تحلیل اندیشكده ژاپنی از رقابت هند و چین برای حضور اقتصادی در ایران

در این تحلیل اقتصادی به قلم 'كیران شارما' و آكیهیرو سانو' كه روز چهارشنبه بطور مشترك در دهلی نو و استانبول به رشته تحریه در آمده است، می خوانیم: این دو كشور تلاش می كنند تا روند حضور خود را به سمت غرب آسیا تا دریای عربی، ایران و كشورهای آسیای مركزی بكشانند.
چین در این میان به سهم خود از دست آویز یا سلاح قوی طرح ابتكاری 'یك كمربند، یك جاده' یا همان جاده ابریشم سابق برای نیل به این هدف سود می برد، طرحی كه از قابلیت فراوانی برای سرمایه گذاری در زیرساخت های گسترده سراسر آسیای مركزی تا اروپا برخوردار است.
هند نیز در مقابل به شدت تلاش می كند راه خود را برای نفوذ در این منطقه از جهان به طور خاص از طریق راه اندازی گذرگاه راه دریایی و راه آهن سراسری با عنوان 'دالان بین المللی حمل و نقل شمال-جنوب' باز كند.
به همین دلیل هم هست كه نارندرا مودی نخست وزیر هند و شی جی پینگ، رئیس جمهوری چین اواخر این هفته (جمعه و شنبه در پكن) با هم دیدار می كنند تا بتوانند حصاری را كه بعد از تقابل نظامی سال گذشته میان خود كشیده بودند برطرف سازند و در عین حال رقابت گسترده تر اقتصادی و امنیتی جدیدی را در منطقه شكل دهند.
به همین منظور ساشما سواراج، وزیر امور خارجه هند اوایل ماه جاری میلادی (آوریل) در سفری كه به باكو پایتخت كشور نفت خیز منطقه آسیای میانه و قفقاز آذربایجان داشت موضوع راه اندازی این دالان راهبردی را با مقامات آن كشور در میان گذاشت و آنها را از همه ابعاد اهمیت این طرح آگاه ساخت، به همین دلیل هم بود كه اِلمار ممدیاروف، همتای آذری او اقرار كرد كه اجرای این طرح می تواند موجب كاستن از 30 تا 40 درصد هزینه های حمل و نقل منطقه برای كل كشورهای منطقه باشد.
اگرچه هند با اجرای این طرح هفت هزار كیلومتری از دهلی نو تا مسكو می تواند طرح چین برای تكمیل 'یك كمربند، یك جاده' را قطع كند، اما برای تكمیل طرح جاده ای و راه آهنی خود در طول مسیر طرح دالان حمل و نقل بین المللی شمال-جنوب فاصله هایی وجود دارد كه باید آنها را پر كند.
در اهمیت این طرح راهبردی باید گفت كه كارشناسان سازمان تجارت خارجی ژاپن نیز معتقدند كه این طرح، برخلاف راه دریایی سنتی از طریق كانال سوئز، براحتی می تواند فاصله بمبئی تا مسكو را از حدود 40 روز تا 20 روز كاهش دهد.
این مسیر حتی قابلیت تجارت با كشورهای اتحادیه اقتصادی اروپا و آسیا (اوراسیا) را نیز دارد، این درحالی است كه راه دسترسی به غرب آسیا و آسیا مركزی مدت ها است كه به سبب اقدامات پاكستان متوقف شده است اما هند با راه اندازی این دالان می تواند یك راه میان بر را به آسیای مركزی از طریق ایران باز كند.
یكی از راه های كلیدی ارتباط این دالان تكمیل خط آهن مسیر ایران به آذربایجان است كه امضای توافق جامع قدرت های هسته ای جهان با ایران (برجام) در سال 2015 كمك كرد تا زمینه های سرمایه گذاری برای ساخت راه آهن آستارا در سال 2016 بهتر هموار شود.
در اواخر ماه مارس سال گذشته بود كه حسن روحانی، رئیس جمهوری ایران در سفری كه به باكو داشت تكمیل ارتباط راه آهن ایران با آذربایجان به طول 10 كیلومتر را جشن گرفته بود و در همان روز بود كه الهام علی اف، رئیس جمهوری آذربایجان امضای قرارداد یك وام 500 میلیون دلاری باكو به تهران را برای متصل كردن راه آهن رشت به آستارا به ایران داد تا حلقه مفقوده راه اندازی این دالان هرچه سریعتر تكمیل شود.
همانگونه كه روحانی گفته بود، ایران انتظار دارد این دالان با اتصال راه آهن رشت به آستارا تا پایان سال 2020 تكمیل شود، بنابراین بنادر جنوبی ایران بهترین درگاه ارتباط قفقاز، آسیای مركزی، روسیه به سمت اروپای شمالی، شرق اروپا خواهد بود.
هند نیز انتظار دارد با استفاده از درگاه ایران بتواند مواد پتروشیمی، محصولات كشاورزی را به مصرف كنندگان آن در آسیای مركزی و اروپا برساند و در عین حال نفت، گاز و مواد معدنی را از كشورهای محصور به خشكی آسیای مركزی به هند منتقل كند.
هند فعالانه تلاش می كند ارتباط خود را با ایران حفظ كند و ایران نیز پذیرای این شرایط است، به همین دلیل بود كه در ماه فوریه گذشته مودی، نخست وزیر هند با دعوت از حسن روحانی، رئیس جمهور ایران از سفر او به دهلی نو به عنوان رویدادی نادر برای طی 10 سال گذشته نام برد كه همان سفر نیز زمینه های اولیه اجرای توسعه بندر چابهار در جنوب ایران را فراهم ساخت.
هند نیز تاكنون 500 میلیون دلار برای توسعه این بندر سرمایه گذاری كرد و قرار شد یك شركت ایرانی تجهیزات چندمنظوره و ترمینال های كانتینرهای این بندرگاه را ظرف مدت 18 ماه آماده و تكمیل كند.
البته روحانی مناسبات میان ایران و هند را صرفا به روابط اقتصادی دو كشور محدود ندانست و آنرا تاریخی، فرهنگی و تمدنی توصیف كرد.
در این بین چین نیز ارتباط تنگاتنگی را با ایران برقرار كرده است، چون پكن پیشتر اهمیت راهبردی بندر چاه بهار را برای هند به خوبی درك كرده است، با این وجود چین نیز در رقابت با هند می كوشد طرح جدید 'یك جاده، یك راه' خود را در ایران تقویت كند.
بنابر این راه اندای دالان اقتصادی چین به پاكستان شامل یك مسیر سه هزار كیلومتری راه آهن و جاده ای از غرب چین تا بندر گوادر پاكستان می شود كه از قضا این خط ارتباطی از منطقه مورد مناقشه هند و پاكستان، یعنی كشمیر نیز می گذرد. به همین منظور یك شركت چینی تعهد كرد بندر راهبردی گوادر را به عنوان درگاهی در سواحل اقیانوس هند راه راه اندازی و تكمیل كند.
این درحالی است كه بندر چابهار در 150 كیلومتری شرق گوادر قرار دارد، بنابراین هند تلاش می كند با تمركز بر این بندر (چابهار) تمایل طرف چینی را برای جولان دادن در منطقه ای كه آنرا حیاط خلوت خود می دادند، كور كند.
به همین دلیل دهلی نو ابراز علاقه كرد مسئولیت احداث راه آهن از چابهار تا زاهدان در مرز افغانستان را خود به عهده گیرد، به همین دلیل تهران و دهلی نو در ژانویه گذشته یك قرارداد همكاری انجام امور عمرانی ساخت راه آهن را با هم امضاء كردند كه براساس این طرح، تهران از طرف مقابل لوكوموتیو و خودروهای ترانزیتی می خرد و از این طریق ارتباط چابهار به زاهدان و بعد به سمت آسیای مركزی برقرار خواهد شد.
دولت پكن نیز برای اینكه از غافله عقب نماند، با تقویت مناسبات خود با ایران تلاش كرد با ارسال قطارهای باری به تهران از طریق آسیای مركزی، تهران را در مسیر اصلی حمل و نقل خود به اروپا جای دهد.
بنابراین، با این اقدام بخشی از مسیر 'طرح یك كمربند یك راه' و 'دالان حمل و نقل بین المللی شمال-جنوب' با هم در ایران تلاقی می كند. با این وجود اگرچه مسیر تهران شلوغ ترین مسیر مشترك این دو طرح خواهد بود اما در عین حال اگر پكن و دهلی نو بخواهند به یك بازی با حاصل جمع صفر دست بزنند، باید با خطرات سیاسی فراوانی نیز در این زمینه دست و پنجه نرم كنند.
به اعتقاد 'تاكویا مواكامی' پژوهشگر موسسه خاورمیانه توكیو، اگرچه شاید چنین به نظر آید كه چین و هند همچنان مایلند در این زمینه با هم رقابت كنند اما در هر صورت، باید بدانیم كه آنها پشت این صحنه با هم رابطه خصمانه دارند.
'پانكاج جها' استاد مطالعات دفاعی و راهبردی دانشگاه 'جهاین جیندای' و مدیر سابق شورای هندی امور جهانی در دهلی نو نیز در این خصوص معتقد است كه این دو طرح پكن و دهلی نو درعین حال با هم تعارض نیز قرار دارند، یعنی اهداف آنها در جاهایی با هم در تضاد قرار می گیرد.
به نظر او، در حالی كه طرح 'یك كمربند یك جاده' جزو آرمان های بزرگترین كشور كمونیستی جهان است، طرح 'دالان حمل و نقل بین المللی شمال-جنوب' نیز جزو آرمان كشورهای توسعه یافته ای به حساب می آید كه از نظر مكمل بودن و نیز تحقق آمال ملت های كل منطقه نیز بسیار مفید و حائز اهمیت است.
پس هرچقدر كه چین و هند بخواهند به این روند رقابتی در منطقه ادامه دهند، اما كشورهای طول این دو مسیر یا دالان نیز نباید هوشیاری خود از دست بدهند تا علاوه بر اینكه توازن قدرت میان این دو رقیب را حفظ می كنند، در عین حال به حداكثر سود ویژه حاصل از اجرای این دو طرح به نفع خود نیز بیاندیشند.
همانگونه كه پیشتر اشاره شد، ایران بیش از هركشوری در این منطقه سعی می كند سرمایه گذاری های چین را به خود جلب كند، درعین حالی كه بزرگترین تامین كننده نیازهای نفتی چین نیز به حساب می آید، چون به خوبی می داند كه اعتبارات پولی به دست آمده از پكن برای اجرا این طرح، برای طرح های زیربنایی ایران نیز بسیار حیاتی است.
در ماه مارس گذشته بود كه دولت ایران قراردادی را به مبلغ 700 میلیون دلار با گروه شركت های ماشین آلات صنعتی و ساختمانی چین امضاء كرد تا این گروه صنعتی بتواند راه آهن شیراز تا بوشهر را (برای اجرای بخشی از طرح یك كمربند یك جاده) راه اندازی كند.
هند نیز احتمالا می كوشد از بحران های ناشی از گسترش قدرت فزاینده چین در این منطقه بهترین نحو بهره برداری كند، چرا به خوبی می داند تكمیل زیرساخت های طرح یك كمربند یك جاده می رود تا برخی از كشورهای این منطقه را بسیار به چین مدیون سازد از جمله كشورهایی چون تاجیكستان و قرقیزستان كه از كمترین منابع زیر زمینی نیز برخوردار هستند.
دهلی نو به خوبی می داند كه دولت روسیه نیز از این وابستگی شدید كشورهای آسیای مركزی به چین چندان خشنود نیست، به رغم اینكه روسیه همچنان با این كشورها رابطه طولانی مدتی نیز دارد.
رابطه مغشوش و رو به وخامت روسیه با آمریكا و اروپا نیز موجب شد این كشور به حفظ و تقویت ارتباط با هند و ایران به ویژه در زمینه انرژی و برخی حوزه های دیگر احساس نیازی بیشتری كند، به همین دلیل هم بود كه ولادمیر پوتین رئیس جمهوری روسیه از طرح دالان حمل و نقل بین المللی شمال – جنوب به عنوان یك طرح پیشرو نام برده است.
در فوریه (بهمن) گذشته بود كه هند یك پیروزی دیپلماتیك بزرگ دیگر را نیز در این خصوص تجربه كرد و آن هم در یك بخش كلیدی این دالان در اقیانوس هند درست در قلمرو جدید چین (به واسطه طرح دالان اقتصادی چین – پاكستان) بود.
چرا كه چون دولت چین موفق شده بود با عقد یك قرارداد با دولت عمان در آن سوی اقیانوس هند موافقت آن كشور را برای دسترسی كشتی های باری خود به بندر راهبردی 'دُقم' در سواحل آن كشور كسب كند و از آن برای انجام حمایت های لجستكی و تعمیر و نگهداری از كشتی های خود سود ببرد.
این در حالی است كه چین پیشتر از آن سعی كرده بود بدون اینكه بتواند امضای این قرارداد میان مسقط و دهلی نو را به خوبی پیش بینی كند، سرمایه گذاری سنگینی را در یك پارك صنعتی در نزدیكی این بندر عمان انجام داد.
چون پكن بخوبی می داند كه دسترسی دهلی نو بطور همزمان به دو بندر چابهار و دمق بر توانایی آن كشور برای جلوگیری از افزایش توان توسعه طلبی دریایی چین در این منطقه می افزاید و حتی می تواند براحتی مانع نفوذ چین در منطقه شود.
بنابراین باید گفت كه موقعیت جهانی ایران یك عامل تعیین كننده برای هند و چین برای نفوذ هرچه بیشتر در این منطقه است، موقعیتی كه قرار است در ماه مه از سوی دونالد ترامپ، رئیس جمهوری آمریكا بر سر تعیین سرنوشت نهایی برجام و احتمال اعمال تحریم های اقتصادی علیه آن كشور، به یك چالش جدید كشیده شود.
به همین دلیل باید اذعان داشت كه موضوع 'منافع ملی' بازیگران سیاسی و اقتصادی در این منطقه می رود تا با تصمیم پیش روی ترامپ آسیب پذیر تر شود و حتی باید گفت كه بازی بزرگ قرن 21 (برجام) نیز می رود تا به یك مرحله غیرقابل پیش بینی آن برسد.
آساق 1378**1663