این خطه از كشورمان با طبیعتی گرم و نعمت های فراوان و خاص خود با مردمی مهربان و صمیمی همراه با عطر جانبخش گل های زعفران در شرقی ترین نقطه ایران واقع شده كه خاكش بستری مناسب برای شكوفایی این گل زیباست و بدین سبب آن را سرزمین 'طلای سرخ' نامیده اند.
حوزه فرهنگی و اجتماعی این استان در قرون متمادی شاهد مهاجرت اقوام گوناگون به منطقه بوده است، به طوری كه در این گستره فرهنگی براحتی می توان اقوام و نژادهای مختلف را از هم تمیز داد.
بناهای باشكوه وعظیم به یادگار مانده از ادوار پیش بخصوص دوره صفویه و بعد از آن، هر یك به تنهایی دارای غنای فرهنگی و مذهبی یا سیاسی و نظامی منحصر به فرد هستند.
بیرجند مركز استان خراسان جنوبی از منظر تاریخ شهری كهن است كه قدمت آن در تاریخ سیستان 800تا 900 سال پیش ذكر شده ؛ اما كشف سنگ نگاره‌ها و كتیبه‌های مربوط به دوران ساسانی و اشكانی در این شهر حكایت از قدمت بسیار این دیار دارد.
تاریخ بیرجند با تاریخ قهستان و تحولات آن بویژه بعد از ظهور اسلام پیوند دارد و در كتاب های تاریخی از بیرجند به عنوان قصبه قهستان نام برده‌اند.
وجود بیش از 1200اثر تاریخی و باستانی شناسایی شده در خراسان جنوبی كه 627 اثر آن در زمره آثار ملی به ثبت رسیده و جاذبه‌های طبیعی آن از جمله كویر بشرویه، بند دره، بند عمرشاه، رشته كوه‌های باقران، مومن آباد و همند از نقاط دیدنی این خطه كویری هستند.
بیرجند همچون نگینی بر حاشیه كویر می درخشد و 'یاقوت حموی' نویسنده قرن هفتم در كتاب 'معجم البلدان' از آن به عنوان زیباترین بلدیه قهستان یاد كرده است.
'بند دره' بزرگترین بند كوهستانی بیرجند است كه در هشت كیلومتری جنوب این شهر بر روی یكی از دره‌های كوه باقران قرار دارد در سال 1294هجری قمری ساخته شده است.
'غار چنشت' در 60كیلومتری بیرجند با آثار حیات و مرگ مانند قطعات سفال پارچه، استخوان های درهم شكسته و اجساد نیمه متلاشی كه بیش از 3000سال پیش به درون غار برده شده‌اند به عنوان یكی از اسرار آمیزترین پدیده‌های تاریخی این شهر حكایتگر قومی است كه در تكاپوی حیات، جان پناهی جسته و ترك خانه و كاشانه كرده‌اند.
'قلعه بیرجند' بر فراز تپه‌ای طبیعی در شهر بیرجند قرار دارد این بنا از خشت، گل و چینه ساخته شده و ازدوره صفویه تا قاجاریه مردم شهر را در مقابل تهاجمات دشمنان بویژه تركمن ها و ازبك ها محافظت می‌كرده است.
'ارگ كلاه فرنگی' از بناهای تاریخی اواخر دوره زندیه و اوایل دوره قاجاریه است كه در شش طبقه و به شكل زیگورات ساخته شده و با تفاوت زیادی كه با دیگر واحدهای معماری شهر بیرجند دارد از دیگر آثار دیدنی محسوب می‌شود.
'یخچال بهلگرد' در 20كیلومتری شرق بیرجند از سالمترین نمونه‌های موجود در بیرجند است كه در دوره قاجار و زمان حكومت خاندان شوكت‌الملك ساخته شده و مخزن آن كه چهار متر عمق دارد برای نگهداری یخ استفاده می‌شده است.
از مدارس تاریخی بیرجند ' مدرسه شوكتیه ' است كه در سال 1312هجری قمری ساخته شده كه همزمان با تاسیس مدرسه بزرگ دارلفنون در سال 1326و همزمان با اوج قدرت سیاسی شوكت الملك به یكی از مراكز معتبر آموزشی كشور تبدیل شد.
'آبگرم معدنی' در شهرستان فردوس از جمله جاذبه ها و قابلیت های گردشگری خراسان جنوبی است كه با خواص طبی درمانی اعجاب انگیزش سالانه پذیرای خیل عظیمی از گردشگران داخلی و خارجی است و از موقعیت مناسبی در منطقه برخوردار است.
'مقبره بوذرجمهر' قاین هم، آرامگاه یكی از عرفای نامدار، سیاستمداران و شاعران قرن چهارم و پنجم هجری قمری است كه در پنج كیلومتری جنوب قاین بر دامنه كوه ابوذر قرار دارد .
این بنا از بناهای ساخته شده در قرن ششم و هفتم هجری قمری می باشد كه به شكل چلیپایی و با معماریی زیبا است.
'آسبادهای نهبندان' هم از دیگر بناهای تاریخی مربوط به دوره قاجار در خراسان جنوبی بوده كه شرایط دشوار طبیعی مناطق كویری و بیابانی ایران باعث شده تا مردم كویر نشین از ابتكار و خلاقیت خود استفاده كرده و با حداكثر بهره گیری از عوامل و شرایط طبیعی آنرا در اختیار خود درآوردند.
'مقبـره توران شاه' مربوط به دوره تیموری در حاشیه جنوبی شهر سرایان خراسان جنوبی و در داخل قبرستان قدیمی واقع شده و بنا دارای نقشه هشت ضلعی بوده كه ورودی آن در ضلع شمال شرقی قرار گرفته است.
'روستای چنشت ' سربیشه هم از روستاهای هدف گردشگری خراسان جنوبی است كه در 65 كیلومتری شهر سربیشه در منطقه ای كوهستانی قرار دارد و از نقاط ییلاقی شهرستان و استان محسوب می شود.
این روستا به دلیل ویژگی های فرهنگی همچون پوشاك سنتی، غذاها، موسیقی سنتی، بازیها ، مراسمی همچون ازدواج ، تولد و مرگ ، شاخص و چشمگیر است و از همین رو جزو روستاهای جذاب منطقه می باشد.
'قلعه فورگ' مربوط به دوره افشاریه از بناهای تاریخی است كه در روستای فورگ از توابع بخش مركزی شهرستان درمیان و در فاصله 90 كیلومتری شرق بیرجند و 10 كیلومتری شهر اسدیه واقع شده است.
ساخت این قلعه در زمان نادر شاه توسط میرزا بقا خان حاكم منطقه شروع شد و پس از وی پسرش میرزا رفیع خان ساخت قلعه را به اتمام رساند.
مصالح به كار رفته در بنا سنگ، آجر، خشت، گچ، آهك و ساروج است و فضای داخلی قلعه از قسمتهای مختلف مانند محل زندگی خدمه ، اصطبل و انبار مهمات تشكیل شده است كه به وسیله حصار قلعه و برج های مدور احاطه شده اند.
'قلعه دختر' در شهرستان بشرویه هم از آثار تاریخی خراسان جنوبی است كه با قدمت دو هزار ساله برفراز كوهی به ارتفاع 400 متر در كنار شش آسیاب زیبا و 'مسجد رقه' هر بیننده ای را مجذوب خود می كند.
همچنین باغ ها و عمارت های تاریخی خراسان جنوبی با طراحی فضای سبز، جویهای آب ، استخرها و فواره ها در محیطی زیبا از دیگر چشم اندازهای زیبای این استان است.
در این میان مجموعه 'باغ و عمارت اكبریه' كه در فهرست آثار جهانی به ثبت رسیده بیش از همه نگاه پرسشگر هر بیننده ای را به سوی خود جلب می كند.
این باغ و عمارت در زمینی به مساحت هشت هزار متر مربع با بناهایی در چند طبقه مجزا ساخته شده و تزئینات بنا شامل تالار آینه و میانخانه گنبد عرقچین و تزئینات مقرنس و رسمی بندی است.
این مجموعه با كاربرد مسكونی و حكومتی متعلق به دوره زندیه تا اوایل پهلوی می باشد كه بخشی از ساختمان ها و اندرونی آن به اعضای خانواده 'علم' اختصاص داشته و قسمت مركزی آن بویژه امور دیوانی و حكومتی بوده است.
وجود دو گنجینه 'باستانشناسی 'و 'مردم شناسی بیرجند' در باغ وعمارت اكبریه بر جاذبه های دیدنی این باغ برای گردشگران و بازدیدگنندگان نیز افزوده است.
گنجینه باستان شناسی بیرجند مشتمل بر بخش های متعددی از جمله بخش سفال، مفرغ و سكه، قرآن، روشنایی، كتابت و مجموعه ای از اشیا و مواریث خاندان علم است.
در بخش روشنایی این گنجینه انواع پی سوزهای سفالی و فلزی و تعدادی چراغهای گردسوز با پایه و بدنه سنگی، سرامیكی و برنزی نیز به نمایش درآمده است.
قدیمی ترین اشیا موجود در این بخش پی سوزهای سفالی است كه قدمت برخی از آنها به پیش از اسلام بر می گردد.
در بخش قرآن و كتابت موزه باستان شناسی هم نفیس ترین قرآن موجود در آن متعلق به دوره قاجار است كه نقش گل و مرغ بر روی جلد آن و تذهیب آب طلا بر روی صفحاتش نقش بسته است.
در گنجینه 'مردمشناسی بیرجند' هم اشیا به نمایش گذاشته شده سیر مدون و منظمی از هزاره سوم قبل از میلاد تا دوره قاجار را در بر می گیرد.
از بخش های عمده این گنجینه مراسم عروسی، قالیبافی، پارچه بافی، سفالگری، عطاری، دستاسی و آهنگری است كه در قالب مانكهای نمایشی می باشد.
قدمت اشیای گنجینه مردمشناسی به حدود 100 سال پیش برمی گردد لذا بازدیدكنندگان هیچ گونه نشانی از فن آوری جدید در آن نمی بینند.
'گنجینه مفاخر و مشاهیر ملی' در بافت تاریخی بیرجند نیز مجموعه ای از زندگینامه ها، اسناد و نسخ خطی، تالیفات، نشانه های ملی، علمی و ادبی، لوحها، عكسها و لوازم شخصی بزرگان علمی و فرهنگی این خطه از ایران زمین است.
'باغ و عمارت مود' ( قلعه باغ ) واقع در شهرستان سربیشه از آثار مربوط به دوره زندیه و قاجار با مساحت 60هزار و 270متر مربع نمونه دیگر از آثار تاریخی خراسان جنوبی است كه دارای یك حصار و 20 برج مدور است كه با فاصله های مشخصی در حصار باغ قرار دارند.
علاوه بر این ، صنایع دستی موجود در خراسان جنوبی هم بیشتر شامل پارچه بافی، سفالگری، رنگرزی، آهنگری، مسگری، حصیربافی، سبد بافی، نمد مالی، ریسندگی، گلیم بافی، جاجیم بافی، پلاس و ده ها صنایع دیـگر می باشد كه اصالت و هویت فرهنگی و قومی در طرح ها، نقوش و تولیدات آن حفظ و صیانت شده است.
موسیقی سنتی در این استان كویری نیز از سابقه طولانی برخوردار است و ویژگی موسیقی محلی در حركات ریتمیك و نمایشی است وچوب بازی یكی از هنرهای وابسته به رقص است كه ویژگی خاص خود را دارد.
خراسان جنوبی دارای زیباترین و لطیف ترین ترانه ها، آوازها و حماسی ترین رقص ها و آهنگ های سازی آوازی است كه كم نظیر است و رقم های پنج ضربی وسه تایی متداول در منطقه ویژگی خودش را دارد.
665/110/330
بيرجند - خراسان جنوبي در دل كوير ايران، دياري با گنج هاي غني و دارا بودن آثار تاريخي، باستاني و جاذبه هاي گردشگري فراوان چشم هر گردشگر و بيننده اي را به سوي خود جلب مي كند.