جمهوری اسلامی ایران و ترکمنستان نه تنها همسایه، بلکه دو کشور خویشاوند هستند (و حقوق خویشاوندی در روابط دو همسایه حاکم است) است بطوریکه همیشه مقامات عالی جمهوری اسلامی ایران در ملاقات های خود با دولتمردان ترکمنستان و در تائید و تکمیل موضوع حقوق همسایگی میان دوکشور، از آن استفاده می کنند و متقابلا" بر آن تاکید می ورزند.
شاید در برداشت اولیه، این دو عبارت، نوعی از الفاظ و تعارفات معمول و جاری تلقی گردد، اما با نگاهی عمیق و واقع بینانه و به دور از هرگونه شائبه ای، این دو جمله کاربردی را می توان بعنوان اساس استراتژی ایجاد و توسعه روابط دو جانبه جمهوری اسلامی ایران و ترکمنستان دانست که عزم و اراده سیاسی رهبران عالی دوکشور را بر این مبنا قرار داده است تا ترسیم جایگاه و اهمیت دو کشور را در چارچوب مبانی سیاست خارجی هریک از طرفین به تصویرکشانده و بر اساس آن، پیوندهای بنیادین و دیرینه همسایگی و خویشاوندی اعلامی را توام با رفتارعملی دیپلماسی حرفه ای و عمومی، در تمامی ابعاد همکاری های موجود و نیز مسیرهای همکاری های آتی، با توجه به ظرفیت های بالایی که می تواند در مناسبات دو کشور نقش آفرینی نموده و پایه ریزی شود، گره زده و حقوق مترتبه بر این روابط را از منظر حقوق همسایگی و حقوق خویشاوندی، در حق یکدیگر ادا نمایند.
قطعا وجه اشتراک دو کشور در موضوع گفتمان و نگاه اعتقادی موجود که مبتنی بر ارزش های فرهنگی، تاریخی، سنتی و باورهای دینی است، لایه زیرین و بنیادین اصل حقوق همسایگی و خویشاوندی طرفین بوده و بعنوان اساس و زیر بنای ایجاد روابط دو جانیه، در لابه لا و جای جای مناسبات فی مابین، حاکم گردیده و بستر سازی گسترده و عمیقی را که در تمامی ابعاد مختلف همکاری میان دو همسایه ریشه دوانده است، بنیاد نهاده است، بنحویکه شرایط مختلف زمانی و دیگر متغیرهای مخرب و منفی داخلی و خارجی قادر بر تاثیرگذاری بر آن، نیستتد و حلقه های زنجیره روابط، دائما"به یکدیگر متصل میباشند. این زیرساخت۰ مطمئن، ضمن اینکه زمینه های تفاهم و نزدیک سازی میان طرفین را بر سر موضوعات ناشی از اختلاف سلایق موجود در هر طرف، بخوبی فراهم می آورد، سبب ایجاد درک متقابل و رافع نقاط ضعف احتمالی روابط و محو کننده تضاد ها و سوء تفاهمات احتمالی است، بعبارتی دیگر، این نوع اعتقاد و باور به حقوق همسایگی و خویشاوندی میان دو کشور، نه تنها مانع از ایجاد سردی روابط می شود و فضای گرم و صمیمانه ای را فراهم می آورد، طرفین را مجاب می کند تا در این فضای گرم تفاهم و ادراک متقابل، مشترکا و متفقا"، راهکارهای حل، و پیشرفت موضوعات را از دریچه های مختلف و ممکنه، مورد بررسی و تحلیل قرار دهند و با معیار رعایت حق همسایه و خویشاوند، منافع یکدیگر را همواره محترم شمرده و بر حفظ آن جهت تقویت و توسعه مناسبات موجود و آتی، اهتمام به خرج دهند.
هر چند این اصل و معیار ارزشی حاکم بر روابط همسایگی، در برهه های زمانی مختلف و طی ۳۴ سال پس از استقلال و ایجاد ترکمنستان بعنوان همسایه جدید و جوان جمهوری اسلامی ایران، همیشه درگفتار و در رفتار، مورد توجه و عنایت طرفین قرار گرفته است، اما برخی از متغیرهای موجود در سر راه همکاری ها و روابط گسترده دو کشور، بویژه در حوزه های اقتصادی و کنسولی، بی تاثیر در ایجاد نوسان های محسوس و نامحسوس روابط نبوده است و علیرغم وجود ابزارها و مکانیسم های تعریف شده جهت بسط همکاری ها و رفع مشکلات در قالب کمیسیون های دوگانه مشترک اقتصادی – فرهنگی و علمی، و کمیسیون مشترک کنسولی – مرزی و گمرکی، اما به لحاظ کارکردی، این ابزارها ، در پاره ای از موضوعات خاص موفق به حل و فصل و نتیجه مثبت و موثر نشده و عزم و اراده بالاتر میان مقامات عالی دو کشور را طلب می نموده است تا با توجه به تمامی جنبه های همکاری و نظرداشت مصالح و منافع ملی کلان، و با محوریت قرار دادن اصل اعتقادی حقوق همسایگی و خویشاوندی، مساعی ممکنه و مصلحت اندیشانه خود را جهت اتخاذ تصمیمات لازم به کار گرفته و گام های عملی را بمنظور رفع موانع و مشکلات موجود بردارند و نهایتا" آثار و نتایج مثبت حقوقی ، سیاسی و اقتصادی همسایگی و خویشاوندی، در مسیر و شکوفایی وگرمی روابط، پدیدار و پایدار گردد.
در همین راستا و با روی کار آمدن دولت محترم سیزدهم و راهبرد اعلامی این دولت در حوزه دیپلماسی و سیاست خارجی مبنی بر اولویت بخشیدن به تقویت توسعه روابط با همسایگان، شاهد تحولات ملموس و مهم، و عملی شدن سیاست اعلامی مذکور به رفتار خارجی عملگرایانه در روابط جمهوری اسلامی ایران با ترکمنستان بعنوان همسایه شمال و شمال شرق، بوده ایم. این تحول و رویکرد عملی، با محوریت قرار دادن فرآیند " اعتماد سازی" در حوزه اقتصادی و به دنبال آن، تقویت مناسبات سیاسی و منطقه ای و بین المللی از طریق رفع برخی موانع موجود که در مسیر همکاری های دو کشور، بویژه در بخش انرژی و ترانزیت که به اشکال ظریفی، بر دیگر ابعاد همکاریها سایه انداخته بود، صورت گرفت.
برای رفع موانع و زدودن عوامل سردی روابط و ایجاد گرمی مناسبات و به بار نشستن فرآیند اعتمادسازی، ضروری بود ابتدا مهمترین عوامل محدود کننده مناسبات موجود که در مسیر گسترش روابط قرار گرفته بودند، شناسایی شوند و در دستور کار دستگاه دیپلماسی کشور و دولت محترم جهت حل قرار گیرد تا پس از آن، و حصول به این فرآیند در قالب " اعتماد سازی متقابل "، با بررسی ظرفیت های موجود و ممکنه و اتخاذ راهکارهای جدید، مسیر آتی توسعه همکاریها مشخص و با انجام و تداوم رایزنی های دیپلماتیک ادامه یابد.
عمده ترین مولفه های شناسایی شده تاثیر گذار در موضوع سردی روابط دو کشور، در بخش اقتصادی و در حوزه همکاری های مربوط به انرژی شامل گاز و برق، و علاوه بر آن، حوزه ترانزیت و حمل و نقل ریلی را شامل میشد که بدلیل لاینحل ماندن برخی از مسائل مالی و طولانی شدن روند مذاکرات متعدد، مشمول مرور زمان و کهنگی گشته بودند، از جمله تسویه حساب گازی - تسویه حساب برقی و همچنین تسویه حساب همکاری های ریلی دو کشور، که این مهم با انجام چندین دور ملاقات روسای جمهور محترم دو کشور طی سال ۱۳۹۹ در دوشنبه پایتخت تاجیکستان و به فاصله کمی بعد از آن در عشق آباد پایتخت ترکمنستان که همزمان با برگزاری اجلاس سران اکو انجام گرفت و همچنین چندین دور سفر وزیر نفت جمهوری اسلامی ایران به ترکمنستان و متعاقب آن، سفرهای متقابل هیات های کارشناسی گازی به پایتخت های دو کشور و در ادامه این روند، تبادل هیاتهای وزارت خانه های راه، نیرو و انرژی دو کشور به ترکمنستان و ایران، مورد مذاکره و حل و فصل قرار گرفت که کمتر از ۲ سال، امور مربوط به تسویه حساب های مربوط به موضوعات مذکور، انجام، و مسیر همکاری های دو کشور در بخش های یاد شده، با امضای قراردادهای جدید گازی در بخش سوآپ، و خرید برق و همچنین تفاهم بر سر چگونگی برداشت آب از سد دوستی و نیز توسعه همکاری های ریلی، وارد دور جدیدی از همکاریها شد.
به موازات شروع تحولات مثبت جدید، و انجام اقدامات عملی مربوط به فرآیند اعتماد سازی که بخش عمده آن، از طریق مذاکرات و تبادل هیاتهای عالیرتبه و کارشناسی در اوج بحران کرونا و محدودیت های سختگیرانه سفرها از سوی طرف ترکمنی، و با سختی ها و مشکلات بسیار انجام پذیرفت و بخشی دیگر از این اقدامات، از طریق برگزاری ویدئو کنفرانس های متعدد دنبال شد، شناسایی دیگر موانع موجود از جمله مشکلات ترانزیتی، نظیر ضرورت کاهش تعرفه های حمل و نقل جاده ای پس از ۱۵ سال و به میزان حدود ۴/۳ (سه چهارم)، بازگشایی بازارچه مرزی پس از ۵/۴ سال، افزایش سطح تبادلات بازرگانی و تجارت مرزی به میزان حدود ۵۰۰ درصد، فعالیتهای جدید گمرکات دو کشور از طریق ابزار و روش های لازمه همچون تبادل مکاتبات دیپلماتیک، ملاقاتهای نوبه ای و منظم مشترک میان مقامات و مسئولین ذیربط دو کشور ترکمنستان و ایران در محل گمرکات مرزی مشترک، برگزاری شانزدهمین و هفدهمین کمیسیون مشترک اقتصادی، و نیز چهاردهمین نشست کمیسیون مشترک کنسولی گمرکی و مرزی در تهران و عشق آباد، در سالهای ۱۳۹۹ و ۱۴۰۱ و ۱۴۰۲ در دستور کار قرار گرفت که در نهایت منجر به نتیجه مطلوب و مورد نظر گردید و این بخش از مشکلات قدیمی و کهنه نیز با همراهی و همدلی دوکشور و بخصوص عزم راسخ روسای دو دولت، در مسیر تفاهم قرار گرفت و حل گردید.
در ادامه فعال شدن دیپلماسی همسایگی با ترکمنستان و طی سالهای ۱۴۰۰ تا ۱۴۰۲، شاهد چندین دور ملاقات توام با سفرهای متقابل روسای جمهوری کشورمان و ترکمنستان و نیز رهبر جدید این کشور به تهران بودیم (مجموعا" ۱۰ ملاقات و ۴ سفر). در خلال این سفرها و در سفر سردار بردی ممدوف رئیس جمهور ترکمنستان به تهران در اردیبهشت سال ۱۴۰۱، شاهد امضای ۱۷ سند همکاری میان دو کشور بودیم، همچنین در خرداد ماه سالجاری نیز در ادامه سفرهای متقابل دولتمردان دو کشور، شاهد سفر آقای قربان قلی بردی محمد وف رهبر جدید ترکمنستان و رئیس مصلحت خلق این کشور به کشورمان و ملاقات ایشان با مقامات ارشد و عالی جمهوری اسلامی ایران از جمله مقام معظم رهبری، رئیس جمهور محترم، رئیس محترم مجمع تشخیص مصلحت نظام و رئیس محترم مجلس شورای اسلامی توام با امضای ۵ سند همکاری میان دو کشور بودیم که طی این سفر، گام های بلند همکاری میان طرفین و تبادل تجارب در حوزه های مختلف استراتژیک و مد نظر مشترک، از جمله حوزه سیاسی و ساختار حکومتی - همکاری های فرهنگی - موضوعات بین المللی و بخصوص حوزه اقتصادی با محوریت انرژی، ترانزیت و تجارت برداشته شد.
حد فاصل شهریور ماه سال ۱۳۹۹ تا تیر ماه سالجاری که کمتر از ۳ سال می باشد و دوران رکورد دیدارهای چندین باره رهبران و روسای جمهور دو همسایه که بالغ بر ۸ دیدار و ملاقات، در تاریخ روابط فی مابین محسوب می‌گردد ، قالب بندی گرم شدن مناسبات دو کشور، و در قاموس " مهندسی دیپلماسی " ، پی ریزی شد. این معماری جدید روابط باعث شد شاهد تحولات بسیار مثبت و چشمگیری که برخی از این تحولات در تاریخ مناسبات دو کشور بی نظیر است، باشیم، از جمله همسویی بیش از پیش طرفین در حوزه همکاری های سیاسی - حقوقی بین المللی و ایجاد همگرایی و حمایت های لازم در مجامع جهانی، هم افزایی و همکاری بسیار خوب و تاثیر گذار در حوزه همکاریهای اقتصادی با تمرکز بر موضوع انرژی (خرید و سوآپ گاز – خرید و سوآپ برق - تفاهم کامل در خصوص آب و بهره مندی طرفین از آن)، انجام توافقات مهم درحوزه ترانزیت دو و چند جانبه و فعال شدن طرفین در موضوع راه اندازی و تقویت کریدور شمال - جنوب (از روسیه تا هند از طریق کشورمان)، کریدور شرق به غرب (از چین تا اروپا از طریق کشورمان) و افزایش حجم همکاری های ترانزیتی ریلی - جاده ای میان دو کشور، همچنین در حوزه بازرگانی، روند افزایش بی سابقه سطح همکاریهای تجاری میان دو کشور، بخصوص افزایش صادرات محصولات غیر نفتی کشورمان به ترکمنستان از ۱۳۶ میلیون دلار در سال ۱۳۹۹ به مرز حدود ۶۵۰ میلیون دلار در سال ۱۴۰۲ (افزایش حدود ۴۰۰ درصدی)، از دیگر شاخصه های تقویت و توسعه روابط میان دو کشور در این برهه می باشد. طی مدت مذکور، سفرهای متقابل وزرا و معاونین روسای جمهور و دیگر مسئولین عالی دو کشور به پایتخت ها و شهرهای یکدیگر (وزرای امورخارجه - راه و شهرسازی – نفت – نیرو – کار و اموراجتماعی – محیط زیست – فرهنگ و ارشاد اسلامی – انرژی – بهداشت و درمان – تجارت و ...) و برگزاری رویدادهای بزرگ اقتصادی همچون برگزاری ۲ نمایشگاه بزرگ اقتصادی اختصاصی کشورمان در بهمن ماه ۱۴۰۱ و آبان ماه ۱۴۰۲ به فاصله حدود ۹ ماه، پس از یک توقف ۴ سال و نیم ، برگزاری هفته فرهنگی دو کشور در عشق آباد و اصفهان پس از دوره توقف چهار سال و نیم و بسیاری دیگر از مناسبات و برنامه های مشترک در حوزه محیط زیست – درمان و پزشکی – دانشگاهی، صدور خدمات فنی و مهندسی، ورزشی و هنری بوده ایم که در طول برقراری مناسبات دو کشور، کم نظیر، و بعضا" بی نظیر بوده است. به موازات انجام تلاش ها و اقدامات لازم جهت رفع عوامل سردی روابط در بخش اقتصادی، با اقدامات و دیگر گام های برداشته شده موثر در حوزه کنسولی و مسائل مرزی و گمرکی، شاهد به حداقل رسیدن مشکلات در این حوزه که بر بخشی از همکاری های فی مابین، سایه گسترانیده بود، از جمله کاهش عابرین غیر مجاز – کاهش تخلفات مربوط به حمل مواد مخدر، و بالتبع کاهش قابل ملاحظه زندانی های ایران که تقریبا" به صفر رسیده است، می باشیم که این مهم، به روان سازی و تسهیل بخشیدن به موضوع همکاری ها، بخصوص در حوزه فعالیتهای تجاری و حمل و نقلی، کمکهای موثری را نموده و اثرات مثبتی را بهمراه داشته است.
بررسی و برآیند مذکور از روند همکاری های همه جانبه میان کشورمان و ترکمنستان در ۳ سال و نیم اخیر، نشان می دهد رفتار واقعی و عملی دیپلماسی همسایگی در حوزه روابط با ترکمنستان، با انجام تحرکاتی که بطور مجمل و مختصر به آنها اشاره شد، از سوی کشورمان بخوبی طی این مدت رقم خورده است و حاصل آن، دستاوردهای مثبت تاریخی میان دو کشور، بخصوص ترمیم و تثبیت " اصل اعتماد سازی متقابل با تاکید بر روابط همسایگی و خویشاوندی " می باشد که این الگو میتواند بعنوان کنش رفتاری موفق عرصه دیپلماسی ج. ا. ایران، با دیگر همسایگان کشورمان ، مد نظر و عمل قرار گیرد.
به قلم : غلامعباس ارباب خالص (سفیر پیشین ایران در ترکمنستان)