فيلم سينمايي 'مادر': اثري قابل ستايش درباره مادران ايران زمين

این فیلم نمونه ای از یك سینمای اخلاق گرا با درونمایه بومی است كه به هیچوجه تقلبی و نچسب جلوه نمی كند.

شخصیت ها، كاملا در بافت سنتی محله ای قدیمی جا می افتند بی آنكه تضادهای میان آنها به دوپارگی فیلم و از دست رفتن داستان منجر شود.

'مادر' داستانی ساده و كم افت و خیز اما به شدت جذابی دارد كه بخش عمده ای از قوت خود را از شخصیت های جذابش گرفته است.

سال ها پیش از این فیلم، 'یاسوجیرو اوزو' كارگردان شهیر ژاپنی فیلمی به نام 'داستان توكیو' با موضوعی شبیه به 'مادر' ساخت كه جزو بهترین های تاریخ سینما به حساب می آید.

علی حاتمی نیز به مانند اوزو، داستان ساده و تكراری شكاف میان نسل ها(پدر و مادر با فرزندان) را در مادر مطرح كرد و رنگ و بویی كاملا ایرانی به روایت داستانی خویش بخشید.

مادر پیر خانواده ای پرجمعیت كه در آسایشگاه سالمندان روزهای پایانی عمر را سپری می كند، به خانه بازگشته و این اقدام را بهانه ای برای دورهم جمع شدن فرزندانش قرار می دهد.

این قصه ساده و یك خطی، در دستان هنرمندی توانا همچون علی حاتمی به اثری درخشان در باب مقام مادر تبدیل شد.

وی در این راه از تمامی مولفه های سنتی بیشترین بهره گرفت بدون آنكه اصل را فدای فرع كند.

ایرادی كه منتقدان آن روزها به سبك فیلمسازی حاتمی می گرفتند و با نیش و كنایه او را فیلمسازی دلبسته به اشیا قدیمی معرفی می كردند! در حالیكه در همین فیلم 'مادر' فضای قدیمی و كاملا سنتی خانه با آن حوض كوچك پر از ماهی قرمز و ایوان مشرف به حیاط، نقش مهمی در پیشبرد داستان داشت.

برای مثال می توان به صحنه گفت وگوی گلایه آمیز مادر با پسر بزرگش - محمد ابراهیم - در حالیكه مادر روی صندلی ایوان نشسته، اشاره كرد.

بخش عمده ای از قوت فیلمنامه های زنده یاد حاتمی به پرداخت شخصیت ها بازمی گردد كه ریزه كاری های به كار رفته در آن، موجبات تمایز آن را فراهم می كند.

وی در خلق شخصیت 'مادر'، كلیشه ها را به یاری طلبیده و از آن در جهت خلق مادری مهربان و دوست داشتنی بهره گرفت.

در واقع تصویر اسطوره ای حاتمی از مادری ایرانی برگ برنده فیلم در مواجهه با مخاطب است كه عواطف آنان را تحت تاثیر خویش قرار می دهد.

به طور مثال می توان از سكانس فوق العاده و به یادماندنی ورود مادر به خانه كه با بوییدن پایین چادرش توسط 'غلامرضا' همراه می شود، یاد كرد كه قلب تماشاگر ایرانی را می فشارد.

در نوع برخورد او با هر یك از فرزندانش نیز تفاوت های ظریفی به چشم می خورد كه از تفاوت های ریز و درشت فرزندانش نشات گرفته است.

گفت وگوی شبانه او با 'محمد ابراهیم' قلدرماب با آن سرزنش های مادرانه، نمونه درخشانی از همین برخوردهای متفاوت است كه به دل می نشیند.

در كنار آنها باید به 'غلامرضا' شیرین عقلی اشاره كرد كه فیلم با او شروع شده و به پایان می رسد.

شخصیتی كاملا متفاوت با نمونه های مشابه، كه شباهت های بیشتری با 'مجید ظروفچی' 'سوته دلان' دیگر ساخته علی حاتمی دارد.

ایده مشق نوشتن 'غلامرضا' كه در نیمه های فیلم كاشته شده در انتها به مونولوگ به یادماندنی 'مادر مرد، از بس كه جان ندارد، ختم می شود' و تاثیر مرگ باشكوه مادر را صد چندان می كند.

در كنار این سه شخصیت، دیگر شخصیت ها اغلب تیپ بوده و كمتر رگه هایی از شخصیت پردازی در آنها به چشم می خورد.

برای مثال می توان به 'جلال الدین' شاعر مسلك، 'ماه منیر'، 'اوس مهدی' (داماد خانواده) و همسر جلال الدین اشاره كرد كه باید به همه آنها 'محمد ابراهیم زهتاب' را نیز اضافه كرد. البته این آخری بهتر از بقیه از كار درآمده است.

گفت وگوهای فیلم 'مادر' به مانند دیگر ساخته های علی حاتمی نثر مخصوصی دارد كه كاملا آن را از دیگر تولیدات سینمای ایران متمایز می سازد.

گفت وگوهای آهنگینی كه در بطن آن فرهنگ عامیانه موج می زند بی آنكه تصنعی و گل درشت جلوه كند.

برای نمونه می توان از گفت وگوهای 'محمد ابراهیم' گفت كه به سبب شغل - زهتابی -، لیچار بار بقیه كرده و در این میان بین كارگران خود و خواهر و برادارانش فرقی نمی گذارد!

در نقطه مقابل 'جلال الدین' قرار دارد كه با توجه به مسلك شاعرانه، آرام تر و مهربانانه تر حرف می زند و كمتر زبان به طعنه می گشاید.

همه اینها ثابت می كند كه حاتمی در گفت وگو نویسی شخصیت منحصر به فردی دارد كه نمونه مشابهی در سینمای ایران ندارد.

وی در انتخاب بازیگران نیز عالی عمل كرده و آنها را كاملا مطابق با ویژگی های نقش برگزیده است.

زنده یاد 'رقیه چهره آزاد' با آن چهره مهربان و دوست داشتنی، بهترین انتخاب ممكن برای نقش 'مادر' است و مخاطب كاملا با او احساس صمیمیت می كند.

'محمدعلی كشاورز' نیز در نقش 'محمد ابراهیم'، 'شعبان استخوانی' هزاردستان را احضار، و با اندكی تغییر به 'محمد ابراهیم' مادر تبدیل كرده است.

اما با همه اینها یكی از بهترین بازی های كشاورز را در این نقش شاهدیم كه به دل مخاطب می نشیند.

'اكبر عبدی' كه چهره اش به اصطلاح گریم خور خوبی دارد، انتخاب فوق العاده ای برای نقش 'غلامرضا' شیرین عقل است كه با اجرای درخشان او همراه شده است.

لرزش دست های عبدی به قدری طبیعی از كار درآمده كه به باور مخاطبان نشسته و در آن قالب كاملا پذیرفته می شود.

زنده یاد علی حاتمی در فیلم سینمایی 'مادر' كاری بس بزرگ در تكریم مقام مادر به زبان تصویر انجام داد كه هر بار تماشای آن قطره اشكی گوشه چشمان تماشاگران می نشاند.

اشكی از سر شوق داشتن 'مادر' و یا دلتنگی برای فقدان او كه در هر دو حالت ارزشی غیر قابل وصف دارد.

فراهنگ ** م.ج ** 1071