"اسپاخو" معبدی باستانی اما ناشناخته در شمال شرق کشور
#
بجنورد ، خبرگزاری جمهوری اسلامی 09/12/84
داخلی.فرهنگی.گردشگری.آثار تاریخی.معبد اسپاخو
معبد سنگی باستانی مشهور به کلیسا یا آتشکده "اسپاخو" در شهرستان مانه و
سملقان از توابع خراسان شمالی، متعلق به دوران قبل از اسلام است که برای
گردشگران ناشناخته مانده است.
این اثر در کیلومتر 115 مسیر بجنورد - گلستان و 65 کیلومتری غرب شهر
آشخانه مرکز مانه وسملقان بر روی تپه ای مرتفع، در دامنه جنگل های کاج و سرو
در کنار دهکده ای با نام اسپاخو بنا شده است.
بنای سنگی اسپاخو در حقیقت پابرجاترین اثر باستانی سده های قبل از اسلام
در خراسان پهناور است که از نگاه تاریخی اهمیت ویژه ای دارد.
طرح این بنا ترکیبی از یک ایوان با پلان چهارگوش، تالار و یک اتاق چهار
گوش در قسمت شرقی که ایوان آن به وسیله دهلیز به اتاق قسمت شرق ایوان
مرتبط است.
پوشش سقف اتاق به صورت گنبدی از نوع پوشش های نیمکره ای و قابل مقایسه با
گنبد چهار طاق های ساسانی است.
پوشش ایوان بنا نیز به صورت نیم استوانه و شبیه ایوان های ساسانی است و
در دیوارهای شمالی و جنوبی تالار گنبددار بنا، ورودی های قوسداری از نوع
قوس های موجود در بنای اصلی "تخت سلیمان" وجود دارد.
در دیوار غربی اتاق، محرابی قرار دارد که بدون تزیین است و در دو طرف
محراب از هر دو قسمت دو تاقچه و در دیوار شرقی نیز دو تاقچه دیده می شود.
ایوان بنا از طریق یک ورودی طاقدار به فضای گنبددار ارتباط می یابد و
طاق آن از نوع قوسهای شانه دار است.
منظره هوایی و نحوه پوشش این بنا از بیرون در قسمت ایوان مسطح و در
فضای گنبددار به صورت گنبد کم خیزی می باشد که از محل شروع گنبد به صورت
قوس شروع شده و فاقد ساقه گنبد است.
مصالح به کار رفته در این بنا از سنک لاشه نتراشیده و ملات ساروج، با روکش
گچ یا کاه گل است که از چوب نیز در قسمت هایی از آن استفاده شده و بطور کلی
می توان گفت ملات به کار رفته در این بنا، یکی از محکم ترین و سفت ترین ملات به
کار رفته در بناهای تاریخی است.
با توجه به خصوصیات معماری و کاربرد مصالح، بویژه استفاده از سنک، تیر
و شیوه طاقسازی و قوسهای طاقها و موارد دیگر این بنا نظیر کارهای معماری
مربوط به دوران اوایل ساسانی و حداکثر اوایل اسلام تا عصر آل بویه است.
در اطراف این بنا و دهکده اسپاخو بر روی تپه های مجاور، قبرستانی وجود
دارد که از نظر وضع تدفین و مقبره سازی با طرز تدفین مسلمانان تفاوت کلی
داشته و قبرها به صورت خانوادگی است.
هر کدام از قبرها با گچ و ساروج به شکل مکعب مستطیل با سنک های چهارگوش
نامنظم ساخته شده است.
به عقیده کارشناسان این شواهد حاکی از آن است که با وجود حضور زرتشتیان،
اقوامی از این گروه با اعتقادات مذهبی خاص در این منطقه وسیع ساکن بوده و
این بنای عظیم متعلق به آنها است.
سرپرست اداره میراث فرهنگی مانه وسملقان در این خصوص گفت: با وجود این
شواهد، در باور عوام و اهالی منطقه از این بنا به عنوان کلیسا یاد می شود
اما هیچگونه دلیلی بر حضور مسیحیان در این منطقه نیز وجود ندارد.
"حبیب صدری فر" افزود: از شکل دوار محراب، وجود آتشدان و وجود حفره هایی
در سقف برای خروج دود برمی آید که این بنا توسط زرتشتیان ساخته شده باشد.
وی افزود: این بنا شامل سه ورودی و خروجی است که نشانگر نماد رستگاری
اصول زرتشت با محور "گفتار نیک، کردار نیک، پندار نیک" است.
او گفت: زرتشتیان آتش پرست بوده و خورشید را مظهر روشنایی و هستی بخش
می دانستند که ساخت دهلیزی با ورودی شرقی و رو به سوی مطلع خورشید اصل این
بنا را به زردشتیان پیوند می دهد.
وی افزود: در دو ضلع شمالی و جنوبی این بنا 18 منفذ مقابل یکدیگر وجود
دارد که نماد "امشاسپندان" یا همان خدایان خیر و شر در مذهب زرتشتیان
است.
صدری فر گفت: معماری این بنا الگو گرفته از پای فیل، مشهور به "پافیلی"
است که از پابرجاترین نوع معماری محسوب می شود.
به گفته وی در وجه تسمیه دهکده "اسپاخو" گفته می شود واژه "هسپ و اسپ"
که نامی کهن و پهلوی است به مرور زمان دچار تغییر و تبدیل به "اسب" شده و
طبق شواهد احتمالا این منطقه از خراسان شمالی در گذشته، محل پرورش اسب
بوده که نام اسپاخو نیز برگرفته از آن است.
او اظهار داشت: بنای سنگی اسپاخو که تخمین زده می شود قدمت آن به یک هزار
و 500 سال پیش برسد، بر اثر گذشت زمان و عوامل جوی، طبیعی و انسانی، دچار
خسارت و تخریب شده است.
او افزود: ریزش گنبد، ایجاد ترک و شکاف در دیوارها و سقف ایوان شرقی،
ریزش بخشی از دیوار و رانش آن در ضلع غربی و همچنین تخریب نمای ایوان از
جمله این آسیب دیدگی ها است.
وی تصریحکرد: ملات ساروج بکار رفته بین سنگهای نمای کلی بنا نیز در بعضی
از قسمتها بیرون ریخته و نمای سنگها به صورت لخت دیده می شود.
وی گفت: در سال های اخیر به منظور مرمت و حفظ این اثر باستانی، تعمیراتی
از جمله در بام بنا، تعمیر شکاف های ایجاد شده در سقف و گنبدخانه، تعمیر
درگاهها و اجرای پشت بندهایی در پشت دیوار غربی انجام شده است.
سرپرست اداره میراث فرهنگی مانه وسملقان افزود: پس از اجرای سکوهایی در
پشت دیوار غربی بنا که آسیب عمده دیده بود، مرمت گنبد که حدود 80 درصد آن
فرو ریخته بود آغاز شد و پس از آن، اجرای نمای ایوان آن نیز که تخریب شده
بود با همان طرح باقی مانده آغاز شد.
صدری فر تاکید کرد: در صورت تامین اعتبار در سال های آینده کار ساماندهی
اطراف بنا نیز انجام می شود.
وی در خصوص بازدید گردشگران از این بنای تاریخی نیز گفت: سالانه بطور
پراکنده تنها تعداد کمی از گردشگران از این مکان دیدن می کنند.
وی اظهارداشت: بیشتر بازدیدکنندگان این مکان اقلیت های مذهبی همچون
زردشتیان و همچنین پژوهشگران و دانشجویان هستند.
او دلیل اندک بودن تعداد بازدیدکنندگان از این مکان را ناشناخته بودن
این بنا و آسفالت نبودن جاده آن ذکر کرد.
وی گفت: مسیر چهار کیلومتری کلیسا تا جاده آسیایی شرق به شمال کشور با
وجود پیگیریهای متعدد، هنوز آسفالت نیست.
صدری فر افزود: متاسفانه، افراد زیادی از گردشگران به دلیل آسفالت
نبودن و به گمان بی ارزش بودن بنا از بازدید آن صرف نظر می کنند.
این بنای سنگی باستانی چندین سال قبل در شمار آثار ملی به ثبت رسیده
است.
ا/2738/626/ 1645
