ازبكستان بتازگی نامه ای را به دبیرخانه 'سازمان پیمان امنیت جمعی' فرستاده است و طی آن خواستار تعلیق عضویت خود در این سازمان شده است.
دولت تاشكند دلیل این اقدام را ناكارایی سازمان پیمان امنیت جمعی اعلام كرده است.
با این حال كارشناسان انگیزه های دیگری را از جمله به دست آوردن امتیاز از غرب در مناسبات منطقه ای در این تصمیم تاشكند دخیل می دانند.
این، در حالی است كه مكان انعقاد قرارداد پیمان امنیت جمعی در سال 1371 بین 6 عضو اولیه شامل روسیه، ازبكستان، قزاقستان، قرقیزستان، تاجیكستان و ارمنستان در تاشكند بود.
همچنین میزان فعالیت ازبكستان در چارچوب این پیمان تا به حدی بالا بود كه توانست تاجیكستان را از حق مالكیت به تجهیزات و تاسیسات باقی مانده از ارتش شوروی در قلمرو این كشور محروم كند.
با این همه، نخستین سابقه درخواست ازبكستان برای خروج از سازمان پیمان امنیت جمعی به سال 1999 میلادی (1378 خورشیدی) برمی گردد كه این كشور عضویت خود را در سازمان به حالت تعلیق در آورد.
در آن زمان هم مقام‌های رسمی ازبكستان علت اصلی خروج خود را از این پیمان ناكارآمدی آن عنوان كردند، اما كارشناسان مسائل منطقه‌ای بر این باور بودند كه خروج ازبكستان از این پیمان به علت ایجاد رابطه نزدیك‌تر با غرب و آمریكا بوده است.
عضویت ازبكستان در سازمان 'گوام' طی آن زمان یكی از دلایل روشن برای این كارشناسان بود زیرا سازمان 'دموكراسی و رشد اقتصادی- گوام' در سال 1376 توسط گرجستان، اكراین، آذربایجان و مولداوی برای مقابله با تاثیر روسیه در منطقه تاسیس شده بود.
بنابراین تحلیلگران دلیل اصلی اقدام ازبكستان برای خروج از سازمان پیمان امنیت جمعی را تمایل این كشور برای نزدیك شدن به غرب و امید كسب امتیاز از آمریكا عنوان كردند.
این تفكر بویژه با واگذاری پایگاه نظامی 'قارشی خان آباد' به آمریكا در سال 2001 میلادی (1390 خورشیدی) تقویت شد. اما چهار سال بعد آمریكا به سبب مناقشات داخلی در ازبكستان و كشتار صدها نفر در شهر 'اندیجان'، از این كشور روی گرداند.
به نظر می رسد آمریكا و دیگر اعضای تاثیرگذار سازمان پیمان آتلانتیك شمالی (ناتو) برخلاف تمامی دلبستگی ها به پایگاه نظامی قارشی خان آباد برای حفظ ژست حمایت از حقوق بشر مجبور شدند در آن مقطع از دوستی با ازبكستان دست كشیده و این كشور را در انزوایی بین المللی فرو برند.
** رویگردانی تاشكند از غرب به سوی مسكو
-------------------------------------------------------------
جمهوری ازبكستان به عنوان یكی از جمهوری های استقلال یافته پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، از همان ابتدای استقلال، تمایلی به داشتن روابط نزدیك با روسیه از خود نشان نداد.
كارنامه سیاسی ازبكستان نشان می دهد تاشكند در مناسبات بین المللی بیش از آنكه علاقه مند به روسیه باشد به سوی غرب متمایل است.
با این وجود ازبكستان پس از انزوای كوتاهی كه به دلیل حادثه شهر اندیجان تجربه كرد بار دیگر در سال 1384 به حوزه نفوذ روسیه بازگشت؛ گر چه این پذیرش دوسویه مسكو و تاشكند نه از سر دوستی و تعلقات منطقه ای، بلكه با دلایلی مصلحت جویانه انجام گرفته بود.
واقعیت آن است كه همزمان با برداشته شدن سایه آمریكا از سر ازبكستان، 'ولادیمیر پوتین' رییس جمهوری وقت روسیه، فرصت را مناسب دید تا تاشكند را به حوزه نفوذ خود برگرداند. مسكو به گونه ای كه گویا اقدام های گذشته تاشكند را در همكاری با واشنگتن فراموش كرده بود، دست یاری به سوی ازبكستان دراز كرد و وقایع اندیجان را اقدامی از سوی تاشكند برای از میان برداشتن توطئه تروریست‌‌های بین‌المللی توصیف كرد.
در مقابل، 'اسلام كریم اف' رییس جمهوری 20 سال اخیر ازبكستان، پایگاه های آمریكا را در این كشور تعطیل كرد و بار دیگر به سازمان پیمان امنیت جمعی بازگشت.
از آنجا كه هر لحظه بیم آن می‌رفت تا به دلیل حادثه اندیجان پرونده ازبكستان به مراجع بین‌المللی ارجاع شود كریم‌اف توانست با این ترفند وارد جمعی شود كه بر اساس قرارداد، حمله نظامی به یكی از امضاكنندگان پیمان، به منزله تعرض به تمام اعضای آن تلقی می‌شد. به این ترتیب، وی پشت خود را به كشورهای منطقه‌ای محكم كرد تا علاوه بر جلب حمایت آنان مانع اقدام‌های پیش‌بینی نشده كشورهای غربی شود.
وی از سوی دیگر، مخالفان حكومت خود را در آستانه ای از تحریك پذیری می دید كه می توانستند با یكپارچه كردن مردم ناراضی از اقدام های سركوبگرانه موجود، نیرویی بالقوه خطرناك و قدرتمند را تشكیل دهند.
بر همین اساس، قرار گرفتن پشت یك سازمان با حضور متحدانی منطقه ای به او قدرت بیشتر و امكان واكنش سریع تر را در مقابل هر گونه تغییر یا خیزش مردمی می داد.
** بازگشت دوباره به سوی غرب
-------------------------------------------------
همراهی ازبك ها با سازمان پیمان امنیت جمعی بیش از سه سال دوام نیاورد و نمایندگان ازبكستان در این سازمان بار دیگر شروع به نواختن سازهای مخالف خود كردند.
برای نمونه طی چند سال اخیر، ازبكستان بارها با طرح تشكیل نیروهای 'واكنش سریع' كه از سوی مسكو به منظور مقابله بدون تاخیر با تهدیدهای منطقه ای و بین المللی ارایه شده، مخالفت كرده است.
تشكیل نیروهای واكنش سریع كه نظامیانی چندملیتی را دربرمی گیرد، نیازمند حمایت و همكاری كشورهای عضو سازمان پیمان امنیت جمعی است.
با این وجود، ازبكستان به دلیل مخالفت با این پیشنهاد، طی دو سال گذشته مشغول سنگ اندازی در راه تشكیل این نیروها بوده است. حتی كریم‌اف بارها در جلسات سران سازمان پیمان امنیت جمعی شركت نكرد و از امضای سند نهایی سر باز زد.
برای نمونه، در آستانه نشست دوره‌ای سال 1388 شورای وزرای خارجه كشورهای عضو سازمان پیمان امنیت جمعی در ارمنستان، وزارت امورخارجه ازبكستان با ارسال نامه‌‌ای رسمی به دبیرخانه سازمان تاكید كرد حضور خود را در این نشست 'ضروری نمی‌داند' و از شركت در آن انصراف داد.
از قضا، موضوع اصلی این نشست، تشكیل نیروهای واكنش سریع از بین كشورهای عضو بود.
موضوع تا آنجا بالا گرفت كه زمزمه هایی بین اعضای سازمان برای بررسی دوباره عضویت ازبكستان شكل گرفت.
پس از خودداری ازبكستان از شركت در نشست روسای مجالس كشورهای عضو و همچنین با توجه به حضور نیافتن كریم‌اف در نشست غیرعلنی سران این سازمان در مردادماه 1390، 'الكساندر لوكاشنكو' رییس جمهوری روسیه سفید و رییس دوره‌ای پیمان امنیت جمعی، خواستار بازنگری در عضویت تاشكند در این پیمان شد.
به گزارش ششم آبان‌ماه 1390 خبرگزاری تاجیكستانی 'اوستا'، وی گفت: ازبكستان از زمان پیوستن دوباره به پیمان امنیت دسته جمعی تاكنون، هیچیك از اسناد این سازمان را تصویب نكرده، زیرا عضویت این كشور در این پیمان ظاهری است.
با این حال، شركت كریم اف در اجلاس سی ام آذرماه 1390 سران سازمان در مسكو به مناسبت بیستمین سالگرد تشكیل این سازمان، بار دیگر امید اعضا را به بازگشت تاشكند در جمع خود افزایش داد.
بر اساس تصمیم نهایی این نشست، حضور كشور ثالث در منطقه و احداث پایگاه، منوط به اجازه تمامی هفت كشور عضو این پیمان منطقه‌ای شد.
** بار دیگر؛ درخواست تعلیق عضویت تاشكند
-------------------------------------------------------------
اینك پس از گذشت هفت ماه از آن تاریخ، باز هم شاهد انتقادهای تند تاشكند از سازمان و ارایه درخواست تعلیق عضویت از سوی این كشور هستیم.
به اعتقاد بسیاری از كارشناسان حضور انفعالی ازبكستان طی سال های اخیر در سازمان پیمان امنیت جمعی نشان می دهد این كشور تمایلی به همكاری های منطقه ای و حضور در پیمان های مربوط به آن ندارد و بیشتر ترجیح می دهد به جای همكاری با مسكو و محدود كردن خود به پیمان های منطقه ای و رعایت اصول محدودیت زای این پیمان ها، با اتخاذ رویكردی فرامنطقه ای ارتباطات خود را با غرب تحكیم بخشد. اقدام تازه تاشكند برای خروج دوباره از سازمان پیمان امنیت جمعی نیز در همین رابطه قابل تحلیل است.
روشن است ازبكستان برای تحكیم این روابط و دریافت امتیازات از آمریكا ناگزیر است امكانات منطقه ای و ژئوپلتیكی خود را نیز در اختیار غرب بگذارد.
این موضوع می تواند ضمن به همراه داشتن ناخرسندی روسیه و كشورهای حوزه آسیای مركزی و قفقار، به تنش های منطقه ای دامن بزند.
** آمریكا و تجهیز ازبكستان؛ همكاری یا تهدید منطقه؟
------------------------------------------------------------------
در حالی كه ازبكستان می كوشد از همكاری های منطقه ای و عضویت در سازمان های منطقه ای كناره گیری كند، برخی گزارش ها حاكی از افزایش سطح همكاری ها میان این كشور با آمریكاست.
چندی است محافل خبری رسمی و غیررسمی گزارش هایی را درباره افزایش مذاكرات واشنگتن- تاشكند برای ارتقای سطح همكاری های میان دو كشور بویژه همكاری در موضوع افغانستان منتشر می كنند.
بر اساس این گزارش ها، آمریكا به برخی كشورهای آسیای مركزی قول داده است در ازای همكاری آنها برای انتقال تجهیزات نظامی به افغانستان، پس از سال 2014 میلادی (زمان خروج از افغانستان) مقادیر زیادی از این تجهیزات جنگی را به طور بلاعوض به آنها انتقال دهد.
روزنامه 'كامرسانت' چاپ مسكو اواخر خردادماه سال جاری طی گزارشی اعلام كرد مقام های پنتاگون در حال مذاكره با سه كشور قرقیزستان، تاجیكستان و ازبكستان درباره انتقال تجهیزات نظامی مورد استفاده نظامیان آمریكایی در افغانستان هستند.
به ادعای روزنامه كامرسانت، انتقال برخی تجهیزات به ارتش ازبكستان كه از سال 1390 آغاز شد، در مراحل پایانی قرار دارد.
خبرگزاری آلمانی 'دویچه وله' نیز در همین زمینه نوشت: ازبكستان میان روسیه و آمریكا برای به دست آوردن امتیاز بیشتر مانور می‌دهد. هدف ازبكستان فقط به دست آوردن سلاح و تجهیزات بیشتر از نیروهای ناتو است.
به گزارش این منبع خبری، افتتاح پایگاه جدید نظامی آمریكا در ازبكستان یا واگذاری دوباره پایگاه قارشی خان‌آباد به آمریكا محتمل است.
'ماركوس بنزمان' روزنامه‌نگار آلمانی و كارشناس مسایل آسیای مركزی، به دویچه وله گفت: تا وقتی كه كشورهای غربی و آمریكا از كریم‌اف انتقاد نكنند، حضور و استقرار نیروهای نظامی ناتو و آمریكا در این كشور تضمین شده است و ادامه خواهد یافت.
به باور بسیاری از تحلیلگران، نزدیك شدن زمان خروج نیروهای آمریكایی از افغانستان در سال 2014 میلادی (1393 خورشیدی) یكی از دلایل افزایش تمایل تاشكند به واشنگتن است.
به اعتقاد كارشناسان افزایش مبارزه طلبی ها علیه دولت تاشكند و ترس ازبكستان از رخنه نیروهای تندرو به این كشور به موازات خروج نیروهای آمریكا و ناتو از افغانستان، دولت تاشكند را برای بهره گیری مالی و دریافت امكانات و تجهیزات نظامی به سمت غرب سوق داده است.
از سوی دیگر، واشنگتن نیز با توجه به احتمال از دست دادن پایگاه های نظامی خود در افغانستان، با عاقبت اندیشی رویكرد ملایم تری را در قبال تاشكند اتخاذ كرده است.
امنیت مستشاران و فرماندهان نظامی كه پس از خروج نظامیان آمریكایی در افغانستان باقی می‌مانند در گرو دوستی واشنگتن با كشورهای آسیای مركزی است. از این رو، آمریكا برای جلب حمایت و ایجاد دوستی با كشورهایی آسیای مركزی مذاكراتی را با این كشورها آغاز كرده است.
ازبكستان به عنوان یكی از بزرگ ترین كشورهای آسیای مركزی با داشتن قدرت نظامی مقتدر و حكومتی كه تاكنون توانسته است به هر طریقی ثبات را در این كشور حفظ كند، شاید مناسب ترین گزینه برای آمریكا محسوب می شود.
** جمع بندی
---------------------
'پیمان امنیت جمعی' در سال 1371میان روسیه، ازبكستان، قزاقستان، قرقیزستان، تاجیكستان و ارمنستان به امضا رسید. تا یك سال پس از آن نیز به ترتیب كشورهای آذربایجان، گرجستان و بلاروس به پیمان پیوستند و فعالیت این پیمان به طور رسمی آغاز شد.
این روند تا سال 1381 ادامه داشت. از این تاریخ به بعد با ایجاد یك سلسله تغییرات ساختاری و نهادی، پیمان یاد شده به سازمان تبدیل شد و نام 'سازمان پیمان امنیت جمعی' به خود گرفت.
در حالی كه اجرای تعهدات هر سازمانی در گرو حضور فعال و متعهدانه اعضای آن است، نداشتن همكاری و ناسازگاری در هر یك از اعضای سازمان می تواند به تضعیف آن منجر شود.
هم اكنون نیز خروج ازبكستان از سازمان پیمان امنیت جمعی كه بیشتر تحلیلگران آن را به دلیل تمایل تاشكند به غرب و امید به وعده های آمریكا می دانند، می تواند تاثیرات مخربی بر میزان توانایی و عملكرد سازمان پیمان امنیت جمعی داشته باشد.
در این زمینه 'نیكولای باردیو ژای' دبیركل این سازمان، همزمان با تصمیم اخیر ازبكستان نسبت به عواقب منفی این خروج هشدار داد.
وی دلیل هشدار خود را مشاركت نداشتن ازبكستان در تلاش‌های مشترك برای بهبود اوضاع در آسیای مركزی و قبل از همه وقایع افغانستان عنوان كرد.
از سوی دیگر، بسیاری مهم‌ترین پیامد تصمیم ازبكستان به خروج از سازمان پیمان امنیت جمعی را بر هم خوردن توازن قوا در منطقه آسیای مركزی به نفع آمریكا و به ضرر روسیه می دانند.
روسیه درباره استقرار پایگاه های نظامی آمریكا و ناتو در منطقه حساسیت شدیدی دارد و حتی بارها واشنگتن را به نشان دادن واكنش های مشابه و ارایه پاسخ های سخت تر تهدید كرده است.
همچنین در حالی كه به گفته رسانه روسی كامرسانت، برنامه‌های آمریكا برای تحویل سلاح به ازبكستان به مراحل اجرایی خود نزدیك می‌شود، این اقدام ممكن است امنیت را درون ازبكستان و حتی كل منطقه با خطر مواجه سازد.
اجرای طرح انتقال تجهیزات و تسلیحات مازاد از سوی آمریكا به ازبكستان گرچه هنوز به طور رسمی از سوی مقام های دو كشور اعلام نشده است، اما عملا ماده '7076' قانون برنامه‌های وزارت امورخارجه آمریكا را در بخش عملیات خارجی درباره ازبكستان نقض می كند.
در این ماده تاكید شده است فقط در صورتی می‌توان برای انتقال سلاح به ازبكستان اقدام كرد كه این كشور واجد شرایط زیر باشد:
- دستیابی تاشكند به پیشرفت قابل توجه و پایدار در حوزه‌های مختلف از جمله احترام به حقوق بشر؛
- تبدیل شدن نظام سیاسی این كشور به یك نظام چندحزبی واقعی؛ و
- برگزاری انتخابات آزاد و عادلانه، تضمین آزادی بیان و آزادی فعالیت رسانه‌های مستقل.
این در حالی است كه تاشكند هنوز نتوانسته است به معیارهای گفته شده در بالا یعنی رعایت كامل حقوق بشر، آزادی و عدالت دست یابد.
تداوم حكومت 20 ساله كریم اف و محدودیت فعالیت های حزبی و سیاسی نیز دلیل دیگری بر اجرایی نشدن پیش شرط های آمریكاست.
این موضوع بیش از پیش تناقض میان ادعا و عمل آمریكا را در سطح سیاست جهانی آشكار می سازد.
به نظر می رسد آمریكا برای حفظ پایگاه های خود در آسیای مركزی و قفقاز و به دست آوردن جای پاهای جدید در منطقه و همچنین محدود ساختن روسیه- رقیب دیرین خود- از هیچ اقدامی فروگذار نمی كند.
كافی است از مشكلات آمریكا در افغانستان و اعتراض های مردمی به عبور نیروها و تداركات نظامی ناتو از خاك پاكستان بگذریم و نگاهی نیز به گفته های 'آلمازبك آتامبایف' رییس جمهوری جدید قرقیزستان، درباره لزوم بیرون راندن نیروهای آمریكایی از پایگاه 'ماناس' بیندازیم تا به موقعیت متزلزل آمریكا در منطقه آسیای مركزی و لزوم یاركشی های كاخ سفید حتی از بین شركایی با ضعف های بارز پی ببریم.
تحقیق**م- الف**1961**1358
گروه تحقيق و تفسير خبر - گرچه ازبكستان دليل خروج خود از سازمان پيمان امنيت جمعي را ناكارآمدي اين سازمان اعلام كرده اما انگيزه هاي ديگري نيز مانند امتيازگيري از غرب در مناسبات منطقه اي در تصميم تاشكند بي تاثير نبوده است.
