گنجینه ها یا همان موزه ها از معدود مراكز حافظ یادگارهای پیشینیان و در حقیقت فرزندان هنر و تاریخ هستند و هر یك از اشیا موزه در عین بی زبانی به هزاران زبان سخن می گویند.
نقش حیاتی گنجینه ها در جوامع بشری نقشی بدیع، ماندگار و مروج نابترین پدیدهای فرهنگی است.
'ایكوم' یا شورای جهانی موزه ها، گنجینه را موسسه ای دایمی دانسته كه اهداف مادی ندارد و در آن به روی همگان گشوده است و برای خدمت به جامعه و پیشرفت آن فعالیت می كند.
امروزه در كشورهای گوناگون جهان گنجینه ها آثار باستانی، مردمشناسی، طبیعی، حیوانات و وحوش و مجموعه تاریخی آن كشور را به نمایش می گذارند و فرهنگ و تمدن هر قوم و ملتی از طریق اشیا و وسایلی كه در آن موزه گردآوری شده شناخته می شود.
از انواع گنجینه های موجود در استان خراسان جنوبی می توان به موزه های باستان شناسی، مردم شناسی، شهدا، مشاهیر، وقف و آب و حیات وحش اشاره كرد.
گنجینه 'باستان شناسی بیرجند' نخستین موزه استان خراسان جنوبی است كه در سال 1371 راه اندازی و در سال 1374 با طراحی نو، توسعه و تجهیز شد.
این گنجینه مشتمل بر بخشهای متعددی از جمله بخش سفال، مفرغ و سكه، قرآن، روشنایی، كتابت و مجموعه ای از اشیا و مواریث خاندان علم است.
در بخش روشنایی این گنجینه انواع پی سوزهای سفالی و فلزی و تعدادی چراغهای گردسوز با پایه و بدنه سنگی، سرامیكی و برنزی به نمایش درآمده است.
گرچه به لحاظ تاریخی قدمت بعضی از این اشیا كمتر از صد سال است ولی از نظر هنری قابل توجه هستند.
قدیمی ترین اشیا موجود در این بخش پی سوزهای سفالی است كه قدمت برخی از آنها به پیش از اسلام بر می گردد.
در بخش قرآن و كتابت موزه باستانشناسی هم نفیسترین قرآن موجود در آن متعلق به دوره قاجار است كه نقش گل و مرغ بر روی جلد آن و تذهیب آب طلا بر روی صفحاتش نقش بسته است.
در گنجینه 'مردمشناسی بیرجند' هم اشیا به نمایش گذاشته شده سیر مدون و منظمی از هزاره سوم قبل از میلاد تا دوره قاجار را در بر می گیرد.
از بخشهای عمده این گنجینه مراسم عروسی، قالیبافی، پارچه بافی، سفالگری، عطاری، دستاسی و آهنگری است كه در قالب مانكهای نمایشی می باشد.
قدمت اشیای گنجینه مردمشناسی به حدود 100 سال پیش برمی گردد لذا بازدیدكنندگان هیچگونه نشانی از فن آوری جدید در آن نمی بینند.
'موزه شهدا' در بیرجند نیز برای ترویج و نشر فرهنگ ایثار و شهادت در بنای تاریخی مذهبی حسینیه خواجه خضر از دیگر گنجینه های خراسان جنوبی است.
بخش وصایا، دست نوشته ها، پوشاك و وسایل شهدا و سنگ نوشته های مضامین اسمی شهدا با تذهیب و نقوش اسلیمی و اسماء جلاله و سنگ نوشته هایی با مضامین اشعار حافظ و مولوی در مدح رثای شهدا از بخشهای مختلف این گنجینه است.
'گنجینه مفاخر و مشاهیر ملی' در بافت تاریخی بیرجند نیز مجموعه ای از زندگینامه ها، اسناد و نسخ خطی، تالیفات، نشانه های ملی، علمی و ادبی، لوحها، عكسها و لوازم شخصی بزرگان علمی و فرهنگی این خطه از ایران زمین است.
از اهداف تشكیل این گنجینه یادكردی از چهره های ماندگار و اندیشمندانی است كه عمر خویش را صرف تحقیق و پژوهش برای تمامی نسلها كرده اند.
آثار این گنجینه بر اساس دوره تاریخی از قرن هفتم تا سیزدهم هجری شمسی در دو بخش كلی و در دو طبقه به نمایش گذاشته شده است.
از نمونه های جالب توجه در این گنجینه اوراقی از نگاره های مینیاتورهایی است كه بر اساس دیوان خاوران نامه در شرح دلاوریهای حضرت علی(ع) توسط فرهاد نقاش در قرن نهم مصور شده است.
همچنین تالیفات استاد احمد احمدی بیرجندی، دكتر محمد حسن گنجی، استاد سید غلامرضا سعیدی، دكتر محمداسماعیل رضوانی و علامه سیدمحمد فرزان كه از جمله مفاخر بلند آوازه عصر حاضر از دیگر آثار نمایشی در این گنجینه است.
'موزه حیات وحش' هم در باغ اكبریه بیرجند با هدف آشنایی پژوهشگران و محققین با گونه های جانوری در سه بخش اصلی پرندگان، پستانداران و فسیل تشكیل شده است.
در این بخش نمونه پرندگانی همچون دال، سیاه، بحری، لیل، كبك و تیهو و حیواناتی همچون گربه پلاس، روباه، قوچ و فسیلهایی از منحصر بفردترین فسیلهای موجود در دنیا به نمایش گذاشته شده است.
'گنجینه وقف' هم با عنوان میراث جاودان در بنای تاریخی مدرسه شوكتیه بیرجند از دیگر گنجینه های استان خراسان جنوبی است.
'گنجینه آب' در قاین كه تنها موزه آب خراسان جنوبی می باشد نیز شامل شاهراههای آبی مرتبط با تاسیسات آبی، وقف نامه و سایر موارد است. این موزه پس از انجام عملیات مرمتی توسط میراث فرهنگی در آب انبار بازار شهر قاین افتتاح شد كه بنای آن مربوط به دوره تیموری است.
'گنجینه مردمشناسی' در نهبندان هم واقع در خانه ای از خانه های تاریخی این شهرستان واقع شده كه دارای بخشهای مختلف از نمایشگاه عكس بناهای تاریخی، لباسهای محلی، مراحل كاشت، داشت و برداشت محصولات كشاورزی، قالیبافی و نخ ریسی است.
گنجینه خصوصی بشرویه در خراسان جنوبی هم در خانه تاریخی ملاعبدالله تونی واقع در بافت تاریخی این شهر واقع شده است.
لوازم آشپزخانه و انواع قاشقها و لوازم صحافی و كتابت، لوازم روشنایی، انواع قفلها، زنگوله ها و ادوات جنگی، سكه ها و زیورآلات و سفالینه هایی از دوران قبل از اسلام بر اهمیت این موزه افزوده است.
12 گنجینه در شهرهای بیرجند، قاین، بشرویه، خضری و سرایان طی هفته گردشگری برای بازدید علاقمندان و گردشگران باز است.
از 12 موزه استان شش موزه در بیرجند مركز استان خراسان جنوبی قرار دارد.665/110
بيرجند - استان خراسان جنوبي واقع در شرق ايران با چشم اندازهاي زيبا و دارا بودن 12 گنجينه كه اسناد معتبري از هنر، فرهنگ و تاريخ اين سرزمين را ارايه مي دهند هر ساله پذيراي هزاران گردشگر است.