بوده است.
چند ماه بعد و در میانه آبان‌ماه امسال رئیس دبیرخانه ستاد کشوری کنترل دخانیات وزارت بهداشت با ابراز نگرانی از آنچه که «افزایش مصرف دخانیات به‌ویژه در گروه‌های سنی حساس و همچنین از بین رفتن قبح مصرف دخانیات» خواند، آماری عجیب را اعلام کرد و گفت: مقایسه مصرف دخانیات در گروه سنی ۱۸ تا ۲۴ سال در سال ۱۴۰۰ نسبت به مطالعه قبلی در سال ۱۳۹۵، حاکی از آن است که مصرف روزانه سیگار در زنان این گروه سنی ۱۹۰ درصد افزایش یافته است.
شریفی یزدی: با افزایش آگاهی از مضرات سیگار در جوامع غربی و به منظور فراهم کردن بازارهای جدید، صحنه‌های هالیودی به زنان کشورهای جهان سوم چنین القا می‌کرد که یک خانم مدرن و تحصیل‌کرده و یک خانم موفق برای جذابیت بیشتر می‌تواند از سیگار بهره بگیرد
در ارتباط با این وضعیت و پیامدهای آن، پژوهشگر خبرگزاری جمهوری اسلامی با «علیرضا شریفی‌یزدی» جامعه‌شناس و «شمس‌الدین آتابای» عضو سازمان نظام روانشناسی و مشاوره گفت‌وگویی داشته که شرح پرسش و پاسخ‌های آن را در ادامه می‌خوانیم؛
ایرنا: در حالی که تا سال‌ها پیش مصرف انواع دخانیات از سیگار گرفته تا قلیان در میان بسیاری از خانواده‌ها یکی از خطوط قرمز پررنگ محسوب می‌شد اما امروز شاهدیم که مصرف دخانیات تبدیل به پای ثابت جمع‌های خانوادگی شده است. دلیل اصلی این تغییر چیست؟
شریفی یزدی: یکی از عوامل این که جایگاه والدین در درون خانواده مدت‌ها است دچار خدشه شده و آن جایگاه پرصلابتی که قبلا والدین داشتند و اشرافی که روی رفتارهای فرزندان وجود داشت دیگر الان وجود ندارد. به تعبیر دیگر به طور طبیعی بسیاری از چیزهایی که قبلا تابو محسوب می‌شد امروز از آن حالت خود به دلایل مختلف درآمده است و تابوشکنی صورت گرفته است.
در مورد پدیده گرایش به دود و به طور کلی دخانیات و مشتقات آن باید گفت ما در چند سطح می‌توانیم آن را تحلیل کنیم. یک سطح کلان وجود دارد و آن این است که شرکت‌ها و کارخانه‌های بزرگ تولید سیگار و انواع مواد دخانی در سطح جهان بعد از جنگ جهانی دوم یک بازار بسیار خوبی را در غرب داشتند و درآمدهای بسیار کلانی را به جیب زدند. صنعت دخانیات در دنیا جز پنج صنعت اول جهان و سیستم بسیار پولسازی است اما به تدریج با آگاه‌تر شدن مردم در دهه‌های بعد، در کشورهای غربی میزان مصرف سیگار کاهش پیدا کرد و بازار این شرکت‌ها دچار مشکل شد. در نتیجه این‌ها برای اینکه بتوانند بازار خود را حفظ کنند کشورهای در حال توسعه و کشورهای جهان سوم و کشورهای کمتر توسعه یافته را هدف قرار دادند و با تبلیغات بسیار وسیعی سعی کردند مصرف سیگار و دخانیات را در این مقاصد جا بیاندازند. در این راه هم از تکنیک‌های خیلی زیادی استفاده می‌کردند.
در این راه هالیوود نقش بسیار مهمی ایفا کرد. برای نمونه در دهه ۸۰ میلادی بسیاری با این صحنه مواجه می‌شوید که خانم‌های بسیار زیبا با موقعیت اجتماعی و درآمد بالا سیگار می‌کشند و این یکی از صحنه‌های پرتکرار بوده است. چنین صحنه‌هایی در ذهن زن جهان سومی این را تداعی می‌کرد که یک انسان و یک خانم مدرن و تحصیل‌کرده و یک خانم موفق برای جذابیت بیشتر می‌تواند از سیگار بهره بگیرد. بنابراین ما طی دو سه دهه اخیر در همه کشورهای جهان سوم شاهد رشد بسیار بالایی از مصرف سیگار در میان زنان هستیم. این بحثِ کلان قضیه است و مساله‌ای است که در سطح جهانی است.
آتابای: یکی از دلایل افزایش مصرف دخانیات در زنان نوعی اقدام برای دیده شدن یا تلاش برای نشان دادن برابری با مردان است. همچنین می‌تواند متاثر از ارائه گزاره‌هایی غلط باشد مثل اینکه سیگار روی کنترل استرس و اضطراب و لاغری تاثیر دارد
در ایران به طور کلی وضعیت مصرف سیگار و دخانیات در ارتباط با منافع شبکه‌های قاچاق، زنان را هم تحت تاثیر قرار داده است. از سوی دیگر، شکل‌گیری کافی‌شاپ‌ها در سال‌های اخیر قهوه‌خانه‌های سنتی را به عنوان پایگاهی کاملا مردانه به یک پاتوق زنانه-مردانه تبدیل کرده و معمولا سیستم کافی‌شاپ‌ها را به نحوی می‌چینند که محیطی است با نور کم و با رنگ تاریک دخمه‌مانند؛ جایی که افراد در معرض دید نیستند و این پاتوق‌ها از خاستگاه‌ها و پایگاه‌های مهم برای جذب افراد به سمت دخانیات به شمار می‌آیند.
امروزه شروع مصرف سیگار در میان دختران ایرانی حدودا ۱۳ سال شده است. یک مشکل دیگری که پیش آمده گسترش شدید گرایش به قلیان است. قلیان که به طور سنتی در ایران یکی از نمادهای پیر بودن و سنتی بودن محسوب می‌شد امروزه پای ثابت بسیاری از تفریحات شده است.
برخی مقصر اصلی در تصویرسازی مثبت از مصرف دخانیات را پلتفرم‌هایی مانند اینستاگرام یا شبکه نمایش خانگی می‌دانند. گروهی آموزش و پرورش را مسئول اصلی این وضعیت قلمداد می‌کنند و بعضی می‌گویند نهادهایی با مسئولیت فرهنگ‌سازی مانند صداوسیما در این زمینه و بسیاری دیگر از زمینه‌ها از کارکرد خود بازمانده‌اند. نظر شما در این باره چیست؟
شریفی‌یزدی: واقعیت این است که در هر دوره‌ای رسانه‌ها بر اساس ضریب نفوذ خود نقش داشتند در حال حاضر رسانه‌های اخیر به دلیل اینکه تعاملی برقرار می‌کنند، طبیعتا ضریب نفوذ بالاتری دارند و این هم اثرگذار است اما این اثرگذاری آن قدر زیاد نیست و این اصلی‌ترین عامل و مقصر نیست چرا که از نظر اجتماعی، شرایطِ جامعه تبدار است که بیشتر افراد را به این سمت و سو می‌کشد و همین طور آموزش‌های ناقصی که ما در دستگاه‌های تعلیم و تربیت داریم در بروز وضعیت فعلی سهم دارد. در سیستم آموزش و پرورش متاسفانه به اندازه کافی نتوانستیم بر روی این حوزه‌ها کار کنیم.
آتابای: تاثیر پلتفرم‌های اجتماعی و رسانه‌های تصویری کاملا بدیهی و آشکار است. رعایت به حداقل رساندن نمایش مصرف دخانیات به ویژه سیگار از سال‌ها قبل در رسانه‌های تصویری بسیاری از کشورها به عنوان یک اصل در نظر گرفته شده است. البته این چاره کار نیست چون افزایش سواد و دانش و فرهنگ‌سازی و فراهم کردن زمینه‌های لازم برای تفریحات سالم به ویژه در فضاهای اجتماعی بهتر است که می‌تواند به کاهش روند گسترش مصرف دخانیات کمک کند. ارگان‌هایی مثل صدا و سیما و آموزش و پرورش در این حوزه ضعیف عمل کرده‌اند.
شریفی یزدی: در تهران به طور متوسط یک نفر اگر بخواهد برای خرید نان اقدام کند باید حدود ۱۸ دقیقه وقت بگذارد اما برای خرید سیگار این زمان کمتر از ۱۵ دقیقه است. امروزه شروع مصرف سیگار در میان دختران ایرانی حدودا ۱۳ سال شده است
وضعیت گرایش به سمت مصرف دخانیات در بین زنان نمود بیشتری نسبت به گذشته دارد. بنابر اعلانی رسمی، مصرف دخانیات در گروه سنی زنان ۱۸ تا ۲۴ سال طی دوره‌ای پنج‌ساله ۱۹۰ درصد افزایش یافته است. چرا زنان بیش از پیش به سمت مصرف دخانیات حرکت می‌کنند؟
شریفی یزدی: خانم‌ها قبلا کمتر فعالیت‌های اجتماعی به شکل امروزین داشتند اما امروزه بیشتر در سطح جامع تردد می‌کنند و وقتی کسی تردد بیشتری در درون جامعه دارد طبیعتا بیشتر در معرض آسیب‌ها قرار می‌گیرد و یکی از آسیب‌ها می‌تواند همین باشد. مساله سهولت در دسترسی هم بسیار مهم است. برای نمونه در شهر تهران به طور متوسط یک نفر اگر بخواهد برای خرید نان اقدام کند باید حدود ۱۸ دقیقه وقت بگذارد تا نان بخرد اما برای خرید سیگار این زمان کمتر از ۱۵ دقیقه است. یعنی سهولت در دسترسی هم به لحاظ زمانی است و هم به لحاظ بعد مسافت. این در حالی است که قانون می‌گوید به زیر ۱۸ سال سیگار فروخته نشود اما به راحتی در اختیار آنها قرار می‌گیرد.
نکته بعدی این است که در نزدیکی مدارس نظارت کافی وجود ندارد و معمولا افرادی که فروشنده انواع مواد دخانی از جمله سیگار هستند به سهولت این کار را انجام می‌دهند. این روزها شاهد فروش سیگار توسط برخی از دختران در داخل مدارس هستیم و پیش‌بینی من این است که همچنان این روند افزایش پیدا خواهد کرد.
آتابای: یکی از دلایل افزایش مصرف دخانیات در زنان نوعی اقدام برای دیده شدن یا تلاش برای نشان دادن برابری با مردان است. همچنین می‌تواند متاثر از ارائه مطالب نه چندان واقعی و جهت‌دار در مورد اثرات مثبت دخانیات باشد مثل اینکه سیگار روی کنترل استرس و اضطراب و لاغری تاثیر دارد.
تصور رسیدن به استقلال فردی و نشان دادن قدرت با انجام کارهایی که همیشه برای دختران و زنان ممنوع و ناپسند شمرده می‌شد نیز موضوع مهمی در این زمینه است. همچنین ارائه سیگارهای مورد پسند خانم‌ها با طعم‌ها و میزان نیکوتین مختلف و در کنار آن افزایش تعداد شاغلان زن که باعث می‌شود هم استقلال مالی بیشتری داشته باشند و هم در معرض مصرف بیشتر قرار بگیرند، از دیگر دلایل افزایش مصرف دخانیات در زنان است.
آتابای: ارائه سیگارهای مورد پسند خانم‌ها با طعم‌ها و میزان نیکوتین مختلف و در کنار آن افزایش تعداد شاغلان زن که باعث می‌شود هم استقلال مالی بیشتری داشته باشند و هم در معرض مصرف بیشتر قرار بگیرند، از دیگر دلایل افزایش مصرف دخانیات در زنان است
برای مقابله با این روند که سلامت عمومی جامعه و به ویژه سلامت زنان را تهدید می‌کند چه راهکاری پیشنهاد می‌دهید؟
شریفی یزدی: نخستین راهکار این است که خرید و فروش سیگار به شکل بی‌محابا و آزاد در هر سوپرمارکتی و سر هر چهارراهی که بدون نظارت در جریان است باید کنترل و جمع شود. همچنین، جریمه‌های سنگین برای افرادی که سیگار را به بچه‌های زیر ۱۸ سال می‌فروشند در نظر گرفته شود. قانون باید به شکل دقیق اعمال شود. از ۱۳ سالگی درون مدارس باید حتما ساعت‌هایی به آموزش بچه‌ها و گوشزد کردن خطرات ناشی از سیگار به شکل عینی و جذاب از طریق انواع هنرها از طریق مخصوصا هنرهای دیداری اختصاص داده شود.
یکی دیگر از راه حل‌های مهم درون خانواده است. بچه‌های ما بیشتر از اینکه ما را بشنوند، ما را می‌بینند. پدر و مادری که خود سیگار مصرف می‌کنند نمی‌توانند جلوی بچه خود را بگیرند. این را باید به والدین یادآوری کرد؛ حتی در این حد که اگر با افراد دیگر یعنی فامیل و دوست و آشنا که گرایشی به سیگار دارند، قرار بوده رفت و آمدی باشد، در دورانی که بچه‌ها رشد می‌کند این رفت و آمدها حتما باید کنترل شده باشد.
بحث ارزانی سیگار هم بسیار مهم است. در مورد کالایی مانند بنزین، بحث بهینه‌سازی مصرف و تغییر قیمت مطرح می‌شود اما در مورد سیگار که سراسر مضر است حرفی از گرانی نیست. در این میان، مبارزه با قاچاق هم کمک می‌کند که سهولت دسترسی کاهش پیدا کند. به عبارتی باید گفت در زمینه مصرف دخانیات هم باید به سمت بحث عرضه رفت و هم تقاضا و هر دو را کاهش داد و کنترل کرد.
آتابای: یکی از راهکارهای کاهش مصرف دخانیات در بانوان از طریق علم جامعه‌‍شناسی و در نهایت فرهنگ‌سازی است. از این طریق بهتر می‌توان به سمت کاهش مصرف دخانیات حرکت کنیم. مسائلی مثل زمینه‌سازی برای کاهش تبعیض‌های جنسیتی و پذیرفتن جایگاه برابر در موقعیت‌های مختلف شغلی و اجتماعی برای خانم‌ها از مهم‌ترین اقداماتی است که می‌تواند انجام شود و موثر باشد. همچنین فرهنگ‌سازی در خانواده‌ها که این فرصت را به دختران بدهند که از روش‌های مطلوب مثل فعالیت‌های اجتماعی، شغلی و تحصیلی به جایگاه مورد نظر خود دست پیدا کنند و کمتر برای آنها محدودیت اعمال شود که نیازی برای نشان دادن استقلال خود از روش‌های ناصحیح مثل مصرف دخانیات نداشته باشند.
در این زمینه قطعا عرضه فراوان و بدون نظارت انواع دخانیات در کنار پدیده یادگیری و مشاهده و تقلید باعث می‌شود افراد یا خانواده ها از همدیگر الگوبرداری و تقلید کنند که این روند تاثیرات زیادی دارد.
کاهش انواع تفریحات خانوادگی به دلایل اجتماعی و اقتصادی و ترویج گزاره‌های غلطی مثل اینکه قلیان از سیگار بهتر است یا این که افراد بهتر است سیگار و قلیان مصرف کنند تا اینکه مواد مخدر باعث شده مصرف دخانیات در میان خانواده‌ها دچار وضعیت قبح‌زدایی شود که باید در این زمینه آموزش‌هایی هوشمندانه و هدفمند به جامعه داده شود.