به مناسبت روز علوم آزمایشگاهی:
نگاهی به زندگی و آثار حکیم جرجانی
..................................................
خبرگزاری جمهوری اسلامی 90/01/29
علمی آموزشی.آزمایشگاه.جرجانی.گنبدکاووس
گنبدکاووس - هرساله با فرارسیدن 30 فروردین روز علوم آزمایشگاهی، یادی از
پدر این علوم یعنی حکیم سید اسماعیل جرجانی می شود که درچنین روزی بدنیا
آمده است.
اما این پزشک حاذق ایرانی که بود و چه کرد که او را پدر علوم آزماشگاهی
لقب داده اند و هر ساله در روز تولد او آیین های برگزار می شود.
به گزارش خبرنگار ایرنا، حکیم سیداسماعیل جرجانی ملقب به زین الدین ،
پزشک نامدار و زبردست ایرانی درسال 434 هجری قمری درشهر تاریخی جرجان و
درحدود یکصد سال بعد از ابوعلی سینا درعرصه علوم پزشکی ایران دیده به
جهان گشود و تاثیر بسیار عمیقی بر زبان و دانش پزشکی ایران از خود باقی
گذاشت.
شهر تاریخی جرجان از شهرهای بسیار آباد و پر رونق دوره سامانیان، آل
زیار و سلجوقیان بوده است که بقایای این شهر درحال حاضر در 4 کیلومتری
جنوب شرقی شهر گنبدکاووس در کنار حرم مطهر امامزاده یحیی بن زید (ع) قرار
دارد.
براساس مطالعات باستان شناسی انجام شده این شهر یکی از بلادهای بزرگ آن
دوران بوده است که عظمت و شکوفایی فرهنگ و تمدن اسلامی و جایگاه رشد و
توسعه تجارت و روابط فرهنگی را در زمان سلسله سامانیان نشان می دهد.
اهمیت و جایگاه شهر تاریخی جرجان به حدی بوده است که در دوران اسلامی به
عنوان یکی از شهرهای مهم درکنار شهرهایی چون مرو، نیشابور و ری مطرح
بوده است و این مهم در منابع تاریخی به دفعات دیده می شود و در تحقیق های
علمی باستان شناسی نیز برآن تاکید شده است.
این شهر درسال 621 هجری قمری بر اثر حمله مغول و زلزله درهمان سال
ویران شده است و هم اکنون آثاری از بقایای آن درمحل دیده می شود.
حکیم جرجانی ابتدا طب را در زادگاه خود فرا گرفت و سپس به جهت افزودن
بر معلومات خود رنج سفر را به جان خرید و عازم دیگر نقاط ایران شد.
این طبیب نامدار شهر جرجان درسال 504 هجری رهسپار خوارزم، دربار قطب
الدین محمد سرسلسله خوارزمشاهیان که دربارش مجمع فضلا و دانشمندان بود شد
و سال های بعد در این دیار، مسئولیت بیمارستان بزرگ خوارزم را پذیرفت.
حکیم سید اسماعیل جرجانی درنخستین سال حضورش درخوارزم کار تدوین کتاب
عظیم خود یعنی ذخیره خوارزمشاهی را که مشتمل بر 750 هزار اصطلاح مرتبط با
علم پزشکی بود، به پایان برد.
به عبارتی کتاب ذخیره خوارزمشاهی حکیم جرجانی بعنوان دایره المعارف
بزرگ پزشکی، از گران سنگ ترین ، برجسته ترین ، مشهورترین و بزرگترین تالیف
این طبیب حاذق جرجان است که دربین آثار وی کتاب مادر است و نیز بهترین
عامل اشتهار جرجانی به عنوان پزشکی برتر درتاریخ پزشکی ایران و اسلام می
باشد.
کتاب ذخیره خوارزمشاهی شامل ده جلد با این عناوین می باشد: جلد اول
دربیان حد علم طب و منفعت آن، شناخت اخلاط چهارگانه و مزاج ها و نیز تشریح
اندام ها. جلد دوم، دربیان شناخت امراض گوناگون. جلد سوم، در تدبیر
نگهداری تندرستی، خواب و بیداری، حرکت و سکون و شناخت امراض نفسانی. جلد
چهارم، در بیان چگونگی حال بیماران در هر بیماری.
جلد پنجم، دربیان اقسام تب، علائم و اسباب معالجات آن. جلد ششم، دربیان
چگونگی علاج بیماری های هر عضو. جلد هفتم، دربیان آماس ها، زخم ها و
چگونگی شکافتن و داغ کردن و معالجه تباه شدن اندام و تدبیر شکستگی. جلد
هشتم، دربیان چگونگی پاک نگه داشتن پوست. جلد نهم، در بیان زهرها ، پاد
زهرها و منافع اعضای حیوانات و جلد دهم نیز درباب مجموعه دستورات تهیه
داروها می باشد.
این حکیم بزرگ ایران زمین علاوه بر کتاب ذخیره خوارزمشاهی دارای آثار
دیگری درزمینه علم پزشکی همچون خفی علایی، طب الملوکی، الاغراض الطبییه و
... دارد که بسیاری از آنان راهگشای طبیبان آن عصر و نیز مشخص کننده
روش طبیبان گذشته برای پزشکان فعلی می باشد.
آثار تالیفی ارزشمند حکیم جرجانی سبب شده تا بسیاری از پزشکان صاحبنظر
و مشهور، وی را یکی از بزرگترین پزشکان عصرش درسطح دنیا بنامند.
نکته جالب در آثار تالیفی این طبیب حاذق ایرانی شهر جرجان دراین است
که در آن عصر که زبان عربی درایران بزرگ رایج بود، وی آثارش را به زبان
پارسی (فارسی ) نگاشته است.
با این حال آنچه سبب شد تا سالروز تولد این طبیب بزرگ ایرانی که 97 سال
عمر نمود بعنوان روز علوم آزمایشگاهی نامگذاری شود و وی را بعنوان پدر
علوم آزمایشگاهی بنامند، بخاطر این است که حکیم جرجانی در آن زمان بیشتر
از دید و روش مشاهدات آزمایشگاهی به تشخیص بیماریها پرداخته است و قسمت
های عمده کتاب ذخیره خوارزمشاهی وی مربوط به آزمایش نمونه های انسانی
مانند خون، ادرار، مدفوع و سایر مایعات بدن می باشد.
اما درخصوص دلائل ، اهمیت و جایگاه حکیم جرجانی در علم پزشکی باید گفت
که وی پس از ابن سینا اولین طبیبی است که کلیه فصول پزشکی را
مورد بحث و گفتگو قرار داده و بر دانش گذشتگان افزوده است .
ضمن اینکه همانطور که گفته شد، وی بسیاری از کتاب های خود را به زبان
فارسی تالیف کرده که تا آن زمان کسی به این وسعت به تدوین
متون پزشکی به زبان فارسی اقدام نکرده بود و کتابهای وی بخصوص
ذخیره خوارزمشاهی، متنی اساسی و ماندنی در علوم پزشکی و نیز ماخذی
برای اصطلاحات این رشته و حوزه های مربوط می باشد.
این پزشک حاذق ایرانی سرانجام درسال 531 هجری قمری درشهر مرو درگذشت.
/7479/622/506
شماره 090 ساعت 13:57 تمام
