دی‌ماه سال گذشته بود که رئیس مرکز سلامت محیط و کار وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی با اشاره به مرگ‌ومیر سالانه حدود ۶۰هزار نفر بر اثر مصرف دخانیات در کشور بیان داشت تقریبا ۱۴درصد افراد بالای ۱۸ سال جامعه ایرانی دخانیات مصرف می‌کنند که حدود ۲۶درصد مردان و ۴.۵درصد زنان را شامل می‌شود. این مصرف از سال ۱۳۹۵، با رشد حدود ۲.۵درصدی در مردان و ۱۱درصدی در زنان بالای ۱۸ سال روبه‌رو بوده است.
اکرم سهرابی روانشناس: باور اشتباهی نزد افراد سیگاری شکل می‌گیرد مبنی بر اینکه به واسطه استعمال سیگار ارتباطات بیشتری پیدا می‌کنند یا به این شکل جذابیت بیشتری در مقایسه با دیگران می‌یابند و این سبب می‌شود افراد غیرسیگاری هم وسوسه شوند و بعد از مصرف نمایشی و تفننی، استعمال سیگار به یک عادت روزمره تبدیل می‌شود
چند ماه بعد و در میانه آبان‌ماه امسال رئیس دبیرخانه ستاد کشوری کنترل دخانیات وزارت بهداشت با ابراز نگرانی از آنچه که «افزایش مصرف دخانیات به‌ویژه در گروه‌های سنی حساس و همچنین از بین رفتن قبح مصرف دخانیات» خواند، آماری عجیب را اعلام کرد و گفت: مقایسه مصرف دخانیات در گروه سنی ۱۸ تا ۲۴ سال در سال ۱۴۰۰ نسبت به مطالعه قبلی در سال ۱۳۹۵، حاکی از آن است که مصرف روزانه سیگار در زنان این گروه سنی ۱۹۰ درصد افزایش یافته است.
از دید بسیاری از ناظران، تشدید مصرف انواع دخانیات به خصوص در میان دختران جوان را باید در زمینه‌های اجتماعی و روانشناختی ریشه‌یابی کرد. در این ارتباط، «محسن مسعودیان» پژوهشگر اجتماعی و «اکرم سهرابی» روانشناس پاسخ‌گوی پرسش‌های پژوهشگر ایرنا شده‌اند. در ادامه شرح این پرسش و پاسخ‌ها آمده است؛
** در حالی که تا سال‌ها پیش مصرف انواع دخانیات از سیگار گرفته تا قلیان در میان خانواده‌ها تابو محسوب می‌شد اما امروز شاهدیم که مصرف دخانیات تبدیل به پای ثابت شمار قابل‌توجهی از جمع‌های خانوادگی شده است. دلیل اصلی این تغییر چیست؟
مسعودیان در پاسخ به این پرسش می‌گوید دلیل اصلی این تغییر، دگرگونی فرهنگی است. در جامعه ما استعمال دخانیات تقبیح شده بود، این قباحت ریشه‌های متعدد داشت و به خصوص این قباحت و زشتی در سیگار کشیدن خود را نمایان می‌ساخت. از جمله آموزه‌های مذهبی دود سیگار را برای بدن مضر دانسته و می‌داند و همین باعث می‌شد که کشیدن سیگار امری مذموم به نظر برسد.
به گفته وی، به جز مسائل مذهبی و فرهنگی، بوی بد سیگار خود بزرگترین بازدارنده طی سال‌های اخیر بوده است. این در حالی است که اکنون نشان دادن استقلال از والدین، طغیان علیه خانواده و القای تسکین روحی و روانی در گرایش افراد به کشیدن سیگار نقش بسیار مهمی دارد.
سهرابی در مقدمه پاسخ به این پرسش بیان می‌دارد: مصرف دخانیات به عنوان یکی از عوامل افزایش‌دهنده بیماری‌ها در دنیا به‌ویژه بیماری‌های مزمن و غیرواگیر مانند بیماری‌های تنفسی و سرطان، سکته مغزی و بیماری‌های قلبی و عروقی به شمار می‌آید. مصرف سیگار یکی از زیرمجموعه‌های اعتیاد به مواد مخدر و یکی از مشکلات عمده اجتماعی است که سلامت جسمی، روانی و سلامت جامعه را مورد تهدید قرار می‌دهد.
براساس پژوهش‌های انجام شده در جامعه می‌توان گفت سیگار دروازه سوءمصرف مواد مخدر محسوب می‌شود. استعمال سیگار در بین جوانان و نوجوانان شایع‌تر شده و سن شروع در جوامع مختلف در حال کاهش است. مصرف سیگار در دختران و زنان جوانان دلایل متعددی اعم از عوامل محیطی، فرهنگی و روانشناختی دارد که تحت تاثیر خانواده، دوست و محیط است زیرا فرد به تنهایی نمی‌تواند گرایش را بالا ببرد.
مسعودیان پژوهشگر اجتماعی: سیگار کشیدن گویا امری مردانه تلقی می‌شد و کسانی که سیگار می‌کشیدند گویی بر قدرت‌های مسلط خط بطلان می‌کشیدند. زنان هم همین را دارند تجربه می‌کنند. آنها می‌خواهند نبود تفاوت بین زن و مرد را با روی آوردن به دخانیات نشان دهند
باور اشتباهی نزد افراد سیگاری شکل می‌گیرد مبنی بر اینکه به واسطه استعمال سیگار ارتباطات بیشتری پیدا می‌کنند یا به این شکل جذابیت بیشتری در مقایسه با دیگران می‌یابند و این سبب می‌شود افراد غیرسیگاری هم وسوسه شوند و بعد از مصرف نمایشی و تفننی، استعمال سیگار به یک عادت روزمره تبدیل می‌شود. همچنین عوامل روانشناختی هم وجود دارد اعم از اعتیاد پدر یا سرپرست خانوار یا الگوی مصرف سیگار در هر دو والد که به صورت آشکار و یا پنهان بر رفتار مصرف سیگار افراد تاثیر می‌گذارد.
** رسانه‌های جدید و شبکه‌های اجتماعی تا چه حد بر این روند تاثیرگذار بوده‌اند؟ برخی مقصر اصلی در تصویرسازی مثبت از مصرف دخانیات را پلتفرم‌هایی مانند اینستاگرام یا شبکه نمایش خانگی می‌دانند. برخی آموزش و پرورش را مسئول اصلی این وضعیت قلمداد می‌کنند و گروهی می‌گویند نهادهایی با مسئولیت فرهنگ‌سازی مانند صداوسیما در این زمینه و بسیاری دیگر از زمینه‌ها از کارکرد خود بازمانده‌اند. نظر شما در این باره چیست؟
به گفته مسعودیان، در این زمینه باید به نقش سلبریتی‌ها در جامعه اشاره کرد. وقتی یک سلبریتی محبوب مدام در سریالی سیگار می‌کشد، برخی از طرفداران او تمایل به کشیدن سیگار پیدا می‌کنند. تبلیغ جایگزین‌های سیگار هم این گونه است. مثلا وسیله‌ای به اسم پاد، که جایگزین سیگار شده است یا الکترو اسموک. همه این موارد فرهنگ سیگار کشیدن را ترویج می‌کنند. این در حالی است که عکس ریه و شش فاسد شده هم روی پاکت سیگار و تنباکو تکراری شده و استعمال کنندگان به آن توجهی نمی‌کنند.
شورای سیاستگذاری سلامت در صدا و سیما، ناظران بر وی او دی ها و سایر نهادهای مسئول نسبت به مصرف و استعمال دخانیات کم کم منفعل شده‌اند. دسترسی راحت، قیمت ارزان، نبود تفریحات مناسب و ارزان قیمت، وجود سختی‌ها و اضطراب‌ها، پرخاشگری زیاد و … همگی از جمله عوامل استعمال دخانیات است. در این میان، برخی به طنز می‌گویند دود دخانیات کم ضررتر از هوای آلوده کلانشهرها است.
** وضعیت گرایش به سمت مصرف دخانیات در بین زنان نمود بیشتری نسبت به گذشته دارد. بنابر آمار رسمی، مصرف روزانه سیگار دختران و زنان جوان رشد نزدیک به دویست درصدی داشته است. چرا زنان بیش از پیش به سمت مصرف دخانیات حرکت می‌کنند؟
سهرابی: ازدواج ناموفق یا زودهنگام، تنهایی، نداشتن مهارت‌های زندگی، ناآگاهی و عزت نفس پایین در روی آوری افراد به مصرف سیگار نقش دارد
به گفته مسعودیان، سیگار کشیدن گویا امری مردانه تلقی می‌شد و کسانی که سیگار می‌کشیدند گویی بر قدرت‌های مسلط خط بطلان می‌کشیدند. زنان هم همین را دارند تجربه می‌کنند. آنها می‌خواهند نبود تفاوت بین زن و مرد را با روی آوردن به دخانیات نشان دهند. می‌خواهند بر قدرت مسلط مردسالاری چیره شوند. در واقع، دختران جوان با سیگارکشیدن گویا خود را در گروه‌های جدیدی عضو می‌کنند که به آنها احساس استقلال بیشتری دست می‌دهد. بیکاری، عدم سواد کافی، گروه‌های همسالان ناباب، تجربه ناکافی و … همگی از دلایل بالا رفتن نرخ استعمال در زنان است. یکی دیگر از دلایل تمایل به استعمال دخانیات عدم نظارت و کنترل محاسبه شده از سوی والدین است. حتی والدین خود مشوق فرزندان برای استعمال می‌شوند و آن را نشانه روشنفکری می‌دانند.
پاسخ سهرابی به این پرسش اما خلاصه‌تر است: رها شدن دختران و نابرابری جنسیتی در جامعه و خانواده و همچنین شیوه جامعه‌پذیری جنسیتی و خشونت‌های خانوادگی زمینه‌ساز تنش‌ها و درگیری‌های روحی و روانی می‌شوند که فرد برای تسکین آنها به سمت مصرف سیگار و حتی مواد مخدر روی می‌آورد.
** برای مقابله با این روند که سلامت عمومی جامعه و به ویژه سلامت زنان را تهدید می‌کند چه راهکاری پیشنهاد می‌دهید؟
مسعودیان در این زمینه اظهار می‌دارد: آموزش صحیح و کاربردی برای کودکان از سنین پایه و در مدارس، تبلیغات موثر از طریق رسانه‌های تصویری-دیداری، تبلیغات بیشتر از سوی ورزشکاران، هنرمندان و سلبریتی‌های جوان، ساخت مستندهای قوی و حرفه‌ای با سفارش نهادهای مسئول، آگاهی‌بخشی در اقشار فرودست جامعه، نوشتن کتاب‌های داستان با موضوع پیامدهای بهداشتی و اجتماعی دخانیات، مالیات سنگین بستن به دخانیات و دسترسی سخت به آن می‌تواند از جمله راهکارهای موثر در این زمینه باشد.
مسعودیان: یکی از دلایل تمایل به استعمال دخانیات عدم نظارت و کنترل محاسبه‌شده از سوی والدین است. حتی برخی والدین خود مشوق فرزندان برای استعمال می‌شوند و آن را نشانه روشنفکری می‌دانند
سهرابی اما می‌گوید: برای پیشگیری از این روند، آموزش، مشاوره و تشکیل جلساتی برای جوانان از طریق کلاس‌ها و رسانه‌ها و به تصویرکشیدن آسیب‌های اجتماعی و جسمی در بانوان می‌تواند تاثیرگذار باشد. مهم‌ترین جایگاه در این زمینه را می‌توان خانواده دانست از این جهت که می‌تواند نقش به سزایی در تعیین الگو داشته باشند. بنابراین حمایت اجتماعی و صمیمیت در خانواده و آگاه‌سازی والدین و فرزندان می‌تواند از شیوع سیگار در بین دختران و جوانان بکاهد.
گفت‌وگوی مستمر میان اعضای خانواده و توجه خاص به ریشه‌ها و دلایل سرپیچی نوجوان و جوان از هنجارهای فردی و اجتماعی، هویت‌یابی و حتی جلوگیری از تعارض‌های خانوادگی می‌تواند در این زمینه اثربخش باشد و از ایجاد انگیزه‌های منفی در آنها و سوق به سمت مصرف سیگار خودداری کند.
علاوه بر این باید گفت، ازدواج ناموفق، ازدواج زودهنگام، تنهایی، نداشتن مهارت‌های زندگی، ناآگاهی و عزت نفس پایین نیز در روی آوری افراد به مصرف سیگار نقش دارد. زنان و دختران باید از این موضوع آگاه باشند که استعمال سیگار و دخانیات اگرچه به شکل موقت چنین توهمی را القا می‌کند که می‌تواند زمینه آرامش را فراهم کند اما در طولانی‌مدت آسیب‌های جبران‌ناپذیری را برای آنها به همراه خواهد داشت.
نظر شما