گروه جامعه ایرنا - دریای خزر بزرگترین دریاچه جهان با خط ساحلی هفت هزار کیلومتری، شمال کشور را به بهشتی زیبا تبدیل کرده است به طوری که سالانه میلیون ها مسافر و گردشگر را به سوی خود می کشاند، از طرفی زیستگاه گونه های جانوری آبزی و کنار آبزی زیادی به شمار می رود که ماهی خاویاری و فک خزری سنبل این پهنه آبی است و آن را به منطقه ارزشمندی برای ایران و کشورهای اطراف خود تبدیل کرده است.
اما همین پهنه آبی ارزشمند طی قرن ها همواره دستخوش تغییرات زیادی بوده و فراز و نشیب های بسیاری از جمله نوسان تراز آب را از سر گذرانده است، از دوران ساسانیان یعنی حدود ۱۵۰۰ سال قبل سطح تراز آب دریای خزر افتی به اندازه منهای ۳۳ داشت، یعنی به ۳۳ متر پایین تر از سطح آب اقیانوس ها رسید، این افت آب باعث شد تا تپه های ماسه ای در سواحل جنوبی دریای خزر شکل بگیرند تپه هایی که امروزه در میانکاله و زیبا کنار می بینیم حاصل همان پسروی گسترده است، اما بعد از آن بین سال های ۱۹۷۷ تا ۱۹۹۵ به طور ناگهانی دوباره سطح تراز آب افزایش یافت به طوری که قسمت های زیادی از اراضی و حتی خانه های بسیاری در خط ساحلی به زیر آب رفتند، بنابراین نوسان تراز خزر در طول تاریخ همواره با آن بوده است.
حال چند سالیست که دوباره شاهد کاهش تراز آب خزر هستیم به طوری که تحقیقی که در برخی دانشگاه های بزرگ دنیا انجام شده پیش بینی می شود که تا پایان قرن ۲۱ میلادی یعنی حدود ۷۶ سال آینده دریاچه خزر کاهش ترازی بین ۹ تا ۱۸ متر داشته باشد، مساله این است که وقتی تراز آب کاهش یابد چه بلایی بر سر تالاب های ساحلی مانند انزلی و یا خلیج گرگان خواهد آمد، شاید قرن های دور که تراز آب کاهش می یافت اثرش مانند امروز محسوس نبود چون جمعیت و فشاری که انسان بر محیط زیست وارد می کرد نسبت به امروز بسیار بسیار ناچیز بود و یا اینکه اصلا فشار و بهره برداری غیراصولی نبود از این رو حال اگر امروزه سطح تراز آب خزر کاهش یابد عواقب آن جبران ناپذیر خواهد بود، نمونه آن خشک شدن پهنه زیادی از خلیج گرگان و کم آبی تالاب انزلی است.
چندی پیش مجتبی ذوالجودی معاون محیط زیست دریایی سازمان حفاظت محیط‌زیست گفته بود: در شمال کشور مدیریت خوبی در تالاب‌های ما در حال انجام است اما پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد تالاب های کشور در چند دهه آینده با خطر خشک شدگی مواجه خواهد شد اما باید سعی کنیم که عواقب احتمالی آن را بررسی و به حداقل کاهش دهیم.
متخصص مدیریت زیست‌بوم‌های تالابی به خبرنگار محیط زیست ایرنا گفت: پسروی آب دریای خزر و کاهش تراز آن علاوه بر تاثیراتی که بر روی پهنه آبی دریا می گذارد، می تواند باعث افزایش غلظت نمک آب دریا، توسعه شوره زارها و بیابان زایی در سواحل شمالی ایران و دیگر کشورهای حاشیه خزر شود، از طرف دیگر این پسروی و کاهش تراز باعث می شود دهانه ورودی تالاب های ساحلی در شمال کشور از ساحل دریا فاصله بگیرد در نتیجه سرعت و شدت انتقال آب از تالاب های ساحلی به سمت دریا افزایش می یابد یعنی وقتی تراز دریاچه خزر پایین می آید، فاصله بین دهانه ورودی تالاب تا ساحل، می تواند تخلیه تالاب های ساحلی شمال کشور را سرعت ببخشد.
علی ارواحی افزود: چند سال گذشته یک تحقیقات علمی را مرکز علوم محیط زیست دریایی برخی دانشگاه های دنیا انجام دادند، پیش بینی این بود که تا پایان قرن ۲۱ میلادی یعنی حدود ۷۶ سال آینده ممکن است دریاچه خزر کاهش ترازی بین ۹ تا ۱۸ متر داشته باشد در نتیجه پهنه آبی دریای خزر بین ۲۳ تا ۳۴ درصد کاهش خواهد یافت، این شرایط نتیجه یک سری عوامل تاثیرگذار است از جمله کاهش بارندگی ها، احداث سدهای متعدد، کاهش آبدهی رودخانه هایی که به دریای خزر سرریز می شوند به ویژه ولگا که تقرییا ۸۵ درصد آب خزر را تامین می کند، علاوه بر این بحث تغییرات اقلیمی است که بر روی کاهش ضخامت لایه های یخ در حوضه ولگا تاثیر می گذارد، همچنین هدررفت آب، کاهش ابرناکی، توسعه تاسیسات حفاری و صنایع در حاشیه خزر، افزایش دمای هوا، تشدید تبخیر سطحی و ازدیاد غلظت گازهای گلخانه ای، افزایش دمای سطح آب و تخلیه آلاینده ها از جمله مواردی هستند که می توانند باعث کاهش تراز آب شوند.
وی اظهار داشت: اگر شرایط پسروی دریای خزر بر اساس این پیش بینی ها جلو رود احتمال دارد که خلیج گرگان تا ۱۰ سال آینده شرایط بسیار خشکی را تجربه کند، یا تالاب انزلی در شرایط بدتری نسبت به امروز قرار گیرد، در آخرین گزارشی که از وضعیت تالاب انزلی اعلام شده بود گفتند که تا سال ۱۴۳۸ یعنی ۳۵ سال دیگر ممکن است کاملا خشک شود، علاوه بر اینها دیگر تالاب هایی که در استان های گلستان و شرق مازندران هستند مانند گمیشان، میانکاله، کیاشهر، زیباکنار و پارک ملی بوچاق نیز در معرض یک فاجعه محیط زیستی یا یک بحران قرار می گیرند.
وی درباره نقش لایروبی در حیات دوباره خلیج گرگان گفت: وقتی بحث پسروی خزر را به عنوان یک عامل پیش روی خود می بینیم راهکارهای احیایی ما نیز باید با در نظر گرفتن این واقعیت باشد، یعنی کانال هایی که اکنون لایروبی می شوند و کارهایی که در آن محدوده برای نجات خلیج گرگان اتفاق می افتد ممکن است تا ۵ سال دیگر این تاثیر را برای آن منطقه نداشته باشد، برای همین اگر همزمان با انجام اقدامات احیایی، ریسک های پیش رو هم در نظر گرفته شود و بر روی حقابه های رودخانه های بالادستی این تالاب ها تمرکز شود، قطعا موثرتر خواهد بود، یا حداکثر لایروبی را در رودخانه های بالادست هم داشته باشیم که جریانات سیلابی و بارش های مقطعی که اتفاق می افتد، بتواند به جای اینکه رسوبات را وارد تالاب کند و کاهش عمق اتفاق بیفتد، جریان آبی را به تالاب منتقل کند.
ارواحی در پاسخ به اینکه آیا مشکلی که در تالاب های ساحلی تجربه می کنیم فقط ناشی از تغییرات اقلیم و پسروی و کاهش تراز خزر است ؟ گفت: قطعا خیر ، بهره برداری های بی رویه و تامین نشدن حقابه تالاب ها در کنار تغییر اقلیم این مشکلات را ایجاد کرده است.
وی افزود: در تمام تالاب های ساحلی علاوه بر پسروی و کاهش تراز خزر، بحث بهره برداری بی رویه از رودخانه هایی که در بالادست این تالاب ها قرار دارند مزید بر علت است، تالاب انزلی حدود ۳۰ سال پیش در فهرست مونترو کنوانسیون رامسر ( فهرست تالاب های در معرض خطر تخریب ) قرار گرفت، آن زمان بحث پسروی خزر و کاهش تراز را به شدت امروز نداشتیم پس نشان می دهد که عوامل تاثیرگذار دیگری از جمله عدم تحویل حقابه تالاب انزلی است، ۱۱ رودخانه در بالادست تامین کننده آب تالاب هستند که کاهش دبی این رودخانه ها از یک طرف و پسروی خزر از طرف دیگر و همچنین کاهش بارش های سالانه موجب شده تا تالاب انزلی در شرایط بدی قرار بگیرد.
متخصص مدیریت زیست‌بوم‌های تالابی با اشاره به حجم زیاد انباشت رسوبات در تالاب انزلی گفت: انباشت رسوبات یکی دیگر از عوامل دخیل در شرایط کنونی تالاب انزلی است، برآورد می شود حداقل سالانه ۶۰۰ هزار تن بار رسوبی از رودخانه های بالادست وارد تالاب انزلی شود که این مساله باعث می شود که تراز بستر تالاب نسبت به سطح دریای خزر افزایش یابد و بعد از آن روند تخلیه آب از تالاب به سمت خزر شدت یابد چون در این شرایط شیب تالاب به سمت دریا بیشتر می شود.
وی افزود: علاوه بر این در تالاب انزلی تخلیه پسماندها را هم داریم یا در بالادست بعضا عملیات آبخیزداری، احداث بندها و تله های رسوب گیر ممکن است به خوبی اجرا نشوند، علاوه بر این احداث موج شکن جدیدی که بدون در نظر گرفتن شرایط و انجام مطالعات وضعیت جریان های دریایی در محل اتصال تالاب و خزر، خودش یک عامل ثانویه برای تشدید انباشت مواد رسوبی در تالاب است.
ارواحی اظهار داشت: انباشت رسوبات در تالاب از یک طرف سطح بستر را افزایش داده و از طرف دیگر هم وقتی سطح بستر افزایش می یابد باعث کاهش عمق تالاب می شود تا جایی که در نقاطی از تالاب انزلی عمق آن ممکن است در حد ۳۰ سانتیمتر باشد یا متوسط عمق تالاب کمی بیشتر از یک متر باشد حال سوال این است که کاهش عمق تالاب چه تاثیری می گذارد؟ وقتی عمق تالاب کم می شود، کاهش حجم مخزن و ظرفیت نگهداشت روان آبها و سیلاب ها را به همراه دارد، یعنی در نظر بگیرید که دریای خزر پسروی کرده و رودخانه های بالادست هم حقابه را نمی دهند؛ در این شرایط بارش رخ می دهد و قرار است سیلاب ناشی از این بارش وارد تالاب شود در حالی که حجم مخزن کاهش یافته و کوچک تر شده است در نتیجه سیلاب با سرعت بیشتری از تالاب به دریا تخلیه می شود و در نهایت خشکیدگی تالاب را تشدید می کند.
وی ادامه داد: یکی دیگر از مشکلاتی که در تالاب انزلی داریم گونه غیر بومی سنبل آبی است، تکثیر و توسعه آن در تالاب باعث بروز مشکلات زیادی در انزلی شده است، این گونه سرعت تکثیر و تعرق بالایی دارد، سطح آب را می پوشاند در نتیجه باعث کاهش تراز و اکسیژن آب می شود، همچنین این گیاه آب مورد نیاز برای رشد را از آب تالاب می گیرد بنابراین خودش هم مصرف کننده است.
ارواحی گفت: اینها از جمله مواردی است که با استناد به آنها، وضعیت بحرانی تالاب های ساحلی به ویژه انزلی را فقط به گردن تغییر اقلیم یا پسروی آب خزر نیندازیم بلکه چند عامل در کنار هم بحران را در تالاب انزلی و سایر تالاب های ساحلی تشدید می کند.
وی تاکید کرد: علاوه بر این یک سری زیستگاه ها در برخی از تالاب های ساحلی کشور وجود دارد که زیستمندان زیادی را در خود جای داده بنابراین حفظ کردن آنها بسیار حائیز اهمیت است از این رو می توان با انجام یک مطالعات موضوعی و استفاده از مصالح بومی مانع شدت تخلیه آب از تالاب به سمت دریا شد.