رسول خدا (ص) در پانزدهمین روز از ماه مبارک رمضان اینگونه دعا کردند: اَللّهُمَّ ارْزُقْنِی فِیهِ طَاعَةَ الْخَاشِعِینَ وَ اشْرَحْ فِیهِ صَدْرِی بِإِنَابَةِ الْمُخْبِتِینَ بِأَمَانِک یا أَمَانَ الْخَائِفِینَ؛ خدایا در در این ماه طاعت فروتنان را نصیبم کن و سینه‌ام را برای توبه‌ای همانند توبه خاضعان گشوده گردان، به امان دادنت ای امان بخش هراسندگان.
خشوع در لغت به معنی تضرع و فروتنی است که بیشتر در قلب انسان به وجود می‌آید و در اعضای بدن ظاهر می‌شود. به همین دلیل در روایات آمده است؛ هرگاه دل متأثر شود، اعضای بدن فرمانبردار و خاشع می‌شوند. خشوع هنگامی ایجاد می‌شود که با خوف و خشیت باشد و انعطاف‌پذیری دل را نشان می‌دهد و در برابر قساوت است که حالت سنگدلی و عدم تأثر دل می باشد. خشوع در نماز نیز در واقع حضور قلب همراه با تواضع و ادب و احترام است.
انواع خشوع در قرآن
قرآن کریم، خشوع را جزو صفات برجسته انسان شایسته به شمار می‌آورد که به چند شکل متبلور می شود:
۱- نسبت خشوع به قلب: قرآن در آیه ۱۶ سوره حدید گروهی از مومنان را ملامت می‌کند که چرا همچون بسیاری از امت‌های پیشین گرفتار غفلت و بی‌خبری شده‌اند؛ همان غفلتی که باعث قساوت و فسق و گناه است. اگر یاد خدا در عمق جان آدمی قرار گیرد و اگر در آیات الهی درست تدبیر شود، باید مایه خشوع شود.
۲- نسبت خشوع به مومنان: یکی از صفات برجسته مومنان خشوع در نماز است. آیات ابتدایی سوره مومنون، اقامه نماز را نشانه مومنان نمی‌شمارد بلکه خشوع در نماز را ویژگی آنان می‌داند. خشوع در نماز، هم به قلب است و هم به اعضا. در واقع خشوع به قلب این است که نمازگزار از همه چیز روی برگرداند و فقط متوجه پرستش و نیایش خدا باشد و خشوع اعضا این است که چشم را فرو نهد و توجه به کسی و چیزی نکند و از کارهای بیهوده خودداری کند.
بی‌حرکت شدن اعضا از ترس، مقام طرف را بزرگ داشتن و اهتمام بر بزرگداشت او و خاکساری، از دیگر معانی خشوع اعضای نمازگزار است. خشوع و حضور قلب از شروط باطنی نماز بوده و نشانه خشوعِ دل در نماز آن است که اولاً اندام ها نیز به دنبال دل خاشع شوند و ثانیاً نمازگزار آنقدر در معنای نماز غرق شود که نداند در سمت راست و چپش چه کسانی ایستاده‌اند.
۳- نسبت خشوع به چشم: بر اساس آیه ۷ سوره قمر، خشوع به چشم‌ها به خاطر آن است که صحنه قیامت، آنقدر هولناک است که تاب تماشای آن را ندارند. لذا چشم از آن برمی‌گیرند و به زیر می‌اندازند. در حقیقت خشوع، نوعی ذلت است و حالت ذلت بیش از هر چیز در دیدگان ظهور می‌کند.
۴- نسبت خشوع به صدا: در آیه ۱۰۸ سوره طه یکی از ویژگی های روز قیامت، خاموشی صداها ذکر شده که این خاموشی یا به خاطر سیطره عظمت الهی بر عرصه محشر است که همگان در برابرش خشوع می‌کنند یا در اثر ترس حساب و کتاب و نتیجه اعمال است یا هر دو. در تفسیر مجمع البیان آمده است که مخاطبان این آیه افراد خشنی بوده‌اند که در این دنیا لحن‌های تند و آمرانه داشته‌اند و در آنجا خاموش شده‌اند و فقط صدای پاهای آنها شنیده می‌شود.
خشوع چگونه به دست می آید؟
عشق به خدا، اندیشیدن در حقارت و پستی دنیا، توجه به قدرت خدا در حل مشکلات و ضعف مخلوق و مانند آن باعث حضور قلب در نماز می‌شود. خشوع در واقع چیزی جز حضور قلب توام با تواضع و ادب نیست. آیت الله عبدالله جوادی آملی در تفسیر تسنیم می نویسد: یاد مرگ و قیامت نیز چنان دردناک است که گمانش برای خاکسار شدن انسان کافی است. خاشعان اهل یقین به معاد، امیدی آمیخته با خوف و نگرانی از سوء عاقبت دارند و دل شکسته‌اند و همین انکسار و حزن باعث خشوع می‌شود.
آیت‌الله محمدعلی جاودان استاد اخلاق در این زمینه گفت: شما نماز را که شروع می‌کنید؛ بسم الله الرحمن الرحیم را که می‌گویید مثل اینکه اصلاً نگفتید، این به‌خاطر مشکلات درونی شماست و اگر گناه کنید و به گناه هم عادت کرده باشید، دیگر اصلاً متوجه نماز خواندن نخواهید بود. خصوصاً اگر گناه اعتیادی داشته باشید، مثل اینکه معتاد به نگاه کردن به نامحرم باشید که این خیلی خطرناک است و اصلاً نمی‌توانید در نماز تمرکز داشته باشید.
وی افزود: اما کسی که از صبح تا شب گناه نمی‌کند ولی خیالاتی از گذشته در ذهن او وجود دارد، این خیالات موقع نماز سراغ او می‌آید. نماز، گران قیمت است و انسان می‌تواند با دو رکعت نماز درست و صحیح بهشت را بخرد و بهشت بر انسان واجب می‌شود، نه اینکه تمام عمر همینطور بی‌حضور و فقط برای ادای تکلیف نماز بخوانید، کافی است دو رکعت نماز درست بخوانید و بهشت را به شما می‌دهند.
حجت الاسلام علی‌رضا شاه فضل قمصری استاد معارف دانشگاه علوم پزشکی کاشان به خبرنگار معارف ایرنا گفت: در دعای روز پانزدهم از خدا می خواهیم به ما توفیق دهد تا اطاعت ما از او همانند اطاعت افراد خاشع باشد. خشوع به این معناست که قلب انسان در برابر خدا تواضع داشته باشد و با فروتنی به عبادت و اطاعت بپردازد. برخی افراد در عین حال که از خدا اطاعت می کنند اما اطاعتشان همراه با نوعی تکبر و خودخواهی است.
این حافظ قرآن ادامه داد: افراد متکبر از عبادت خود لذت نمی‌برند و با سختی به عبادت می پردازند کما اینکه در آیه ۴۵ سوره بقره می‌فرماید «و انها لکبیره الا علی الخاشعین» یعنی نماز برای انسان غیر خاشع و متکبر، سخت و سنگین است.
وی افزود: آنچه می‌تواند انسان را به خشوع در برابر خدا برساند تفکر در عظمت الهی و خلقت او و نیز تفکر در ضعیف بودن انسان است. انسان باید بداند اساس خلقت او بر ضعف و ناتوانی است همانگونه که در آیه ۲۸ سوره نساء می فرماید و خلق الانسان ضعیفا. اگر عبادت ما همراه با خشوع شود، عبادتی واقعی و مثمر خواهد بود ولی اگر عبادت از روی تکبر باشد ممکن است با تکبر خود عبادت هایمان را ضایع کنیم؛ همانگونه که شیطان تکبر کرد و از فرمان الهی سرپیچی نمود و در نهایتا از درگاه الهی رانده شد و خدا به او فرمود "تو حقّ نداری در آن (مقام و مرتبه) تکبّر کنی! بیرون رو، که تو از افراد پست و کوچکی»
سیدمحسن میرباقری استاد دانشگاه با اشاره به روایتی گفت: وقتی نماز می‌خوانید، به گونه‌ای باشد که تصور کنید آخرین نماز عمر خود را می خوانید و با نماز وداع می کنید. بازیگران سینما می‌گویند گاهی که می‌خواهند نقشی را بازی کنند، روی آن نقش به گونه‌ای متمرکز می‌شوند که هنگام بازی در نقش، حس همان نقش را دارند. اگر در بازیگری می‌توان چنین حسی را داشت، در نماز هم می‌توان اینگونه تصور کرد که روزی باید این دنیا را ترک کرد و جایگاه من در نماز چیست. چنین تصوری برای حضور قلب در نماز و خشوع بسیار اثرگذار است.
وی افزود: با چنین تصوری که آخرین نماز خود را می‌خوانیم، یک افتادگی در انسان به‌وجود می‌آید و اگر هنگام نماز اینگونه فکر کنیم، بهتر می‌توان خود را در محضر پرودگار تصور کرد؛ نه این که با عجله نماز بخوانیم تا به کارهای دنیایی خود برسیم.