نگاهی به سازه های آبی شوشتر- به بهانه ثبت جهانی در یونسکو
#
خبرگزاری جمهوری اسلامی 88/10/01
فرهنگی.میراث فرهنگی.سازه های آبی شوشتر
از:کبری آقازری -منظومه سازه های آبی تاریخی شوشتر امسال به عنوان دهمین
اثر در سی وسومین اجلاس کمیته میراث جهانی که در سویل اسپانیابرگزار شددر
ردیف آثارجهانی به ثبت رسید وبه همین مناسبت درسومین سفراستانی هیات دولت
به خوزستان،جشن ملی سازه های آبی باحضوررییس جمهوردرشوشتربرگزارمی شود.
شهر شوشتر در شمال شرقی خوزستان در نزدیکی محل ورود رودخانه کارون به این
دشت قرار دارد. این موقعیت جغرافیایی ویژه موجب شده است که نه تنها
تاریخ شکل گیری نخستین سکونت های مبتنی بر کشاورزی در این منطقه به هشت
تا ده هزار سال پیش بازگردد، که با استفاده از فن آبیاری در دشتی مستعد
جوامع سازمان یافته شکل گرفته و سابقه سکونت های شهری ابتدایی همزمان با
قرن چهارم پیش از میلاد مقارن شود.
طبق کتیبه های یافت شده از تخت جمشید منطقه شوشتر بنام ایلامی آن هیدالو
نامیده می شود.
شهر هیدالو در نزدیکی شوشتر امروزی قرار داشته و در کنار رودخانه کارون،
اندکی پس از خروج این رود از کوهساران به طرف دشت سوریانای قدیم بنا شده
است.
در سده ششم پیش از میلاد امپراتوری هخامنشیان توسط کوروش بنیاد نهاده شد
که منطقه پراهمیت ایلام نیز بخشی از این امپراتوری را تشکیل می داد.
داریوش با احداث و بازسازی نهرداریان یکی از مهم ترین عناصر معماری آبی
شوشتر را به وجود آورد.
آثار تاریخی
...............
مجموعه آثار تاریخی شوشتر را می توان به دو بخش پبش و پس از اسلام دسته
بندی کرد:
-1 آثار پیش از اسلام: این آثار از دوره پیش از تاریخ تا ساسانی را شامل
می شود و به صورت تپه و محوطه های باستانی، آرامگاه های زیرزمینی،گور
دخمه ها و تاسیسات آبرسانی در خارج و داخل شهر موجود می باشند.
-2 آثار پس از اسلام: این آثار شامل مساجد، بقعه ها، اماکن مذهبی، کاروان
سراها، منازل، معابر عمومی (ساباطها ) می شوند.
تاسیسات آبی
...................
مجموعه عظیم آبی شوشتر به دست نیاکان ما در طول سده های طولانی به صورت پل
ها، بندها، پل بندها، آسیاب ها و کانال های سنگی ساخته شده است. این
تاسیسات در راستای دست یابی به سه هدف عمده بوجود آمده اند: -1 عبور از
رودخانه ها -2 آبیاری زمین های کشاورزی -3 استفاده از انرژی آب در
صنعتگری ( همچون به کار انداختن آسیاب های آبی )
مهمترین تاسیسات آبیاری شوشتر عبارتند از:
بند میزان
...........
بند میزان از بناهای بسیار مهم در مجموعه بناهای آبی تاریخی شوشتر است که
آغازگر و عامل ایجاد حلقه های آبی شوشتر است. این بند که در شمال شوشتر،
و به صورت شرقی - غربی واقع شده، رودخانه کارون را پس از ورود به شوشتر
به دو بخش با نسبت 2 به 4 با عنوان شطیط ( 4 دانگه ) و گرگر ( 2 دانگه )
تقسیم می کند.
بند میزان از سازه های دوره ساسانی در شوشتر است.
این بند به طول 390 متر و ارتفاع تقریبی 50/4 متر بر روی بستر صخره ای
ایجاد شده که به شکل دیواره هایی مورب و از نوع سدهای وزنی است.
این سازه در قسمت شمالی به صورت دیواره ای مستقیم و دارای 9 دهانه آب رو
است که آب را به سمت جنوب و رود گرگر هدایت می کند . هر یک از این دهانه
ها در اصطلاح محلی دارای نامی خاص می باشد.
پل بند گرگر
...............
این پل بند با شماره ثبت 17599 بر روی محوطه آبشارها و در شرق خیابان
شریعتی شوشتر واقع است. بنای اولیه آن مربوط به دوره ساسانی می باشد.
رود گرگر یا مسرقان شاخه ای مصنوعی از رود کارون است که در شمال شهرشوشتر
توسط بند میزان از رود کارون جدا می شود و راه جنوب را درپیش می گیرد.
نهر گرگر یکی از بزرک ترین نهرهای دستکند در ایران است که از محل جدا
شدنش از رود کارون در شمال شوشتر تا پایان مسیر خود که باز هم به کارون
می پیوندد، مسیری حدود 100 کیلومتر را طی می کند.دلیل حفر نهر گرگر
آبرسانی از شمال شوشتر و از رود کارون به زمینهای جنوبی شوشتر است.
بر روی این نهر در فواصل مختلف به ترتیب بند برج عیار و بند خداآفرین (
ماهی بازان ) قرار دارند. نهر گرگر در نهایت در جنوب شوشتر در کیلومتر 44
جاده شوشتر به اهواز در محلی به نام بند قیر به شاخه اصلی کارون می
پیوندد.
پل بند شادروان
....................
پل بند شادروان در شمال غربی شهرستان شوشتر،در جهت شمالی - جنوبی بر
شاخه اصلی رود کارون ( شطیط) ساخته شده است. این پل بند در گذشته یکی از
مهم ترین دروازه های ورودی شهر نیز محسوب می شد.
قدمت پل را به دوران ساسانی نسبت می دهند و معتقدند اسرای رومی آن را
ساخته اند.
طول تقریبی پل 543 متر و عرض 10تا 15 وارتفاع تقریبی هشت متر، مشتمل بر
44 دهانه اصلی و 43 دهانه فرعی بوده که هم اکنون تنها 25 دهانه از دهانه
های اصلی آن باقی مانده است.
این پل بند در خط مستقیمی ایجاد نشده و به صورت منحنی می باشد که علت این
امر را برای استفاده بهینه از بستر طبیعی رودخانه دانسته اند.
مجموعه آبشارها ( آسیابهای شوشتر )
...................................................
مجموعه آسیاب ها و آبشارها با شماره ثبت 2180 در شرق شوشتر، در مسیر رود
گرگر و در جنوب پل بند گرگر قرار گرفته است.
این مجموعه محوطه ای به وسعت پنج هکتار را در بر می گیرد که با عناصری
چون کانال ها، تونل ها و آسیاب ها یک سازه هیدرولیکی بزرک را تشکیل می
دهد که با هدف بهره گیری از قدرت نیروی آب برای استفاده های صنعتی احداث
شده و علاوه بر آن از نظر طبیعی بواسطه ی برخورد شدید آب از فراز صخره ها
بر سطح رودخانه با ایجاد آبشارهای مصنوعی مناظر کم نظیری خلق کرده است.
به طور کلی این مجموعه که هم اکنون با عنوان - آبشارها < خوانده می شود،
محوطه ای است مشتمل بر 50 آسیاب آبی که از پشت بند گرگر توسط سه تونل -
بلیتی، دهانه شهر، سه کوره < به پابین منتقل و در اعماق زمین به شعب فرعی
تقسیم می شوند.
به طور کلی تمامی شعب وظیفه تامین آب موردنیاز آسیاب ها و در سال های
اخیر نیروگاه برق آبی و کارخانه یخ چرخاندن چرخ آنها را بر عهده دارند.
پس از تامین آب موردنیاز، پساب حاصله از طریق این تونل ها با شدت زیاد
بر سطح رودخانه ریخته که باعث ایجاد و خلق منظره ای زیبا می شود.
آسیاب ها
.............
در این محوطه دو نوع آسیاب - تنوره ای < ( پره ای ) و - شیبی < ( چرخی )
وجود داشته است. که در سال های اخیر استفاده از آسیاب های شیبی از رونق
افتاده و آسیاب های تنوره ای جایگزین آن شد. در آسیاب شیبی به خاطر بهره
گیری از تسمه، برای تبدیل نیروی چرخشی افقی به عمودی، استهلاک بالاست و
نسبت به آسیاب نوع تنوره ای مقرون به صرفه نیست، به همین دلیل از رونق
افتاده است.
آسیاب تنوره ای آسیابی است که چرخاب آن با فشار نیروی آبی که در تنوره یا
چال انباشته می شود می چرخد.
در این نوع آسیاب آب از کانال با ارتفاع زیاد وارد استوانه ای عمودی شوه
و در انتهای حفره یک دریچه به قطر 30 الی 40 سانتیمتر قرار دارد که بعد
از خارج شدن آب از حفره با فشار به پروانه ها برخورد کرده و باعث چرخیدن
آسیاب حول محور عمودی می شود. برخی از این آسیاب ها در فصل پرآبی کارایی
چندانی ندارند، زیرا سطح آب بالا آمده و مانع کار می شود.
قلعه سلاسل
.................
این قلعه با شماره ثبت 1117در شمال غربی شوشتر واقع شده و کشیدگی آن از
غرب به شرق می باشد. شکل ظاهری آن به صورت بیضی نامنظم می باشد که از
شمال و غرب به وسیله رود کارون ( شاخه شطیط ) و از جنوب و شرق به وسیله
خندقی در گذشته احاطه می شده است.
وسعت کنونی قلعه در حدود 5/3 هکتار است که در مرتفع ترین بخش شهر بر روی
بستر صخره ای واقع شده است. نهر داریون در ضلع شمالی قلعه از اجزای مهم
آن محسوب می شود.
این قلعه در گذشته بنابر روایت مورخان و کتب تاریخی مشتمل بر عناصر و
اجزایی بوده است که هم اکنون بقایایی از آنها برجاست.
حیاطهای مفصل و متعدد، حمام ها، شبستان ها، برج ها، باغچه ها و قورخانه
(سربازخانه ) ، نقاره خانه ، حرم خانه ، آشپزخانه ، قاپیهای متعدد (دروازه
ها)، حوض های بزرک ،طویله ها ، و حصار و خندق ها که اکنون بیشتر آنها
ویران و ساختمان ها بر هم ریخته شده است. همچنین این قلعه دارای پنج
شوادان (زیر زمین ) بزرک بودهکه هر یک با شوادان های درون بافت شهر در
ارتباط بود. این شوادان ها در گرمای 50 درجه خوزستان محیطی خنک در حدود
25 درجه برای افراد ا یجاد می کرد.
عملکرد قلعه علاوه بر جنبه ی استراتژیکی و نظامی و همچنین محل حکومتی،
احتمالا محلی برای نظارت بر تقسیم آب که در اصطلاح کاست افزود خوانده می
شود، و مرکز مدیریت آب منطقه بوده است.
فضاهای مختلف موجود در قلعه ( محوطه ) سلاسل شامل:نهر داریون، دروازه ها،
پل های قلعه،خندق، برج و بارو، کوشک یاعمارت حاکم نشین ، بخش نظامی ،
زندان، حوض، شوادون، کت ها می باشد .
پل بند برج عیار و نیایشگاه صابئین
............................................
بند برج عیار با شماره ثبت 2940 در جنوب شرق شوشتر، بر روی رود گرگر و
پایین تر از محوطه آسیاب ها و آبشارها به صورت شرقی- غربی قرار گرفته
است.
این بند از سازه های دوره ساسانی (224-600.A . D ( در شوشتر است.
این سازه به صورت دیواره ای قوسی ساخته شده است. طول آن 30/7 متر و عرض
آن 50/3 متر می باشد. این بنا بر بستری صخر ه ای و به منظور بالا آوردن و
انحراف آب به سمت باغهای اطراف احداث شده است. قسمت های زیادی از بند
برج عیار به دلیل دخل و تصرفات و آسیب های وارده از بین رفته و هم اکنون
بقایایی از آن در سه قسمت شرقی، میانی و غربی رودخانه بر جا مانده است.
سازه های آبی شوشتر جهانی می ماند
...................................................
سازه های آبی شوشتر به عنوان یک منظومه آبی که همگی مرتبط به هم هستند و
