موج تازه ترك تحصیل، در انتظار كودكان سیل زده خوزستان

«هاجر، خواب نداشت؛ می ترسید در سیل غرق شود. هاجر 9 ساله یكی از كودكانی است كه از وقتی خانه شان در روستای خسرج را سیل كرخه برد، در اردوگاهی در حمیدیه زندگی می كند.» این را «مریم» مشاور روانشناس می گوید كه از فروردین در اردوگاه های سیل زدگان فعالیت می كند. مریم می گوید: «حالا هاجر بهبود یافته و از اضطراب پس از سیل رها شده اما دیگر نمی تواند به مدرسه برود. سه خواهر و برادر هاجر نیز ترك تحصیل خواهند كرد، زیرا خانواده آنها پس از این سیل، از پسِ هزینه های تحصیل فرزندانش برنمی آید.»
مریم ادامه می دهد:«از 48 خانواده ای كه به آنها مشاوره داده ام، هاجر یك نمونه از سه موردی بوده كه مبتلا به اضطراب پس از سیل شده اند اما خانواده های زیادی را در اردوگاه ها دیده ام كه گفته اند دیگر نمی توانند كودكان خود را به مدرسه بفرستند.»
مسئول تشكیل كارگروه مداخلات روانشناختی پس از سیل، نیز نسبت به موج تازه ترك تحصیل در میان كودكان سیل زده هشدار می دهد.
عباس امان اللهی می گوید: یكی از مسایل مهمی كه مشاهده كردیم تعداد بالای كودكانی بود كه ترك تحصیل كرده بودند و یا هیچگاه به مدرسه نرفتند؛ بسیاری از خانواده ها هم بیان می كردند كه به دلیل مشكلات اقتصادی به وجود آمده پس از سیل، توان فرستادن بچه هایشان را به مدرسه نخواهند داشت، بنابراین به نظر می رسد كه یكی از عواقب احتمالی سیل افزایش آمار ترك تحصیل دانش آموزان باشد كه باید تدابیری برای آن اندیشیده شود.
این عضو هیات علمی دانشكده علوم تربیتی و روانشناسی دانشگاه چمران اهواز می افزاید: مردم سیل زده مشكلات زیادی را كه قبلا در زندگی آنها وجود داشت با خود به اردوگاه ها آوردند و مشكلات سیل به آنها افزوده شد؛ مشكلاتی كه بسیاری از آنها ریشه در فقر دارد.
امان اللهی تاكید می كند: مسئولان باید به فكر پس از سیل باشند، شاید نخستین گامی كه می تواند به حل بسیاری از مسایل كمك كند تسریع در پرداخت خسارات مردم است تا هم مرهمی بر زخم های آنها باشد و هم به بازسازی امنیت و اعتماد مردم كمك كند؛ امیدوارم مسئولان برای حل مشكلات پس از سیل تدابیری بیندیشند، در غیر این صورت فقر ممكن است بسیاری از مردم را به حاشیه شهرها بكشاند كه باعث مضاعف شدن مشكلات خواهد شد.

* سیل و ناامنی
« زنی بود مبتلا به افسردگی پس زایمان، ترس و نگرانی شدیدی داشت از اینكه نوزادش در اردوگاه سیل زدگان از نبود شیر خشك و گرسنگی بمیرد؛ مورد دیگر زن میانسالی كه «وسواس مرگ» داشت و مدام فكر می كرد كه زمان مرگش فرا رسیده است؛ البته این بیماری را از قبل داشت اما سیل و آوارگی آن را شدت بخشیده بود.» اینها نمونه های دیگری است كه مریم مشاور روانشناس به آن اشاره می كند.
پس از فراخوان مركز علوم رفتاری دانشگاه شهید چمران اهواز و انجمن مشاوره ایران، حدود یكصد نفر از دانش آموختگان كارشناسی ارشد و دكترای مشاوره و روان شناسی برای كمك رسانی در حادثه سیل اعلام آمادگی كردند.
مریم اضافه می كند: البته عوارض سیل در هفته های نخست پدیدار نمی شود و هر چه هست در روزهای آینده مشخص می شود؛ در روزهای نخست وقوع سیل خانواده ها در شوك و بهت هستند و اختلال روانشناسی در آنها خیلی مشهود نیست، همین كه نمی دانند چه شده ناشی از شوك است و باید یك ماه دیگر پیگیر وضعیت آنها شویم.
«فائزه» یكی دیگر از مشاوران می گوید: فقط یكی دو مورد از زن ها بودند كه مشكل اضطراب داشتند و خواب سیل می دیدند، اما آنچه بیشتر مشاهده كردیم این بود كه روستاییان ساكن در اردوگاه بیشتر به دنبال خدمات رفاهی بودند تا خدمات روانی؛ این مساله نشانه فقر و نبود امنیت است و آنچه آزارشان می داد، آینده مبهم بود.
«معصومه» نیز از دیگر مشاورانی است كه در این مدت در اردوگاه های سیل زدگان حضور داشته است. او می گوید: در اردوگاه های اسكان با آسیب آنچنانی برخورد نكردیم؛ اكنون اضطراب اولیه كاهش پیدا كرده و آنچه باقی مانده حس ناامنی و اضطراب از سرانجام تخریب هایی است كه در خانه ها و زمین های كشاورزی است، البته جالب بود كه همه آنها امیدوار بودند به خانه بازمی گردند.
او ادامه می دهد: سیل زدگان خانه های خود را ترك كردند، بدون اینكه برخی از آنها هیچ چیزی همراه خود آورده باشند، به همین دلیل نیازهای آنها در روزهای نخستین، بیشتر نیازهای زیستی و مواردی همچون خوراك، آب و پوشاك بود؛ بیشتر آنها دچار شوك نشده بودند، یك دلیل آن مقاومت روستاییان است و دلیل دیگر شاید این است كه بسیاری از روستاها در حاشیه رودخانه ها بود و از پیش آمادگی ذهنی رویارویی با این سیل را داشتند.
معصومه می گوید: درباره تاب آوری با ساكنان اردوگاه ها صحبت می كردیم زیرا بازگو كردن حادثه و گوش دادن به حرف های آنها آرام شان می كند؛ همه آنها چیزهایی را از دست داده بودند مثل خانه و زمین و احشام اما سعی كردیم كمك شان كنیم درباره داشته هایشان همچون سلامت اعضای خانواده بیندیشند؛ همچنین تلاش كردیم درباره اصلاح روابط، معایب و مضرات درگیر شدن و در كنار هم ماندن هم با آنها صحبت كردیم؛ بعضی از آنها برای گفت وگو مقاومت می كردند، بعضی هم در مباحث جمعی شركت می كردند اما گفت وگوی فردی را نمی پذیرفتند.
وی تصریح می كند: هنوز زود است كه بشود نظر قطعی داد؛ به نظر می آید بحران اصلی در راه است، به ویژه خانواده هایی كه به دلیل فروكش نكردن سیل و طول كشیدن آوارگی ها باید در اردوگاه باید بمانند، احتمالا شرایط دشوارتری را تجربه خواهند كرد.
«آرزو» بیشتر فعالیت های مشاوره ای اش در رده سنی كودك و نوجوان است. او از نبود برنامه ای برای اوقات فراغت كودكان در اردوگاه ها گله مند بوده و معتقد است: آنچه بیشتر در میان كودكان به چشم می خورد این بود كه آنها هیچ گونه آموزشی در مدارس ندیده بودند.
او می گوید: با كودكان بازی می كردیم، اساس مشاوره كودكان بر مبنای بازی است البته بازی های هدفمند برای كاهش هیجان، ترس و خشمی كه در حادثه سیل متحمل شده اند.

* سیل و خشم
طغیان رودخانه ها در بهار امسال 21 شهرستان در خوزستان را درگیر كرد. 133 روستا را آب برد و 374 روستا به صورت جزیی و كلی تخلیه شدند. به گفته وزیر كشور سیل اخیر در خوزستان، حدود 400 هزار نفر را تحت تاثیر قرار داد. آن طور كه هلال احمر گزارش داده از چهارم فروردین 91 اردوگاه اسكان اضطراری برای سیل زدگان برپا شده، به 256 هزار و 701 نفر سیل زده در این استان (بیش از 46 هزار و 808 خانوار) امدادرسانی شده و هشت هزار و 800 نفر به مناطق امن جابجا شدند.
كارشناسان بر این باورند كه مخاطرات طبیعی با توجه به تعداد انسان های آسیب دیده، میزان درگیری افراد در درون سیستم اجتماعی و میزان آشفتگی ایجاد شده، جزو مسایل اجتماعی به شمار می روند.
ابعاد گسترده سیل خوزستان، علاوه بر آبگرفتگی خانه ها ، مزارع و تخریب روستاها و راه ها، نگرانی از تبعات اجتماعی را بیشتر كرده است.
مسئول تشكیل كارگروه مداخلات روانشناختی پس از سیل همچنین نسبت به عواقب ثانویه پس از بحران سیل هشدار می دهد و می گوید: تبعات سیل از بُعد روانشناختی مشكلاتی هستند كه پس از حادثه ایجاد می شوند، پس از بلایای طبیعی و بحران ها، افراد با آسیب های مختلف اجتماعی و فردی مانند اضطراب و افسردگی، مشكلات سازگاری، اختلال استرس پس از سانحه و حتی خودكشی، همینطور مسایل بین فردی و خانوادگی مانند روابط میان همسران و یا والد و فرزندان، ارتباط با اطرافیان و ... روبه رو می شوند.
امان اللهی یكی از واكنش های روانشناختی ناشی از سیل را «خشم» می داند و می افزاید: خشم نسبت به مسئولان، نسبت به طبیعت، و حتی نسبت به خود در این شرایط بروز می كند، و با یك جرقه به پرخاشگری تبدیل می شود، به همین دلیل است كه تیم های مشاوره سعی می كنند پای درددل سیل زدگان بنشینند و به صحبت های آنها گوش كنند، همین حرف زدن و شنیده شدن كمك بزرگی به ایجاد امنیت روانی آنها می كند.
این عضو هیات علمی دانشكده علوم تربیتی و روانشناسی دانشگاه شهید چمران اهواز، اضافه می كند: پس از سوانح نشانه های استرس یا استرس حاد در افراد مشاهده می شود اما در سیل زدگان خوزستانی، این حالت نادر بوده است، این نشان می دهد این افراد كه روستاییانی زجر كشیده و سختی دیده اند، انسان های بزرگی هستند و تاب آوری روانی بالایی در مقابل مشكلات و بلایا دارند؛ البته باید به این مساله توجه داشت، سیلی كه اتفاق افتاد تدریجی و آرام بود و تلفات جانی نداشت؛ به این معنی كه نزدیكان آنها كشته یا مجروح نشده بودند، همین مساله به تحمل بیشتر كمك می كرد؛ البته به دلیل شرایط آب و هوایی و گرم شدن هوا و نبود تجهیزات و امكانات، سیل زدگان به ویژه آنهایی كه هنوز در اردوگاه ها سكونت دارند، مشكل پیدا می كنند.

* سیل و اعتماد
امان اللهی یكی دیگر از تبعات سیل را ایجاد ناامنی روانی برای مردم سیل زده بیان می كند و می گوید: زمین كشاورزی، احشام و خانه این مردم از بین رفته، وقتی می بینند همه آنچه تا حالا ساخته بودند از بین رفته است، بر امنیت روانی آنها تاثیر می گذارد؛ زمین كشاورزی و احشام منبع اصلی درآمد این خانواده ها بود و بر اساس آنها برای ادامه زندگی خود برنامه ریزی می كردند سیل برنامه زندگی این مردم را به هم زده است؛ یكی از مراجعان زنی بود كه ساعت ها برای باغچه «بامیه اش» گریه می كرد، زیرا قرار بود با فروش این بامیه ها برای درمان ناباروری به اصفهان برود و حالا همه زندگیش به هم ریخته بود.
رییس انجمن مشاوره خوزستان، در ادامه با بیان اینكه مبنایی ترین منابع احساس امنیت برای انسان، خانه و مادر هستند، توضیح می دهد: یكی از مولفه های مورد توجه روانشناسی در زمان بحران، احساس امنیت روانشناختی انسان هاست، دل كندن از منبع امنیت، حتی در زمان خطر و بروز حوادث مانند سیل، به راحتی امكان پذیر نیست، به همین دلیل بود كه روستاییان حتی در زمان هشدار حاضر به ترك خانه های خود نمی شدند؛ از جمله درس های اساسی روانشناسی این است كه خانه نماد عشق و امنیت و سایر پایه های اساسی روانشناختی انسان هاست و فاصله گرفتن از خانواده حتی در شرایط عادی نیز سخت است.
به گفته وی اگر برخی از سیل زدگان مطالبه زیادی دارند نیز ناشی از نبود امنیت روانشناختی است، زیرا این افراد به آینده مطمئن نیستند و به ذخیره سازی برای یك ماه و حتی یك سال آینده خود می اندیشند.
امان اللهی تصریح می كند: این مردم را جنگ تحمیلی از پا درنیاورد و سیل هم از پا در نمی آورد چون مردم مقاومی هستند؛ اما باید به این مساله توجه داشت، تداوم محرومیت های ناشی از جنگ تحمیلی و اضافه شدن مشكلات و آسیب های سیل ناامنی روانشناختی مردم را دامن زده و اعتماد آنها را خدشه دار می كند.
وی می افزاید: با آغاز بازگشت سیل زدگان به خانه هایشان، احتمال افسردگی، مشكلات اضطرابی و سازگاری و مسایل بین فردی در آنها بیشتر می شود، زیرا خانه به عنوان منبع امنیت، تخریب شده، بنابراین با تسریع در جبران خسارت، باید كمك شود آسیب های روانی كاهش یافته و احساس امنیت به مردم بازگردد.

* سیل و مدرسه
حدود 2 ماه از طغیان رودخانه ها در خوزستان می گذرد. حالا اردوگاه های موقت اسكان سیل زده ها از 91 به سه اردوگاه رسیده است. اگر چه مسئولان می گویند اردوگاه های اسكان اضطراری و چادرها در خوزستان برچیده شده اما هنوز صدها نفر در جنگل های خسرج و تپه های ا... اكبر در شهرستان حمیدیه و در گرمای بالای 40 درجه خوزستان، روزگار می گذرانند.
سیل به 104 مدرسه در خوزستان خسارت وارد كرد و كلاس های آموزشی را در مناطق سیل زده به مدت 2 هفته تعطیل كرد.
آیا مهر آینده كودكان سیل زده به كلاس های درس، سلام می كنند؟
گزارش از نادره وائلی زاده
9754/ 6037