گروه جامعه ایرنا - دوره و زمانه عوض شده و گوشی و لپ تاپ در بسیاری مواقع جای عروسک و ماشین بازی را گرفته است و بازی‌هایی مثل «خاله بازی» یا «هفت سنگ» جزو خاطرات نوستالوژیک شده است. این جایگزینی و تسلط کودکان بر دنیای رسانه باعث شده که آنها در بسیاری از جهات به علت در دسترس بودن اطلاعات از والدین خود جلوتر باشند و اصطلاحا سوادرسانه‌ای بالایی داشته باشند؛ کودکانی که نام نسل زد یا آلفا به آنها داده‌اند.
سواد رسانه‌ای اولین بار از سوی مارشال مک‌لوهان نظریه پرداز مشهور رسانه‌ای درسال ۱۹۶۵ میلادی به کار رفت. او معتقد بود در دوره دهکده جهانی انسان‌ها باید به سواد جدیدی به نام سواد رسانه‌ای دست یابند. سواد رسانه به توانایی و قدرت دسترسی، تحلیل، ارزیابی و انتقال اطلاعات و پیام‌های رسانه‌ای اطلاق می‌شود.
اکنون نیز با توجه به شکل‌گیری نسل آلفا و نسل زد در جامعه، والدین باید تلاش کنند اختیار فرزندان خود را به رسانه‌ها نسپارند و سوادرسانه‌ای خود را ارتقا بخشند. نسل آلفا، کودکانی هستند که در سال‌های ۱۳۸۸ تا ۱۴۰۲ شمسی -به میلادی از سال ۲۰۱۰ تا ۲۰۲۴- متولد شده‌اند یعنی کودکانی که کمتر از ۱۵ سال دارند؛ این امر به آن معنا است که کودکانی که امروز متولد می‌شوند بخشی از نسل آلفا محسوب خواهند شد. این نسل به دلیل بزرگ شدن با فناوری‌های پیشرفته و رسانه‌های اجتماعی شناخته می‌شوند؛ این فناوری بر رفتار و رشد آنها تاثیر زیادی گذاشته است.
نسل آلفا دسترسی زیادی به رسانه‌ها از طریق گوشی و تبلت دارد و والدین از این ابزار برای دادن پاداش یا ساکت ماندن کودکان بهره می‌برند؛ مطالعاتی نیز انجام شده که نشان می‌دهد بیش از ۶۰ درصد کودکان سه تا پنج سال در ایران از موبایل و تبلت استفاده می‌کنند.
آلفایی‌ها متصل‌ترین نسل به فناوری‌های نوین و زیرک‌ترین نسل در کار با این تکنولوژی‌ها از قدیم تاکنون هستند. آنها همچنین نسبت به نسل زد، آگاه‌تر هستند. نسل آلفا، نخستین نسل در قرن بیست و یکم است که برخلاف نسل زد یا میلنیال از همان ابتدا به گوشی‌های هوشمند، گجت‌ها و شبکه‌های اجتماعی مانند اینستاگرام دسترسی دارد. به طورمثال کوروش متولد سال ۱۳۹۰ از هشت سالگی در صفحه اینستاگرام، پیج شخصی دارد، از گیتار زدن خود فیلم می‌گیرد و آن را با جهان به اشتراک می‌گذارد. کوروش یکی از هزاران کودک نسل آلفا در ایران است و لازم است والدین ملاحظات این فرزندان را درنظر بگیرند و از سواد رسانه غفلت نورزند.
آلفایی‌ها متصل‌ترین نسل به فناوری‌های نوین و زیرک‌ترین نسل در کار با این تکنولوژی‌ها از قدیم تاکنون هستند
نسل آلفا تا دهه آینده با استفاده از فناوری، بزرگترین نسل مصرف‌کنندگان بازی، واقعیت مجازی، مراقبت های بهداشتی دیجیتال و واقعیت افزوده ( واقعیت افزوده تا حدودی شبیه به واقعیت مجازی است که توسط یک شبیه‌ساز، دنیای واقعی را کاملا شبیه‌سازی می‌کند) خواهند بود.
حالا هم کوروش انبوهی از بازی‌ها را در تبلت خود دارد از کال اف دیوتی و ماین کرافت و جی تی ای تا بازی خانواده سوری جان و کلاچ؛ درسا خواهر کوروش نیز متولد ۱۳۹۴ است و با بازی‌های دیجیتالی مانند پونی و گربه‌ها سرگرم می‌شود و برای درس‌هایش از برنامه‌های تصویرسازی لپ‌تاپ مادرش بهره می‌برد.
جستجو در گوگل هم برای نسل آلفا به پدیده‌ای پیش پا افتاده تبدیل شده است؛ درسا در گوگل درباره حیوانات تحقیق می‌کند و کوروش درباره موضوعاتی مانند ماشین و فیلم و کارتون‌های تخیلی و اکشن و جنگی جستجو می‌کند و مانند یک کارشناس خبره اطلاعات زیادی در این زمینه دارد و به خاله‌اش که پراید دارد توصیه می‌کند بی ام وی iv سری هفت را خریداری کند!
مطابق پیمایش ملی «اینترنت و کودکان در ایران؛ فرصت‌ها و تهدیدها» که در سال ۱۴۰۰ دردفتر طرح‌های ملی پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات بین کودکان ۹ تا ۱۷ سال انجام شده، ۵۹.۱ درصد پاسخ‌گویان وقتی که برای اولین‌بار از اینترنت استفاده کرده‌اند، ۱۰ سال و کمتر و ۳۱.۴ درصد ۱۱ تا ۱۵ سال سن داشته‌اند. در این بین اگر والدین کودک را به امان خدا بسپارند و نظارتی بر کارکرد اینترنت کودکان نداشته باشند، جهان‌بینی کودکان از دنیای اینترنت و رسانه شکل خواهد گرفت و اعتیاد به گوشی و اینترنت را در پی خواهد داشت که ضررش کمتر از اعتیاد به مواد نیست.
بیشتر بخوانید
ویژگی‌های تجربی زیستی نسل آلفا
از ویژگی‌های تجربی نسل آلفا می‌توان به همه‌گیری کرونا اشاره کرد که فراگیری آموزش مجازی برای این کودکان را در پی داشت و دوران قرنطینه، فرصت‌های تعاملات اجتماعی برای آنها را کاهش داد و صفحات نمایش به عنوان دروازه ای برای آموزش، سرگرمی، دوستی و ارتباط خانوادگی عمل کرد.
تغییرات آب و هوایی را از دیگر ویژگی‌های تجربی این نسل برمی‌شمارند چنانکه سال ۲۰۲۳ گرم‌ترین سال در یکصد هزار سال گذشته بوده است و سازمان جهانی هواشناسی، تغییرات اقلیمی نگران‌کننده‌ای مانند روند افزایشی ال نینو(یکی از چرخه‌های آب و هوایی جهان که هر ۲ تا ۷ سال یک‌بار موجب ایجاد ناهنجاری بزرگی مانند خشکسالی می‌شود) را برای آینده پیش‌بینی کرده است و احتمالا نسل آلفا اولین نسلی است که با فجایع اقلیمی رو به افزایش مقابله می‌کند.
البته سواد رسانه‌ای همه آن چیزی نیست که برای مقابله با فجایع اقلیمی باید داشته باشیم اما به باور کارشناسان یکی از مهمترین و مقدم‌ترین نیازها است. دانش رسانه، نسل آلفا را آماده می‌کند تا نسلی آگاه در مورد اقلیم باشند و والدین نیز باید در این زمینه نقش خود را ایفا کنند.
هوش مصنوعی از دیگر شاخصه‌های تجربی نسل آلفا است؛ بسیاری از کودکان نسل آلفا در دنیایی رشد می‌کنند که در آن درخواست کمک از هوش مصنوعی، امری عادی و حتی پیش پا افتاده خواهد شد. اکنون در ایران نیز کودکان فعلا با چت جی پی تی (نوعی مدل زبانی هوش مصنوعی)، آشنا شده‌اند. با ورود وسایل نقلیه خودران مانند تاکسی‌های پرنده و دستیارهای مجازی، نسل آلفا احتمالا تبدیل به اشباع شده‌ترین نسل از نظر دیجیتالی در تمام دوران خواهند شد.
بیشتر بخوانید
تاثیر رسانه‌های اجتماعی بر یادگیری و اشتراک اطلاعات نسل آلفا روزبروز در حال افزایش است. غفلت از سواد رسانه در والدین موجب خواهد شد تا فرزندان نسل آلفا و نسل زد چنان در دنیای رسانه غرق شوند که حس حضور در جهان واقعی را از دست بدهند و در چنین شرایطی فرزندان فرسنگ‌ها از دنیای والدین خود دور خواهند شد.
تفاوت نسل زد با نسل آلفا چیست؟
پیشی گرفتن از والدین در زمینه دنیای رسانه البته فقط مخصوص نسل آلفا نیست و لازم است والدین بدانند کودکان آنها متعلق به نسل زد یا نسل آلفا هستند تا با شناخت آنها خود را مجهز به ابزارهای ملاحظات رسانه‌ای کنند؛ مهرداد ۱۷ ساله یکی از کودکان نسل زد از دنیای رسانه برای ارتقای مهارت خوانندگی و ساخت آهنگ استفاده می‌کند. او صدایش را ضبط می‌کند بعد با برنامه Adobe audition، افکت هایی مانند دی نویز روی آن می‌گذارد و اکنون نیز تلاش دارد برنامه fl studio را فرا بگیرد. او در یوتیوب هم تدریس زبان انگلیسی را انجام می‌دهد و فیلم‌های آموزشی خود را با فارسی زبانان جهان به اشتراک می‌گذارد. علاوه‌براین مهرداد از رسانه، درآمد هم کسب می‌کند؛ او با ساخت اکانت بازی مانند اکانت بازی‌های Clash Royal و Call of duti mobile از ۲۰ هزار تا ۵۰۰ هزار تومان برای ساخت هر اکانت، درآمد دارد. با وجود این همه دانش رسانه‌ای، چه چیزی او را از نسل آلفا متمایز می‌سازد.
کودک نسل آلفا نسبت به کودکی که متعلق به نسل زد است، از لحاظ دسترسی به امکانات رسانه‌ای تکنولوژیکی و مجازی پیشرفته‌تر است
رئیس گروه سلامت روان دانشگاه علوم پزشکی تهران و کارشناس ارشد مدیریت رسانه می‌گوید: نسل زد به نسلی می‌گوییم که با فضای مجازی از بدو تولد یا در سال های اولیه زندگی خود آشنا است اما نسل آلفا نسلی است که اصلا در فضای مجازی غوطه ور است و با امکانات تکنولوژیکی و پیشرفته رسانه‌ای و فضای مجازی مواجه است و خیلی بیشتر از نسل زد به امکانات تکنولوژی رسانه‌ای و فضای مجازی دسترسی دارد و در واقع می‌توان گفت نسل آلفا مغروق فضای مجازی است.
دکتر شهرام خرازی ها در گفت و گو با خبرنگار ایرنا افزود: نسل زد در واقع گویی نسلی است که با فضای مجازی عجین شده و به گونه‌ای زندگی‌اش را با فضای مجازی درگیر در یک آمیختگی کامل می‌بیند. اما نسل آلفا، نسلی است که در بدو زندگی یا در آینده هنگامی که می‌خواهد به دنیا بیاید از همان ابتدا فضای مجازی در واقع در زندگی او نفوذ می‌کند.
کودک نسل زد با فضای مجازی آشنا می‌شود و با آن رشد می‌کند اما کودک نسل آلفا قبل از تولد، گویی که یک کودک الکترونیکی و دیجیتالی و سایبری است. گویی که فضای مجازی او را به دنیا آورده است و نه مادرش. کودک نسل آلفا نسبت به کودکی که متعلق به نسل زد است، از لحاظ دسترسی به امکانات رسانه‌ای تکنولوژیکی و مجازی پیشرفته‌تر است.
کارشناس ارشد مدیریت رسانه اضافه کرد: نسل آلفا یا در شرایط پیشرفت تکنولوژی به دنیا آمده یا در این شرایط به دنیا خواهد آمد. بسیاری از کودکان نسل آلفا هنوز به دنیا نیامده، والدین آنها برای آنها در اینستاگرام پیج درست کرده‌اند.
نسل آلفا یا زد از طریق فضای مجازی تعامل کردن با دیگران را می‌آموزد و به جز فضای مجازی هم تعامل با دیگران را فرا می‌گیرد. اما کودکان نسل‌های گذشته -کودکانی که نسل زد یا آلفا نیستند- تعامل با دیگران را از طریق فضای مجازی نیاموختند بلکه از طریق ارتباط صوتی و بصری و چهره به چهره آموختند.
خرازی‌ها افزود: ما با نسل‌های متفاوتی سر و کار داریم که تعامل با همنوعان خود را از روش‌های مختلفی یاد می‌گیرند. البته نسل زد، حالت بینابین دارد یعنی هم از طریق چهره به چهره و هم از طریق فضای مجازی ارتباط برقرار می‌کند. اما فضای مجازی در تعاملات نسل آلفا خیلی پررنگ است چون فضای مجازی جزئی از زندگی‌اش می‌شود و ممکن است نسل آلفا ارتباط چهره به چهره را به اندازه کافی کسب نکند.
حواس پرتی از بومیان دیجیتال مساوی است با فرسنگ‌ها فاصله
رئیس گروه سلامت روان دانشگاه علوم پزشکی تهران می‌گوید: والدین نسل زد ممکن است آشنایی نسبی با فضای مجازی داشته باشند یا اصلا آشنا نباشند بنابراین از کودکان خود عقب هستند. والدین نسل آلفا کمی مدرن‌تر هستند و با فضای مجازی آشنایی بیشتری دارند بنابراین در مقایسه با والدین نسل زد با کودکان خود ممکن است کمتر عقب بمانند.
سرعت پیشی گرفتن نسل آلفا از والدین خود از نسل زد هم بیشتر می‌شود
خرازی‌ها خاطرنشان کرد: در نسل گذشته هنگامیکه هنوز فضای مجازی نبوده، والدین و فرزندان تقریبا با سرعت همگام با هم تعامل برقرار می‌کردند و با ورود فضای مجازی، والدین از فرزندان خود عقب می‌مانند چون فرزندان به فضای مجازی رو می‌آورند اما والدین به علل مختلفی از فضای مجازی جا می‌مانند یا با سرعت کندی آشنا می‌شوند و با کندی سواد لازم سایبری را پیدا می‌کنند، در نتیجه کودکان آنها چندگام جلوتر از والدین خود خواهند بود.
وی افزود: در نسل زد با والدینی مواجه هستیم که فضای مجازی را می‌شناسد اما نه خیلی زیاد، در نتیجه کودک نسل زد با سرعت بیشتری نسبت به کودک نسل گذشته از والدین خود پیشی می‌گیرد. سرعت پیشی گرفتن نسل آلفا از والدین خود از نسل زد هم بیشتر می‌شود.
وی ادامه داد: در نسل آلفا، والدین مانند کودک مدرن هستند، اینجا والدین با فضای مجازی آشنا هستند بنابراین ممکن است از کودک خیلی عقب نمانند اما کودک چون فضای مجازی گویی در خونش تزریق شده و تولد و زندگی‌اش با آن فضا عجین است بنابراین با سرعت خیلی سریعی شروع به پیشرفت می‌کند و ممکن است والدین خود را جا بگذارد اما والدین نیز متعلق به نسل نو هستند و با فضای مجازی آشنا هستند بنابراین این ممکن است که والدین خود را به کودک برسانند و نگذارند کودک خیلی از آنها پیشی بگیرد.
خرازی‌ها تاکید کرد: الزامی ندارد والدین همه آنچه که کودکانش آن را آموخته‌اند، یاد بگیرند اما باید به سطحی از سواد رسانه‌ای برسند که فاصله آنها با فرزندانشان آنقدر زیاد نشود که از آنها جا بمانند و نتوانند که او را کنترل کنند. کنترل فرزند توسط والدین تا حدی لازم است. اگر سواد دیجیتال و سایبری کودک بخواهد خیلی بالا برود، آنگاه والدین را پشت سر می‌گذارند. والدین باید حواسشان به این قضیه باشد.
بیشتر بخوانید
سوادرسانه‌ای در مرحله جنینی است
سواد رسانه یکی از سوادهای دوازده گانه است که لزوم یادگیری آن توسط یونسکو و سایر نهادهای بین المللی و ملی توصیه شده است با این وجود به نظر می‌رسد از آموزش سواد رسانه در کشور تا حد زیادی غفلت شده است. با افزایش دسترسی به رسانه‌های تعاملی، مسائل اجتماعی جدیدی در جامعه و در پی آن تغییرات نوینی در کودکان بروز پیدا می‌کند که میزان سواد رسانه‌ای والدین و کودکان در حل این مسائل نقش بسزایی دارد. از آنجا که امروز به جز فضای مجازی، بیشترین میزان انتقال اطلاعات از طریق صدا و سیما انجام می‌شود، می‌تواند از طریق برنامه‌های آموزشی، سواد رسانه‌ای افراد را ارتقا دهد و فاصله سواد دیجیتالی والدین با نسل آلفا و زد را کاهش دهد.
کارشناس ارشد مدیریت رسانه در این رابطه می‌گوید: نقش ارگان‌هایی مانند صدا و سیما به ویژه سیما در ارتقای سواد رسانه‌ای خیلی مهم است. تلویزیون به رغم پیشرفت فضای مجازی، همچنان رسانه‌ای جذاب و فراگیر است و هنوز قدرت خود را تا حد زیادی حفظ کرده است اما سیمای جمهوری اسلامی ایران باید بتواند که با تدارک برنامه‌های شبانه‌روزی با موضوع سواد رسانه‌ای، خلاء و شکاف و فاصله بین والدین و فرزندان نسل زد و آلفا را پر کند.
خرازی‌ها افزود: به طورمثال این وظیفه تلویزیون است که به یک خانم خانه‌دار تا حد زیادی اطلاعات سواد رسانه‌ای را در اختیار او قرار دهد و او را مطلع سازد که فضای مجازی چه ویژگی‌ها و تعاملات خاصی دارد و چطور می‌توان با آن کار کرد اما متاسفانه به این قضیه کم پرداخته شده است و به نظر می‌آید در این زمینه از لحاظ فرهنگی در مرحله جنینی هستیم یعنی ما از لحاظ سواد رسانه‌ای در مرحله جنینی هستیم و خیلی در کشور ما به این قضیه توجه شده است.
آلفا، زد و فیلترینگ؛ آیا باید کودکان را از اینترنت محروم کرد؟
فضای مجازی امروز بخش جدایی ناپذیر از زندگی نسل آلفا و زد است؛ دوران کرونا با آموزش مجازی بیش از پیش این کودکان را با شبکه‌های اجتماعی و فضای مجازی آشنا کرد. هرچند برخی والدین با اعمال محدودیت و کنترل‌های شدید می‌خواهند که کودکان به فضای مجازی و دنیای رسانه دسترسی نداشته باشند اما به هرحال لزوم دسترسی به دنیای رسانه یک واقعیت انکارناپذیر است و اعمال محدودیت در دسترسی به رسانه و اینترنت چه از جانب والدین و چه از جانب مسئولان با اعمال فیلترینگ می‌تواند این کودکان را از هم‌نسلان خود در دنیای امروز عقب بیندازد.
از سوی دیگر امروز به واسطه فیلترینگ شاهد هستیم که این کودکان به ویژه کودکان نسل زد هستند که با ساخت یا پیدا کردن فیلترشکن به هر نحو، والدین خود را کنترل می‌کنند و فیلترشکن را برای والدین خود نصب می‌کنند یا اینکه ابتدا با استفاده از فیلترشکن در گوشی‌های خود فیلم و برنامه‌ها را می‌بینند و در صورتیکه صلاح بدانند آن را برای والدین خود هم دانلود می‌کنند تا در تلویزیون تماشا کنند!
بیشتر بخوانید
پرهیز از فیلترینگ غیرضروری برای سامان فضای مجازی
نباید فراموش کرد که دسترسی به اطلاعات و منابع و مواد آموزشی از طریق فضای مجازی به نسل آلفا و زد این امکان را به آنها می‌دهد که موضوعات جدید را با سرعت و سطح خود یاد بگیرند و کشف کنند اما متاسفانه به گفته مروئه وامقی رئیس مرکز تحقیقات مدیریت رفاه اجتماعی دانشگاه علوم توانبخشی و سلامت اجتماعی براساس یک مطالعه دانشگاهی در سال ۱۴۰۱، به طورمثال در دوران کرونا فقط ۲۵ درصد کودکان گفته بودند که برای استفاده از اینترنت آن هم برای آموزش مجازی، مشکل نداشتند. سرعت پایین، قطعی مکرر و هزینه بالای دسترسی به اینترنت از مواردی بود که کودکان به آن اشاره داشتند.
گام‌های آغازین آموزش سواد دیجیتال به والدین
برخی والدین احساس می‌کنند چون در فضای مجازی فعالیت دارند و به طور مثال با بستگان خود چت می‌کنند، تا همین اندازه سواد کافی است اما طبق یک ضرب المثل اینترنتی نوظهور "با اوکی گفتن توی چت، آدم با سواد نمیشه"؛ برخی دیگر از والدین حتی تا همین حد را هم بلد نیستند و درحالیکه برای کودکان خود گوشی‌های هوشمند می‌خرند برای خودشان از گوشی‌های قدیمی و ساده استفاده می‌کنند یا اینکه از قابلیت‌ها و ظرفیت‌های گوشی هوشمند خود بی اطلاع هستند یا سواد کافی برای استفاده از آن را ندارند. از این رو آموزش‌هایی در این زمینه آغاز شده که می‌تواند نور امیدی در تاریکیِ غفلت از سواد رسانه باشد از جمله آنکه رئیس دبیرخانه شورای ملی سالمندان کشور از برنامه ریزی برای آموزش‌های خود مراقبتی به افراد میانسال خبر داد و گفته است که: بخش مهمی از این آموزش‌ها به سواد الکترونیک یا سواد دیجیتال یا به عبارت دیگر به سواد رسانه بازمی‌گردد.
مژگان رضازاده در گفت و گو با خبرنگار ایرنا با تاکید بر ضرورت یادگیری فناوری دیجیتال افزود: در این آموزش ها میانسالان با مباحثی مانند مباحث استفاده از نرم افزارها و سیستم های الکترونیک یا سایر موارد آشنا می‌شوند.
جمع بندی؛ ضرورت راه‌انداختن موج آموزش سواد رسانه‌ای
بین جمعیت جهان، از هر ۳ کودک ۲ کودک به تلفن‌های هوشمند دسترسی دارند و مطالعات در ایران نیز نشان می‌دهد ۹۷ درصد از نوجوانان و ۶۶ درصد از کودکان از موبایل و تبلت استفاده می‌کنند. دسترسی نسل آلفا و زد به دنیای رسانه، می‌تواند مهارت‌های دیجیتتالی آنها مانند تجزیه و تحلیل داده‌ها را توسعه دهد؛ مهارت‌هایی که به طور فزاینده ای در نیروی کار قرن بیست و یکم اهمیت پیدا می‌کنند.
در دنیای امروز که اینترنت در تمام لایه‌های زندگی نفوذ پیدا کرده است، دیگر نمی‌توان با شیوه‌های سنتی و منسوخ به آموزش کودکان پرداخت؛ کودکان به هرحال چه والدین بخواهند و چه نخواهند با دنیای رسانه عجین می‌شوند و در این زمینه والدین خود سبقت می‌گیرند. بنابراین لازم است در این زمینه موج آموزش سواد رسانه‌ای در کشور را راه انداخت.
از سوی دیگر سواد رسانه‌ای می‌تواند به مثابه واکسنی عمل کند که جامعه را در برابر ویروس‌های فضای مجازی محافظت کند اما متاسفانه اکنون هم والدین و هم مسئولان مربوطه از سوادرسانه‌ای غفلت کرده‌اند و والدین و حتی برخی مسئولان وجود نسل زد یا آلفا در ایران را انکار می‌کنند و آن را مختص جامعه غربی می‌دانند. بنابراین حداقل یک بار هم که شده باید ابتدا نسل زد و آلفا را به رسمیت شناخت و تکلیف رسانه، فضای مجازی، اینترنت و فیلترینگ را در کشور معین کرد و سپس از ابزارهای مناسب برای عقب نماندن والدین و حتی مسئولان از نسل آلفا و زد استفاده کرد که مهمترین و کاربردی‌ترین ابزار در این زمینه سواد رسانه‌ای است.درغیراین‌صورت گسست فرهنگی بین نسلی گریبانگیر آنها خواهد شد.